Raam. Jaargang 1968

[p. 1]

[Nummer 44]

Journaal

Moord in Amerika

Niet alleen King is in de nek geschoten, alle negers zijn het. En daarom is het gerechtvaardigd, dat alle negers die desondanks leven en leven tegen de zin van de moordenaars, de moordenaars met tegenmoord te lijf gaan. Moordenaars mogen door hun slachtoffers vermoord worden. Niemand hoeft zich goedsmoeds te laten neerschieten. Als er dan toch gemoord moet worden, is het zaak er zelf als uitgekozen slachtoffer eerder bij te zijn dan de initiatiefnemer. Carmichael heeft gelijk met zijn woede. Hij zegt de blanken hun dood aan. Het is niet goed te begrijpen wat hij anders zou moeten doen. Ook voor hem zelf moet iets anders onbegrijpelijk zijn. Dit andere en onbegrijpelijke heeft hij desondanks gedaan:

[p. 2]

hij heeft zijn rasgenoten bezworen naar huis te gaan, King te eren met nu géén geweld, wat een ridicule pieuzigheid schijnt voor mensen in doodsgevaar, en het uiteindelijke doel later te bewerken met geweren. Een vreemde mengeling van woede en overleg. Een kansrijk geduld ook, want van de (nu) uitgestelde bullet naar de onafwendbare ballot is maar een stap.

Op het moment dat dit gebeurde in Amerika, hadden wij een discussie over iets onnozels, een discussie over de echtheid van enige schilderijen. En zoals dat met discussies gaat, ze liep hoog, was verhelderend, verduisterend, bleef hoe dan ook lopen over schilderijen en hun echt of vals zijn. Na afloop zei iemand ridiculiserend: waar gaat het eigenlijk allemaal over? of schilderijen echt of vals zijn, is dat nou zo'n probleem? Het was in alle geval het probleem in kwestie. Het is belachelijk, dat heeft iedereen wel ooit in de

[p. 3]

gaten, om je op te winden over kunst, politiek, het godsbestaan, de vormgeving van aardappelmesjes, de prijs van de boter, de doden in Vietnam, de lantaarn van de dorpsgemeenteraad en de al of niet duidelijke opstelling van volksvertegenwoordigers. Maar er is alleen deze keus: ofwel je houdt je met al zulke dingen bezig of je brengt de hele reut tot explosie. Een universele woede tegen de onzin van het hele bestaan dringt zich op. Nu en dan dreigt die door te breken. Nu en dan wil je alles in de steek laten. Alles laten barsten. Stik de moord. Gewoonlijk echter zijn we bereid de universele woede te verwisselen voor enige opwinding over onnozele details van het universum: in commissieverband, beroepsverband, wetenschappelijk of politiek verband, huiselijk, straat-, krant, school-, kantoorverband - opwinding om niets, maar om de explosie uit te stellen. Carmichael dreigt met de explosie, maar bewerkt voorlopig weer het uitstel. Niemand weet zo goed wat uitstel is, als wie woedend genoeg voor moorden is. Wie een discussie over de boterprijs onnozel vindt, kan daarvoor zeer diepzinnige redenen hebben, kan de uitsluitende en eigenlijke omgang met het sublieme bedoelen, het kan ook zijn, dat hij te ondiep is om te weten, hoe dreigend nabij elk ogenblik de universele woede is. Al die lieverds die onze discussie verstoren met de opmerking liever naar meer eigenlijke zaken te kijken - dat was dan vroeger god of de kerk, tegenwoordig Vietnam of de linkse concentratie -, al die lieverds zijn te wantrouwen. Het eigenlijke van het onnozele is, dat het ons gelukkig van het eigenlijke afhoudt. Het eigenlijke dat ons te doen stond, als we helemaal zo eigenlijk waren als we moesten zijn, is de zaak de moord te laten stikken. Een aardige traditie onder de mensen wil, dat ze het zo min mogelijk zo ver laten komen. Zo eigenlijk zijn ze nu eenmaal niet. Een heilzaam gebrek. We houden ook zonder explosie de moed er maar in. Carmichael houdt er nu de moed in door (nog) niet te schieten. Dat is, ofschoon eerbewijs aan King, in hun doodsgevaar onnozel, maar kostbaar als afweer van de explosie en van het bloed over bloed. Hij kondigt tegelijk de niet oneindige houdbaarheid van die moed aan, hij waarschuwt voor de explosie. Als we straks de moed compleet laten zakken, oh boys, oh boys, zegt Carmichael. Men zij op zijn hoede voor zulke moedelozen. Die alles te onnozel zijn gaan vinden om er nog over na te willen denken en die overleg intellectueel geklets noemen, zulke moedelozen zijn het altijd die zonder bedenken klaar staan om hun eigen en allemans bloed te vergieten. Dat is geen moed, het is moedeloosheid.

