Raam. Jaargang 1968

[p. 44]

Fons Sarneel
Naamgeving in nieuwe romans

Het moet heerlijk zijn een karakter te hebben is een gevleugeld woord uit Het Stenen Bruidsbed, dat de waarde heeft van een grafschrift. Voortaan is het gelaat van de romanfiguur niet meer de spiegel van de ziel, maar een blinde vlek in het boek. Wat zichtbaar blijft in een masker, en dat masker is een naam. Ook vroeger waren literaire namen wel eens bovenpersoonlijk bedoeld: Saartje Burgerhart en mevrouw Van Naslaan zijn typeringen, die echter zeer onartistiek de bedoelingen verraden waaraan hun ontwerper zijn materiaal bij voorbaat onderwerpt, het zijn vóórpsychologische benamingen.

De held van Het Stenen Bruidsbed heet Norman Corinth, en wie eenmaal gezien heeft hoe barstensvol dit boek is opgepropt met historische gelijktijdigheid (want alles gebeurt altijd: als Nero Rome bezingt, bezingt hij het brandende Troje, homerische zangen verhalen het bombardement van Dresden, historie en antihistorie lopen te hoop), herkent in hem de Viking die doelloos culturen verwoest, maar ook het schatrijk en prachtig Corinthe dat ± 200 zinloos werd vernietigd door Mummius. Een vernietigde vernietiger, de vernietiging zelf in het mediopassief, blindelings neergestort uit de sterren, Norman Corinth. Het Stenen Bruidsbed vult zijn naam met raadsels in, hoofdstuk na hoofdstuk. Eenmaal wordt van dit geschonden roofdier het beeld gepresenteerd, maar het is dan geen portret, het is een gedenkteken. Van zijn samengeknepen ogen trokken in het schelle licht diepe rimpels door zijn grote gezicht, dicht onder zijn wenkbrauwen, die te laag stonden en door dode, blauwe huid in onregelmatige stukjes verdeeld waren, liepen gebogen littekens naar zijn ooghoeken, een ander litteken liep onder zijn neus langs naar zijn mondhoeken, waartussen een bovenlip geen lip was maar wit vel dat tanden bedekte. Dit hief hij op naar de zon. (p. 10).

De laatste zin plaatst het beeld in een ontzaglijke ruimte, maakt hem onderhevig aan een epische vergroting, de held van Het Stenen Bruidsbed verheft zich voortaan op kothurnen, en de rest van het boek, dat over onveranderbaarheid gaat, versteent hem vervolgens. De tijd wordt opgeheven in zijn gestalte (op zijn linkerhand zaten duizenden glaswondjes, zijn horloge was verdwenen. p. 217), de ruimte ledigt zichzelf als de laatste bladzij hem nog eenmaal vertoont, starend over een lege vlakte.

De moderne romanheld incarneert niet meer een individuele ziel, maar het verschijnsel mens. Hij doet dit niet uit eigen kracht, de configuratie voltooit hem. Als hij Hella Viehbahn, zijn tegenspeelster, vernietigend omhelst, omhelst hij de super-kode, de cultuur, zij is Hellas, Helena, zij is met al haar formulieren ook de weg waarlangs men de kudde leidt. Schneiderhahn, verzot op ruïnes, soliede, gebaarde gorilla, die wel een karakter heeft (een Duits) maar daarmee niemand is, hoogstens een ontkenning van zijn eigen leugen, is een gesneden haan, die wel met Hella vrijen wil, maar slechts met plakkerige handjes aan haar knieën zit. Ook hun (rijmende) namen zijn maskers, hun onveranderlijkheid onthult een onveranderbaar menselijk misverstand.

[p. 45]

Veel belangrijke nieuwe romans zitten vol van deze naamgevingsproblematiek. De broer in de wereld van Wolkers blijft anoniem. Breekwater (van Sybren Polet), die aanvankelijk Godgegeven heet, incarneert geboorte, is (verijdelde) genesis. De naam Victor Derijckel uit De Verwondering (van Hugo Claus) wordt voortdurend omspeeld, hij is bijvoorbeeld: Vic-tort, de triomf van het ongelijk. Weverbergh heeft gewezen op de mythologische achtergrond van de namen in Nooit meer slapen. De Wispelaere heeft onthullende dingen meegedeeld over naamgeving in het grote werk van Louis-Paul Boon. Een heel doorzichtig staaltje is de naam van de hoofdfiguur van Een Eiland worden (van De Wispelaere): Philip Eiland. Nieuw worden is het thema van deze roman, nieuw, helder, en zuiver. De limiet van die nieuwheid ligt in de jeugd, en nieuw worden is dus ook wel: zichzelf worden. Philip Eiland wordt eindelijk wat hij heet. De figuren om hem heen zijn, enigszins grof, naar hun naam te onderscheiden in noordelijke en zuidelijke, in oude, donkere, vermolmende (die stoot hij af) en nieuwe, heldere, levenskrachtige, romaans of iers. Namen structureren deze roman. Een laatste voorbeeld: de van dood bezeten centrumfiguur in het proza van Hoornik heet Kuyll.

De duidelijk post-psychologische verwijding die zich hier meester maakt van de nieuwe romanheld, maakt hem niet leeg, maar zuigt hem juist vol met eigenlijk levensbewustzijn, bewustzijn vooral van geboorte, erotiek en dood. Een bijna niet meer te analyseren, maar zeer indrukwekkende samenklontering van dat alles treft de lezer aan in Het Godgeklaagde Feest van Willem Brakman^[1]. De hoofdpersoon draagt er een naam die in iedere andere roman geprikt zou zijn uit de telefoongids, Vogelaar. Ik neem aan dat iedereen weet wat vogelen is. Brakmans Vogelaar belichaamt het erotische beginsel van wat in de verdere roman-evolutie hoe langer hoe dichter moet naderen tot de mythe. Het kan best zijn dat Brakman Eliade nooit gelezen heeft, maar het treffendste commentaar op zijn boek, waarop de critici, ik ook, om begrijpelijke redenen de boot een beetje hebben afgehouden, staat (en excuseert U alstublieft mijn tweede-handse manier van doen) in De mythe van de eeuwige terugkeer (vert. Anton Monshouwer, Hilversum '64), en wel in het hoofdstuk ‘Jaar’, Nieuwjaar, Cosmogonie.

Het kon dus best wel eens een misverstand zijn, in de moderne roman een ontaard na-produkt te zien van Homerus, alles wijst voorlopig eerder op een homerisch voorgeborchte. Opkomende astrologische praktijken in de romanschrijverij zouden die overtuiging kunnen schragen: de roman staat nog maar vóór zijn begin.

[1] Willem Brakman, Het Godgeklaagde Feest, Em. Querido's uitgeverij N.V. Amsterdam 1967.