Raam. Jaargang 1969

[p. 25]

J.J.M. Bakker
De periode der verpietering

Je kunt je kinderen de feiten vertellen: van de razzia's, het onderduiken, de bombardementen, de bevrijding. Maar de lucht van de uniformen, het geluid van de met staal beslagen hakken, het dromen van eten komen niet mee. Misschien heb je nog een oud persoonsbewijs, een foto. ‘Was jij dat?!. Wat was je mager...’

Wie je was komt niet mee. Dit is niet retrospectief te ontwaren. Maar je kunt ze boeken te lezen geven. Nee, niet de documentaires, de studies en plaatwerken, maar romans, novellen. De literatuur herschept, en identificeert de lezer met wie wij waren. Nee, toch niet. De oorlogsliteratuur herschept hoe het was voor sommigen, voor velen.

Wie wij waren blijft slecht doorkomen. Daardoor lijkt veel onbegrijpelijk te blijven, nu nog. Verbijsterend en niet op te helderen dan met vage algemeenheden blijven de verschrikkelijke feiten van het falen en gros van de meerderheid van Nederland en vooral van zijn instituties gedurende de oorlog. Duister blijft namelijk wie wij waren toen de oorlog ons overviel. En op dit punt kun je je kinderen niet verwijzen naar onze Nederlandse literatuur.

Er ontbreekt in onze nieuwste geschiedenis een stuk zelfportret van het Nederlandse volk.

De periode der verpietering, zeg: de jaren tussen '20 en '40, is zoek geraakt. We hebben alleen Theo Thijssen en Jan Mens als vrijwillige getuigen gehad over een door de meerderheid gedeeld onlyrisch, miezerig leventje. ‘De kleine man’ van Louis Davids moet nog als invaller optreden wanneer je die tijd ten tonele wilt voeren.

Toch werd er geschreven. Maar de indruk dringt zich op, dat iedereen op de vlucht was uit dit land en het toenmalig klimaat met alleen motregen en krentewegen.

Den Doolaard en Albert Helman werden stukgelezen, maar de een ontvoerde je naar de Balkan, de ander naar een stille plantage. Slauerhoff stikte hier en schreef elders. Vestdijk vluchtte tijd en land in zijn ‘Het vijfde zegel’ en ‘Rumeiland’. De absolute bestseller ‘De klop op de deur’ deed ook aan tijdverhuizing, evenals het hele oeuvre van Van Schendel. Alleen thuis bleven de auteurs van de plattelandsromans. Maar was al dat in het droeve geïdealiseerde en eigenlijk tijdloze boerenleven representatief voor

[p. 26]

meer dan het toenmalige sentiment? Lag het succes van de regionale roman niet juist bij de lezers uit een andere streek dan waar de auteur zijn inlanders situeerde?

Populair was de oudere Russische literatuur. Dostoiewski werd verslonden en zelfs Nederlandse dichters en schilders prijkten met Slavische namen als pseudoniem.

Er is een vreemde leemte in onze literatuur. Zij faalt als autobiografie van ons volk in de periode voor de tweede wereldoorlog. En laat men niet denken dat het geen bewogen periode was! De intensiteit van onze lyriek getuigt tegen de argwaan dat het toen aan bewogenheid ontbrak. Het politieke en economische leven leek één sterfbed met benauwdheden. Hoe kon dit onbeschreven blijven?

Is het tijdstip waarop het beschreven had kunnen worden - en dat moest erna liggen - te radicaal vervuld met de oorlog? Tegelijkertijd was het juist die oorlog die de vooroorlogse jaren als zodanig karakteriseerde, hun eigen sfeer conserveerde en afsloot in een voltooid verleden.

Het ontbrekende stuk zal in de legpuzzel van onze geschiedenis niet worden aangevuld. Want wie heeft lust terug te keren tot de verpietering, tot een wereld waarin alles nu klein lijkt.

Een gemis zal het blijven, een gebrek aan kennis, waardoor vele, nu nog steeds actuele zaken, onbegrepen zullen blijven. Want alleen in die jaren is te verstaan hoe fascisme een utopistisch ideaal kon worden en hoe afkeer van communisme kon samenvallen met vroomheid.

