Raam. Jaargang 1969

[p. 60]

De bijbel van het protest
H. Marcuse, De een dimensionale mens. Uitgave: Paul Brand, Hilversum. 1968, 270 bl., f 17.50

Marcuse's ‘handboek van de revolutionaire bewegingen’ is nu ook in Nederlandse vertaling te consulteren. Die kost ongeveer het dubbele van de Duitse uitgave - ook een vertaling, maar Marcuse is en blijft een Duitser, vind ik - waarmee ik me al die tijd heb moeten behelpen bij het zoeken naar een antwoord op de vraag: wat willen die studenten toch? Voor mosterd na de maaltijd een tamelijk pittig prijsje, maar om in de eigen taal geprikkeld te worden tot ‘bezinning op de gevestigde waarden’, 280 bladzijden lang (12 cm. breed) moet je wat over hebben.

De titel belooft min of meer een nieuw mensbeeld. Dat is dan weliswaar niet rechtstreeks met die ‘eendimensionale’ mens gegeven, maar het moet daarachter oprijzen. In die zin past de titel toch in de reeks van mensbeelden die ons in een aantal kreten en boektitels van de afgelopen tientallen jaren zijn voorgesteld. Eerst gebeurde dat bij voorkeur in het Latijn: homo faber, homo sociologicus of homo ludens, maar het Latijn is te geleerd geworden en bij ‘homo’ denkt iedereen trouwens aan Grieks. Misschien is daarom de reeks in de volkstalen voortgezet: de mens zonder alternatief, de rudimentaire mens, de eendimensionale mens. Een stukje geleerdheid hoort toch nog bij de titel, want een voor de hand liggend wezen is de mens niet. In dit geval is hij dan ‘eendimensionaal’, zowel in het Engels als in het Duits alsook in het Nederlands. Wat de titel betreft hebben de vertalers het zich niet al te moeilijk gemaakt. Toch valt er over die a- te twisten en ik wil dat niet nalaten. Van Dale geeft als bijvoeglijk naamwoord bij ‘dimensie’ twee mogelijkheden nl. ‘dimensionaal’ en ‘dimensioneel’. Bij twee, drie of vier dimensies wordt alleen twee-, drie- en vierdimensionaal opgegeven. Het woord ‘eendimensionaal’ staat niet in het groot woordenboek der Nederlandse taal en kan dus nog als een vrije kwestie behandeld worden. En al is de druk van al die andere dimensies groot en niet te verwaarlozen, mij dunkt toch, dat ‘dimensioneel’ de voorkeur verdient, niet alleen omdat het anders helemaal niet aan bod komt, maar vooral omdat het past in een serie als: confessioneel, rationeel, functioneel, intentioneel etc., allemaal woorden van gelijke opbouw. De -a- lijkt mij een gevolg van een al te gretig aanvaarde Angelsaksische of Duitse invloed. Misschien is dat ook zo bij ‘nationaal’, overigens een wat Germaanse eigenschap. (Echt iets om ruzie over te maken, die ene letter, maar waar vind je eigenlijk een antwoord op dit soort van vraagstukjes?) Wat de eendimensionale mens verder ook voor een wezen mag blijken te zijn, ik zou hem liever een eendimen-

[p. 61]

sionele mens noemen. Die eendimensionele mens is volgens Marcuse een product van een eendimensionele wereld. Daaronder moet worden verstaan een wereld, die alleen maar in één bepaalde richting veranderingen toelaat nl. in de richting die technologisch het meest belooft. In de ideologie van de hoogindustriële samenleving wordt het protest en het onbehagen wel getolereerd, maar het wordt onmiddellijk ingebouwd in die ideologie zelf en daardoor ontkracht. Het wordt onderdrukt door de erkenning van de redelijkheid ervan. Hieruit volgt dan ten eerste dat een protest gedoemd is vaag en min of meer onredelijk te blijven, want zodra het een duidelijk alternatief stelt wordt het geannexeerd door de veelkoppige en snel omschakelende redelijkheid van de heersende ideologie. Ten tweede volgt daaruit dat zo'n protest buiten de typische protest-liturgie en de amusementssector om niets te betekenen heeft, als het niet tegelijk komt tot een overname van de macht. Die overname kan alleen gewelddadig zijn, maar het onbehagen heeft niet de machtsmiddelen om dit geweld te plegen. Het machteloze protest wordt dan een zich snel verspreidend, maar uiterst goedaardig virus, dat tenslotte alleen maar een vermakelijk schouwspel oplevert. Protest wordt een nummertje vrije expressie. We zien dat al gebeuren, eigenlijk al voordat Marcuse als de profeet ervan ontdekt werd, en het is amper te verhelpen, want inderdaad: een reëel en compleet alternatief biedt ook deze bijbel van het protest niet.

