Raam. Jaargang 1969

R.A. Cornets de Groot
Een grote orde in klein bestek

Men kan natuurlijk van alles een filmscenario maken, zelfs van Vestdijks Madonna met de valken. De vraag of zoiets met de bedoelingen van de auteur strookt, moet in dit geval ontkennend worden beantwoord. In zijn essay Albert Verwey en de idee lanceert Vestdijk zijn zg. Isolatietheorie, die men

[p. 33]

niet moet opvatten als een weerlegging van Verweys gedachte dat poëzie die door de idee geleid wordt, vanzelf een reeks gedichten tot stand brengt. Zijn theorie betoogt dat een gedicht uit zo'n reeks niet noodzakelijk in samenhang met de gedichten daarvoor en daarna gelezen hoeft te worden: het geïsoleerde gedicht heeft evenzeer een zin buiten de samenhang om. Leest men zulke gedichten tóch in de samenhang die de dichter ze schonk, dan nog leest men ze om hun zelf, mag men zeggen; de voorstellingen die ze oproepen, hebben dan ook niets van een film, maar van een reeks foto's, waarbij het maar al te vaak zo is, dat tussen foto a en b heel goed een groot aantal andere foto's had gepast, even zinvol als b, of wellicht zinvoller. Voor het filmscenario dat Rein Bloem opstelde (Raster, okt. 68), bestaat dan ook geen enkele reden; het gaat hier niet om een ‘verhaal’ of zelfs een ‘goed verhaal’, maar om een zanger die in penibele onstandigheden verkeert, van welke omstandigheden men zich door St. Michielsgestel en de Scheveningse strafgevangenis heel goed een voorstelling kan maken, als men wil. Wie trouwens de kleine bloemlezing kent die Vestdijk van Madonna maakte in zijn Een op de zeven, weet dat die niet minder zin bevat dan het geheel. Het verhaal van Madonna kan na het eerste hoofdstuk, De ontmoeting die het volgende hoofdstuk De vlucht al in kiem in zich bevat, elke denkbare richting op. Maar wie de eerste acht sonnetten gelezen heeft, weet dat die richting er niet zo erg op aan komt. Het gaat hier om iemand die in het paradijs is gezet en eruit wordt gegooid, om voortaan te moeten leven met het terugverlangen naar die staat van gelukzaligheid, in de wetenschap dat die onbereikbaar is, en iedere stap erheen een nederlaag, die tóch uitkomst belooft. Die stap wordt dan ook wel degelijk gezet: de natuurlijk-volmaakte mens zet die stap, en de zanger die het beeld van die mens in zich draagt, volgt, - ook al gelooft hij of is hij ervan overtuigd dat zijn voorbeeld zo'n stap niet zetten kán. Soms doet men zichzelf geweld aan - pas achteraf blijkt hoezeer men juist toen het volledigst zichzelf was. Het verhaal kan iedere richting uit. Maar waar in dit verhaal het middelpuntzoekende element (poëzie is altijd ik-zoekend) samenvalt met het streven naar de zuiverheid van de oorsprong (uit deze formulering blijkt dat het streven naar zulke zuiverheid niets anders is dan het streven van het ik naar het zelf), kan het moeilijk anders, of ook het verhaal loopt niet rechtlijnig van het begin naar het einde door, maar volgt een middelpuntzoekende curve (evenals de sonnetten waaruit het verhaal bestaat).

Formeel komt dat zoeken tot uitdrukking in het slotsonnet dat de vervulling inhoudt van wat de zanger in het eerste voorzweefde, waardoor dat dan ook een dimensie extra krijgt. Het wordt op een hoger niveau geplaatst, en aangezien dan de cyclus opnieuw begint, wordt ook de cyclus ‘verhoogd’: het rad van het bestaan komt opnieuw in beweging, maar op een hoger bewust-