Lambert Tegenbosch

Zetel van wijsheid

In zijn meesterlijke boek ‘Life against Death’ doet Norman Brown een interessante poging de anale oorsprong van het protestantisme aan te tonen. Hij gaat er van uit dat de beroemde ‘Turmerlebnis’ van Luther gelokaliseerd moet worden op het toilet. Zijn verdienste is dat hij deze omstandigheid niet gebruikt om Luther's gedachten genadeloos te ontmaskeren, maar eerder om de gezondheid daarvan aan te tonen. Alleen een latere verwerking daarvan toucheert de oorspronkelijke ‘frisheid’ van die gedachten weg en haalt de duivel zo ver uit de drek dat hij niets meer is. Het betoog van Brown zou aan kracht hebben kunnen winnen wanneer hij zich de moeite getroost had zijn uitgangspunt in een ruimer cultuurhistorisch kader te plaatsen bijvoorbeeld onder een titel als ‘Sedes Sapientiae’. Er zal best een Chinees spreekwoord te verzinnen zijn in de trant van ‘wanneer er iets van ons af valt, valt ons ook iets in’. En verder is er scatologische literatuur te over, waaruit op tamelijk geruststellende manier het algemeen menselijk karakter

[p. 4]

van deze inspiratie naar voren gehaald zou kunnen worden. Ik weet niet of Brown (aardige naam trouwens in dit verband) dan zijn psychoanalystisch standpunt zou kunnen hebben handhaven; dat standpunt dankt voor een groot deel zijn aantrekkelijkheid namelijk aan het feit, dat het op zo slimme manier waar gemaakt moet worden door allerlei listige waarneminkjes en redeneringen. Uit de aard van de zaak is het materiaal ‘schaars’. Dat maakt het boek van Brown ook zo spannend; het is een detective. Los van dit standpunt zou opgemerkt kunnen worden dat bij gebrek aan grote gebeurtenissen het vooral de kleine gebeurtenissen in het leven zijn die ons aan het denken zetten, een geslaagde stoelgang, het moment waarop we van de verticale toestand in de horizontale overgaan en dergelijke. Het lijkt mij ook helemaal niet toevallig dat de denker van Rodin extact de houding aanneemt van iemand die op het toilet zit. Denken is ook een poging het vreemde van het eigene te scheiden en helderheid te scheppen in een toestand. Een van de diepste gedachten waartoe we ons zittend kunnen opwerken kan ongeveer wel met een louter constaterend ‘zo zo’ geformuleerd worden, maar voordat het zover is, komt er heel wat kijken. ‘Mijn theorie is’ zegt W.F. Hermans, ‘dat elke beslissing van kardinaal belang in het achterwerk genomen wordt’. En ook met deze bewering heeft de Groningse verteller weer ‘schoon’ gelijk.

Corn. Verhoeven

Prioriteiten

Vandaag heb ik een schema gemaakt van alles wat ik nog moet doen. Dat was een heel lijstje en het is erg moeilijk bij het opstellen van zo'n lijstje niets te vergeten. Dan is er nog de kwestie van de prioriteit. Om werkelijk efficiënt te werken en lekker op te schieten, moet je geen tijd verliezen aan beuzelarijen. Vooral deze afdeling van mijn planning heeft mij heel wat hoofdbrekens gekost. Het heeft uren geduurd voordat ik een doorwrocht en verantwoord prioriteitenschema voor me had liggen, dat de toets der kritiek zou kunnen doorstaan. Nu ik op het punt sta naar bed te gaan, heb ik eigenlijk nog maar één twijfeltje aangaande mijn werkstuk. Ofschoon het helemaal klopt, vraag ik mij toch af, of ik al dat werk niet had kunnen doen in een fractie van de tijd die ik nu aan het schema besteed heb.

