Raam. Jaargang 1969

[p. 43]

[p. 44]

Revius, de andere
Bloemlezing uit de Over-Ysselsche Sangen en Dichten van Jacobus Revius. Met inleiding en aantekeningen van Dr. W.J.C. Buitendijk
Zutphen, W.J. Thieme & Cie., z.j. (=1968), 8, 103 blz. met hs-facs.. (Klassiek Letterkundig Patheon nr 78) ing. f 6.25

Ruim een eeuw geleden gaf Dr. Johannes van Vloten met Het leven en de uitgelezen zangen en dichten van Jacobus Revius het dichterlijk werk van deze Deventer predikant een plaats in het letterkundig Pantheon; zijn bewondering kreeg echter in de vorige eeuw niet veel bijval: Jonckbloet en Kalff bespraken beiden het poëtisch werk nog met velerlei reserves. Het is vooral de eminente geleerde Prof. Dr. W.A.P. Smit geweest, die met zijn dissertatie van 1928, De dichter Revius, de toegang tot het werk definitief heeft ontsloten. Na hem hebben o.a. Prof. Dr. G.A. van Es, Prof. Dr. J.C. Arens en L. Strengholt verschillende aspecten van deze Contraremonstrantse poëzie nader toegelicht en in hun historisch kader geplaatst.

Het werk zelf was intussen tamelijk moeilijk bereikbaar gebleven. Het is dan ook niet vermetel te beweren, dat op bepaalde onderwijs-instituten gewacht werd op een nieuwe, niet te kostbare en toch royale bloemlezing uit het dichtwerk van Revius, die nu dan verschenen is in de nieuwe reeks van het Klassiek Letterkundig Pantheon, waarvan de nieuwe redacteuren, Dr. W.A. Ornée en Dr. N.C.H. Wijngaards, met bewonderenswaardige snelheid een aantal teksten van hoog gehalte met deskundige inleidingen en woordverklaringen hebben doen bezorgen, of voor de nabije toekomst in het uitzicht hebben gesteld. Voor een uitgave van het werk van Revius was er, buiten prof. Smit, wel moeilijk iemand te vinden met een zo grote deskundigheid op dit terrein als Dr. W.J.C. Buitendijk, die blijkens zijn dissertatie over Het Calvinisme in de spiegel van de Zuidnederlandse Literatuur der Contra-Reformatie (1942) en niet minder met zijn voortreffelijke inleiding bij de bloemlezing uit de Nederlandse Strijdzangen uit de 16e en de eerste helft der 17e eeuw (1954) een zeer genuanceerd en gefundeerd oordeel toonde te bezitten, en die niet schroomt psychologische (Jung) of kunsthistorische (Wölfflin) noties in zijn interpretaties te betrekken. ‘Een onbelijnde eclecticus’ noemt B. (op blz. 4) in zijn inleiding Jacob Revius, nadat hij gewezen heeft op de verschillen waarop men stuit als men de dichter, wiens taal en mentaliteit soms bijna middeleeuws genoemd mogen worden, vergelijkt met de rigoureuze strijder op dogmatisch-kerkelijk en politiek terrein.

Bondig schetst B. daarna Revius' levensloop, het Deventer milieu waaruit deze voortkwam, diens verblijf in Amsterdam en Leiden, waar hij de colleges

[p. 45]

volgt van Gomarus. Uitvoeriger wordt Revius' aandeel in de kerkstrijd vermeld die gedurende het twaalfjarig bestand onze provincies teisterde. Merkwaardig is dan ook weer de spreiding in zijn activiteiten: hij is de strenge scriba van de op instigatie der Dordtse Synode ondernomen bijbelvertaling, zich verdiepend in kwesties van spelling en gewijde stijl, maar in diezelfde jaren is hij ‘der Welt abhanden’ lid van een muziekcollege dat in 1623 in zijn vaderstad wordt opgericht. Uitvoerig ook weidt B. uit over de strijd die Revius, als regent van het Collegium Theologicum in Leiden, voerde tegen Descartes èn het piëtisme. Door dit alles wordt ten duidelijkste de bewering van B. (blz. 9) gesteund, dat men, om Revius te leren kennen, ook de theoloog en historicus moet bestuderen, die nu eens de mystiek van de middeleeuwen schijnt voort te zetten, dan weer zich verloren schijnt te geven aan de vormenrijkdom van de barok.

De geringe populariteit die Revius als dichter bij zijn tijdgenoten genoot, verklaart B. uit de omstandigheid dat men over het algemeen weinig waardering kon opbrengen voor zijn polemisch voorgedragen, contraremonstrantse meningen èn, niet op de laatste plaats, uit de overweging, dat het calvinisme tegenover artistieke uitingen een zeer gereserveerde houding aannam. Vooral dit laatste moet in Revius een hevige spanning hebben veroorzaakt: enerzijds was hij met heel zijn ziel de asketische gestrengheid van het orthodoxe calvinisme toegedaan, aan de andere kant onderging zijn hart sterk de invloed van de bedwelmende pracht der renaissance; - dat verraden zijn dichtvormen, de profane melodieën waarop hij schreef en de plaats die de klassieke mythologie in zijn werk innam.

Revius wordt door B. getypeerd als een lyrisch dichter, maar dan een die zich bedient van versvormen die passen bij zijn karakter dat zoekt naar strengheid en pregnantie: het epigram en het sonnet. Het epigrammatische van enkele van Revius' klinkdichten, die in de Aantekeningen ‘absurditeits-sonnetten’ worden genoemd, past geheel bij zijn naar duidelijkheid van bedoeling en hechtheid van bouw strevende opvatting van de poëzie. Ook de geleidelijk strenger gehanteerde metriek bewijst dit.