Waarschijnlijk vindt dit zijn oorzaak o.a. hierin dat Marcuse sterk bij Heidegger in de leer is geweest, wiens enige revolutie de innerlijke omkeer is. Dat is heel wat, misschien wel alles waartoe een mens in staat is, maar het is niet iets om in drommen de straten voor in te trekken. De eendimensionele mens lijkt een sociologische bewerking van wat Heidegger ‘men’ en ‘oneigenlijk bestaan’ noemt. Het ideaal dat daarachter en daartegenover staat, blijft bij hem politiek onbereikbaar: de ‘authentieke’ mens is een uiterst individuele en in sommiger ogen ontoelaatbaar romantische aangelegenheid zonder kop of poten. Ook Marcuse speelt het niet klaar dit ideaal in politieke en sociale termen te vertalen en de vage onrust die zijn bijbel wekt, lijkt gedoemd een persoonlijke jeugdherinnering te worden, een injectie die uiteindelijk alleen maar het berusten en volwassen worden versnelt. Het nieuwe marcheren, waartoe hij inspireert, verloopt in moeizaam sloffen, de bezinning wordt een stukje ziel of gelatenheid. Ook dat is Heideggeriaans. En verder dit: wanneer Marcuse spreekt over de techniek, spreekt hij vanuit de vage angst die ook zijn meester tegenover dit verschijnsel koestert. Een van de boeiendste hoofdstukken van zijn boek, dat, waarin hij de logica als machtsmiddel van de technokratische ideologie schildert, is een rechtstreekse sociologische vertaling van Heidegger's wantrouwen tegenover alles wat exact en logisch is. Voor Heidegger begint de ware filosofie pas na een verwerking van wat logisch en vanzelfsprekend is. Hij gunt haar graag het eigen gebied en de eigen geldig-

[p. 62]

heid, maar niet de macht, noch het laatste woord. ‘De verbeelding aan de macht’ is een ideaal dat hierin al opgesloten ligt. Het is niet goed te begrijpen, dat Marcuse verslonden werd op hetzelfde moment dat Heidegger's lezerskring zo inschrompelde.

Min of meer nieuw is wel de gedachte om achter die logica en technologie een enorm slimme, manipulerende behoudzuchtigheid te zoeken. Het merkwaardig effect van deze achterdocht is dan, dat aan vertegenwoordigers van establishment en gevestigde waarden, of hoe het allemaal mag heten in het protestjargon, een bijna mythische schranderheid en schurkachtigheid wordt toegedicht. Maar het kan heel goed zijn, dat er geen dommer wezens bestaan dan die machthebbers en manipulators. Tegenover de wat paranoïde veronderstelling dat we op ieder moment gemanipuleerd en tot één dimensie platgedrukt worden door superslimme technokraten, zou ik graag eens de veel meer Heideggeriaanse hypothese willen plaatsen dat er helemaal niets achter zit en dat simpele onbenulligheid de kern van deze mysterieuze zaak is. Zodra protest en kritiek werkelijk ergens over gaan, zwichten de machten, niet omdat zij zo redelijk zijn, maar omdat zakelijkheid veel machtiger is dan zij. De kans is dus niet uitgesloten dat een boek als dit enorm bijdraagt tot allerlei mythische opvattingen over macht, die het eigenlijk uit de wereld zou moeten helpen. Nu al wordt het protest, zodra het aanhoudt, en niet in amusement verzandt, met een sterk mythische betekenis opgeladen. Het wordt zelf tot een irrationele macht. Ik moet de mens nog ontmoeten die het openlijk flauwe kul durft te noemen. Zelf waag ik mij daar ook niet aan, want wie ben ik dat ik een tiener zou durven tegenspreken? Maar na lezing van dit boek begin ik wel te vermoeden dat het hier aangemoedigde ‘vage’ onbehagen in hoge mate het gemis vertolkt aan wat in ouderwetse en mij dierbare woorden het ‘innerlijk leven’ genoemd wordt. Ik wil niet suggereren dat ook van deze protesterende macht onbenulligheid de kern is, maar integendeel dat het verzet tegen die onbenulligheid een zeer ernstige en hoogst persoonlijke aangelegenheid is die nooit helemaal te socialiseren en te verpolitieken is. Het onttrekt zich daaraan in een tweede dimensie van een meer beschouwelijk leven. Het is dus wel degelijk waar dat ‘een samenleving niet alleen beoordeeld mag worden naar de materiële welvaart die zij tot stand brengt’ - zoals de aankondiging van het boek ons grimmig meedeelt - maar waar zitten toch die mensen die alsmaar keihard het tegendeel beweren? En waarom zou de jeugd het alleenrecht hebben op dit aloude inzicht? Deze ‘bijbel voor de jeugd’ is uitnemende lectuur voor veertigers: goed voor hun innerlijk leven.

Corn. Verhoeven