Slechts te vermoeden is dat behalve de rauwe ingreep van de oorlog ook dit een rol heeft gespeeld bij het niet bijhouden van onze literaire autobiografie in die jaren: een gebrek aan identiteit. Wij leefden ‘niet hier en niet heden’. Er scheen slechts licht elders of hiernamaals.

Maar de poëzie dan? Inderdaad, Ed. Hoornik, A.J.D. van Oosten, Freek van Leeuwen hebben vanuit en over die jaren gedicht; het afgebladderde zelfrespect en de bitterheid, de troosteloosheid en de angst zijn thema's van hun werk. De kleine feiten die voor vele van hun verzen de anecdotische aanleiding vormen, zijn nauwelijks tijdeloos te noemen; integendeel: je vindt plaatsnamen terug of herkent de straat. Die dichters bleven hier. Maar niet hun verzen vullen de geschiedenis aan; het zijn die dichters zelf mèt hun verzen die in het tijdsbeeld geplaatst moeten worden: het feit dat Hoornik en Van Oosten toen zulke verzen schreven betekent dat enkelen protesteerden (‘Tijd der Nooden’ van Van Oosten verscheen met opzet in slap, goedkoop omslag, om een sjofeler publiek te bereiken dan dat waarvoor andere dichters hun ‘plaquettes’ met lyriek in fraai linnen lieten binden). De protesterenden schreven tegen hun tijd in, terwijl anderen

[p. 27]

hem ontweken. Wellicht juist daarom.¹⁾

Dat de literatuurgeschiedenis deze tijdsgebonden poëzie kenmerkt met termen als ‘sociale bekommernis’ en ‘de zgn. Amsterdamse school’ accentueert dat zij als documentaire niet schokt. Trouwens zij was ook geen tijdsbeeld, maar een beeld van dichters in de tijd. Men zou ‘Eline Vere’ een betrouwbare random sample mogen noemen van Couperus' tijd, maar de paar dichters die over de crisisjaren schreven, trachtten een lied te maken van hun eigen pijn aan de tijd; zij waren niet argeloos. Overigens terecht, want alle anderen vertoefden met hun gedachten elders. Ook de jeugd die optochten formeerde, gehuld in hectaren blauw katoen, en op sandalen marcheerde onder het zingen van socialistische liederen. Die liederen gingen over later en over een ideaal achter de horizon. De opstandigheid van de jeugd brak geen ruiten en schreeuwde niet, maar vond haar gestileerde vorm in spreekkoren van een lekespel, besteld bij een erkend letterkundige of minder. Men speelde geluk, gelijkheid en vrijheid met reidansen op de Veluwe en keerde na Pinksteren op de fiets terug.

Men las gretig boeken als ‘Rubber’ en ‘Koelie’, maar beperkte zich tot zèlfheiliging door mandolinespel, Esperanto, Mariacongregatie of religieus socialisme, en niet te vergeten: door drankbestrijding.

Men leefde op Een stoombootje in de mist, dromend over een leven op onzichtbare oevers.

1) In wat voor een vreemd klimaat die dichters schreven moge blijken uit het begrip dat iemand als Victor E. van Vriesland voor hun situatie wist op te brengen anno 1940 (Onderzoek en Vertoog 2, blz. 420 e.v.). Drie jaar na (!) de oorlog drukte hij zijn ongewijzigde vooroorlogse visie nog aldus uit:
‘Hoornik behoort tot de generatie van jongeren, wier eerste werk, wier eerste bewustwording tussen twee wereldoorlogen tot stand kwam, in gestadige, uitzichtloze dreiging die toen vooral bij de jeugd de gemoederen beklemde. Zij viel samen met een economische crisis welke er eveneens toe medewerkte, dat, globaal gesproken, aan dat geslacht van jongeren’ (Lezer, stop hier even en tracht te bepalen wat een normale conclusie uit deze gegevens zou kunnen zijn; lees dan wat voor Van Vriesland de hoofdzaak scheen:) ‘de letterkundige eruditie onthouden bleef buiten hun schuld, welke toch juist... onontbeerlijk moet worden geacht’ (Onderzoek en Vertoog 2, blz. 612).