[p. 34]

zijnsniveau. Men mag ook zeggen, dat de laatste nederlaag de eerste extase is. Maar al voor deze wending, en eigenlijk om zo'n wending mogelijk te maken, nam het verhaal al een keer, en wel in het belangrijkste hoofdstuk van dit verhaal, dat daarom het langste is (het bestaat uit 24 sonnetten), De loutering. Voor dit hoofdstuk geldt nl. precies al datgene, dat ook geldt voor het verhaal in zijn geheel: hier wordt de zanger als kind in het paradijs gezet, eruit gegooid, en belast met het verlangen naar oorspronkelijk geluk: ‘Bejaardheid kromt zich naar de kindertijd’, zo begint sonnet CXXI. Het brengt de kromming die wij al zagen tot uitdrukking: de volwassene verlangt naar zijn jeugd (die hij idealiseert), zoals het kind verlangt naar de moeder (die het idealiseert). Dit hoofdstuk verschaft de lezer het noodzakelijke materiaal om de ‘psychologie’ van de zanger te kunnen kennen, en een psycholoog, maar ook al de psycholoog-in-ons, kan met behulp van deze stof de levensloop van deze zanger ‘einfühlend’ begrijpen. Van veel meer belang zijn deze onthullingen voor de zanger zelf, niet omdat hij daardoor ook iets te weten kan komen over zijn ziel, maar omdat hij ziet, in heldere lijnen, hoe reeds in zijn jeugd de weg werd voorgetekend, die hij nà die jeugd ging en gaan moest. Heel die jeugd dient hem nú tot symbool voor het heden (en de toekomst) en het is dit symbool dat het de zanger mogelijk maakt, zich te verlaten op bovenpersoonlijke gestalten. Bewust vereert hij de moeder als Maria, minder bewust speelt hier Oedipus zijn rol (dat geldt voor de zanger, niet voor de dichter, die de zanger deze Oedipus toespeelt). Hoe bewust Vestdijk daarentegen vooruit loopt op zijn eigen mythe Mnemosyne in de bergen (zie sonnet CXV, CXVI, CXXII, CXIX, CXXVI, CCIII) valt moeilijk uit te maken, maar hogelijk bewust wordt in sonnet CI de zanger als kind ten tonele gevoerd. Want zo wij aannemen dat zijn jeugd een symbool is geworden voor het volwassen leven, dan kan het niet anders of dit kind is voor de (volwassen) zanger het prototype van de natuurlijk-volmaakte mens, het beeldloze beeld dat hij in zich draagt en volgt: zijn eigen schepping, en onbereikbaar ideaal. Dat dit kind niet de natuurlijk-volmaakte mens zelf is, blijkt uit het feit dat het integendeel in hoge mate onvolkomen is (CXII), al wil het volkomen wórden (CXXIII), hetgeen ogenschijnlijk mislukt (CXXIV) en jammerlijk mislukt (CXXV en verder), ofschoon al die mislukkingen bijeen in wezen het wordingsproces vormen! Zo ‘groeit’ in dit moment de zanger, gelijk hij groeide als kind. En zoals hij als kind heil vond bij de moeder (die daartoe vergoddelijkt wordt), daar zoekt hij thans - waar het zoeken van een toevlucht bij die moeder door die groei (tijdens welke de moeder, die hem door haar verhouding met de vader ‘verraden’ heeft, wordt gediaboliseerd, zie sonnet CXXVII, CXXVIII) onmogelijk geworden is, en een vlucht in het verleden geen oplossing - zijn heul bij hemelser gestalten: bij de ‘moeder’ die de ge-

[p. 35]

liefde was, en madonna werd. Zij lokt hem naar zich toe, hoezeer ook zij een schepping is van hem. Hier wordt de moederbinding opgelost, en neemt de geïdealiseerde geliefde de functie van de moeder over, en wel zo volmaakt, dat ook zij tot de rang van de natuurlijk volmaakte mens verheven wordt, en zelfs tot die -wijl zij in de mythologische gedaante van een madonna verschijnt- van de eeuwige mens, minder omdat zij eeuwig leeft, dan omdat zij, voor hèm, de zanger, eeuwig geldt, zoals Vestdijk zich in De toekomst der religie uitdrukt. En hier manifesteert zich de subtiele verhouding tussen de betekenis die dit hoofdstuk heeft voor de onbevangen lezer, en die, die ze heeft voor de zanger. De onbevangen lezer zal dit hoofdstuk gemakkelijk voor een psychologisch rapport houden, of voor een pathografie. Maar voor de zanger houdt het een religieus streven in, naar een ideaal, dat, blijkens de slotregels van het slotsonnet niet hoog genoeg kan worden gesteld.