Raam. Jaargang 1969

[p. 63]

Amusant en triest
Matthieu Kockelkoren, Het menselijk opzicht van Ter Apel en andere verhalen,
Amsterdam 1968. (Uitg. De Arbeiderspers; Giraffe-boek).

De in zichzelf gekeerde eenling, die zich aan de rand van de maatschappij, of daar nog buiten ophoudt, slechts met grote moeite, vaak met tegenzin en zelden met meisjes contacten legt - die hij dan nog bederft door zijn onhandigheid met theekopjes en conversatie -, is de held op sokken van Matthieu Kockelkorens vertellingen.

In het eerste, het titelverhaal, is de hoofdpersoon Ter Apel een chaplineske underdog die, af en toe, heel voorzichtig, blaft, maar het onderspit delft tegen zijn in kwade genii verkeerde vrienden Gruttens en Valhoed. Dit tweetal installeert zich ongenood in zijn kamer; door die ‘bezetting’ van zijn veilige wijkplaats verliest de introverte Ter Apel terzelfdertijd zijn moeizaam opgebouwde sociabiliteit en zijn onmisbare privacy. Door het getreiter van zijn gezellen aangetast in wat zijn zelfbehoud vormde, springt hij ten einde raad uit het raam.

In de tweede novelle, Een zekere afwezigheid, wacht de ik-figuur vol ongeduld en argwaan op de (vertraagde) wederkeer van zijn vakantie houdend vriendinnetje, tot hij zich in kathartische nacht realiseert - zich moet bekennen - dat zij niet terug zal komen.

Het derde verhaal, Over het wieden van onkruid en het plukken van bloemen, beschrijft de vakantie die hoofdpersoon Jaap ter Ziele met zijn, hem blijkbaar tamelijk onverschillige aanstaande, doorbrengt in de streek waar hij zijn eerste, en dus grote liefde beleefde. Hoewel hij beseft, aan het meisje van vroeger nog in hoge mate gebonden te zijn, lijkt hij het met de status quo - een ‘nette’ verloving en een burgermansbestaantje - op een akkoordje te gooien. ‘Over zijn definitieve beslissing laat de schrijver zijn lezers in het onzekere’, vermeldt Kockelkorens epiloog.

De vierde vertelling, Anatomia Melancholiae, acht ik het best geslaagde stuk uit de bundel. De hoofdpersoon, evenals Ter Ziele door een jeugdliefde achtervolgd, weet zich min of meer te schikken in zijn dorre bestaan als vrijgezel, kamerbewoner en leraar. Aanhef en slot suggereren dat hij op de onuitgesproken erotische invitaties van zijn hospita zal ingaan, maar weer blijft de lezer in het onzekere, al zet Kockelkoren dat er ditmaal niet bij, en al is een heel voorzichtig cetera desunt niet misplaatst.

Kostte in het titelverhaal het voor Ter Apel fatale contact met zijn medemensen hem het leven, de centrale figuur in het tweede behoudt althans

[p. 64]

dàt, al schiet hij zijn illusies erbij in. De andere verhalen lopen niet op een dergelijke dramatische climax uit: het wankel evenwicht tussen de centrale figuur en zijn omgeving blijft bewaard.

In het slotverhaal, Over het falen van den Heer, slaat de balans naar de andere zijde door: de ik-figuur (die mij onweerstaanbaar aan Vrij Nederlands Douwe Trant herinnerde) verliest door een respectabele hoeveelheid alcoholica zijn timiditeit, allereerst in seksueel opzicht (waar in alle verhalen de voornaamste frustratie school). Later barst zijn agressiviteit los in de vervloeking van ‘den Heer’, in het luidruchtig opzoeken van zijn kamer (opdat de hospita wakker zal worden), en in de moord op de jongeman die hij in zijn bed aantreft met het ‘ideale meisje’ naar wie hij de gehele dag gezocht heeft.

De ontwikkeling van ondergang, over capitulatie, nadrukkelijke ‘remise’, en een suggestie van aanpassing, naar offensief, wanneer de underdog begint te bijten, geeft de samenhang aan van de, op het eerste gezicht weinig coherente verhalen. Die ontwikkeling, lijkt het, gaat samen met een stijging in de kwaliteit van de verhalen: de laatste twee zijn beter dan de voorafgaande. De meest superieure passages benaderen niet onverdienstelijk het niveau van Nescio's en Van het Reve's novellen. Een hoogst kreupele vergelijking, ongetwijfeld, maar als tertium comparationis functioneert dan ook alleen de bekwaamheid van de drie schrijvers in het harmonisch combineren van het amusante en het trieste opzicht van hun verhalen, die tezamen een menselijk opzicht vormen.

Jacques Kruithof