Aan het einde van zijn inleiding geeft B. een korte doxologie waarin o.i. de meningen van Van Es nogal ‘schraal’ aan bod komen. De Aantekeningen en woordverklaringen zijn voortreffelijk; een zetfoutje is blijven staan in de tweede regel van T'Selve (blz. 34), waar voor ‘mecrt’ natuurlijk ‘merct’ gelezen moet worden. Bij het gedicht Bloedige Sweet (blz. 65 vlg.) ontbreekt de melodie-aanduiding; deze is die van Bella Nympha fugitiva, niet te verwarren met die waarop Hooft zijn Vluchtige nimph zo snel liet gaan.

De afwezigheid van een inhoudsopgave (de bloemlezingen uit b.v. Van Alphen en Bellamy in deze reeks geven deze wel) belet het vlot terugvinden van de diverse teksten. Maar dat is een omissie die bij de te verwachten her-

[p. 46]

drukken gemakkelijk hersteld kan worden.

In zijn poëticale uitweidingen bespreekt B. nogal uitvoerig de versbouw (blz. 12-13), het rijm (blz. 13-14) en de metriek (blz. 14-16). Merkwaardig is het, dat hij in de inleiding met geen woord rept van de aard van de werking van de stijlfiguren en de vormen van de aangewende beeldspraak, waaraan toch het karakter van Revius' poëzie te adstrueren zou zijn. Dit is te merkwaardiger als men weet dat B. de, vooral op de mentaliteit en intrinsieke kwaliteiten stoelende opvattingen omtrent de barok van Van Es afwijst en hij veeleer een karakterisering voorstaat die uitgaat van formele kenmerken. Wel zijn passim enkele stijlfiguren in de afzonderlijke Aantekeningen onder de diverse gedichten vermeld; maar door die spreiding is het niet mogelijk daarop, bij cursorische lezing, aan algemener typologische karakteristiek te bouwen. Waarom heeft B. niet die trekken die volgens hem (zie: Ned. Strijdzangen, blz. 20) kenmerkend zijn voor de poëzie uit de eerste helft der zeventiende eeuw toegelicht met specimina uit Revius' poëtische werk? Het vloeiende, schilderachtige karakter dat, gericht op een open compositie, resulteert in een asymmetrische versbouw, is prachtig te illustreren aan de zgn. ‘absurditeitssonnetten’. Het opnemen van de details in de ene grote stroom van het gedicht, het stralende einde waar het gedicht vaak naar toe geschreven schijnt, - het zijn evenzeer trekken die men overvloedig in Revius' gedichten kan aanwijzen.

Over het taalgebruik van Revius zou in dat bestek ook nog heel wat te zeggen zijn geweest. De keuze van de emotionele onderwerpen, de daarmee gepaard gaande emfatische gevoelsontladingen, vinden stilistisch hun correspondenties in reeksen antithesen en paradoxen; sommige gedichten zijn nagenoeg geheel door zo'n tegenstelling geïnspireerd, zoals Aenvechtinge (op blz. 77). Daarbij sluiten zich de retorische vragen aan, die vaak nog verzwaard zijn door de erop volgende expleties. Retorische verzwaringen van de stijl vindt men ook in de veelvuldig aangewende anaforen, zoals in Verkiesinge (blz. 27), Onvermogen (blz. 33), Antichrist (blz. 77) en Volherdinge (blz. 78). Hevigheid van gevoel spreekt ook uit de hyperbolen (in Pest, blz. 81, r. 1: Als tot den hemel toe vermenigden de sonden) en uit het chiasme (zoals op de door B. aangegeven plaats op blz. 29, vs. 6/8). Emotioneel geladen zijn tenslotte de frequente gevallen van hendiadys (zoals op blz. 27, vs. 4: u raet en u besluyt), de repetitio's (als op blz. 95, r. 1: Vochte ogen, soeckt, vraecht, dorre tonge, vraecht) en de opzettelijke tautologieën (zoals in de bekende regel: of over uwen rock tsaem dobbelden en tuyschten).

B. vermeldt met reserve Nijhoffs oordeel, dat Revius een vers schreef met ‘een schorre hartstocht’; toch ziet men inderdaad in menig gedicht de emotie stremmen, hoort men de incantatie stokken in het betoog, de persoonlijke belijdenis overgaan naar de versificatie van het als objectief bezit ervaren

[p. 47]

bijbelcitaat. Treffende voorbeelden daarvan kan men vinden in de, in de bloemlezing opgenomen verzen Morgen-gebet en Avont-gebet, waarmee het officiële psalmboek van de Ned. Geref. Kerk klassieke stalen poëzie rijk is.

De inleider zal ervan overtuigd willen zijn dat onze opmerkingen werden ingegeven door waardering voor zijn belangwekkende uitgave. Daarom herinneren we nog graag aan het biografische en psychologische signalement uit de inleiding. Bovendien: zelf de plaatsen bijeenzettend die zouden kunnen dienen als materiaal voor een stilistische analyse van dit dichtwerk, lazen wij het kwatrijn waarmee B. zijn bloemlezing heeft afgesloten:

Aenden Berisper
Berisper van mijn dicht, dit woort laet ick u weten:
Schaft beter spijs' als ick en nodicht mij ten eten,
Of nemet mijn onthael, sulck als het is, int goe,
Of laet mij ongemoeyt, en hout u snater toe.

Wat wij hierbij, wijselijk, doen.

Jan H. Cartens