Corn. Verhoeven

Oostduitse momentopnamen

Wat weten jullie van de provo's?, vraag ik een groep zestienjarige leerlingen van een Oost-Berlijnse school.

Ze hebben in het begin veel bereikt, veel invloed gehad; nu is er een groot gevaar: dat ze in de buurt van het fascisme komen, antwoordt dadelijk een jongen.

Wat weten jullie van het Derde Rijk?

Hitler terroriseerde het Duitse volk dat niets van hem moest hebben.

De directrice corrigeert: zo hebben jullie het nooit geleerd, kinderen. Er ontstaat een lange discussie. De directrice, Mutter Francek, spreekt vriendschappelijk met haar kinderen. Zij komt uit een Berlijns arbeidersgezin; als communiste heeft zij in de Hitler-jaren gevangen gezeten in concentratiekampen. Zij wilde altijd al onderwijzeres worden. Na de oorlog is het gelukt.

Na de oorlog werden in de DDR ruim zeventig procent van alle leraren en onderwijzers ontslagen: iemand die als nazi kinderen had onderwezen, mocht nooit meer voor de klas staan. En in 1949 werden met bekwame spoed stoomcursussen georganiseerd voor jonge arbeiders en boeren. Deze ‘Neulehrer’ beheersen nu

[p. 5]

de Oost-Duitse school. Een van hen is mevrouw Francek, een beminnelijke, hartelijke en intelligente ‘Oberstudienrat’ die als ‘verdiente Lehrerin des Volkes’ onderscheiden werd. Zij heeft een vanzelfsprekende autoriteit.

Andere scholieren over provo's en Gammler: Ik mag ze niet, ze zijn zo smerig. Ze doen zo stom. Ze zijn alleen maar ‘tegen’. Belangrijk is niet wat zij óp, maar wat zij in het hoofd hebben.

Waar denken jullie aan als je ‘Holland’ hoort? Tulpen. Kaas. Geflügel. Hoezo, Geflügel? De onderwijzer licht mij later in: de West-Duitse televisie maakt reclame voor ‘holländisches Geflügel’. Zij kijken dus naar de West-Duitse t.v.? Ja. Dat doen velen hier.

Het visitekaartje van de communistische autoriteiten in Oost-Berlijn is het Haus des Lehrers, een imposant en functioneel ingericht gebouw waar de mensen van het onderwijs elkaar regelmatig ontmoeten, waar zij geregeld cursussen over nieuwe ontdekkingen en paedagogische methodes volgen, waar zij toneel en muziek spelen, waar buitenlanders worden ontvangen die interessante gegevens omtrent het Oost-Duitse schoolsysteem te horen krijgen: over de leerplicht in de Polytechnische Oberschule met haar tien klassen - over het eindexamen dat na het twaalfde schooljaar kan worden gedaan - over het feit dat nu twee derde van de professoren kinderen van arbeiders en boeren zijn - over de dominerende positie van de wiskunde, met het oog op automatisering en computer - over het marxistische onderwijs dat antikapitalistisch is omdat het anti-fascistisch moet zijn (aangezien, en dit heeft al Jan Romein voorspeld, het fascisme de laatste fase van het kapitalisme is) - over de vele aparte scholen voor gehandicapten en over scholen voor geniaal begaafden - over de stage in fabrieken, kantoren en laboratoria die voor alle leerlingen verplicht is gesteld.

Een Amerikaans socioloog wilde van het maatschappelijk systeem in de DDR iets te weten komen. In het Haus des Lehrers vroeg hij met een stuk praktijk te worden geconfronteerd, hij had het erg druk, daarom kon maar een halve dag aan die speurtocht worden besteed. Goed, stap dan hier in Oost-Berlijn in een taxi, laat U rondrijden, stap dan over in een andere taxi, en doe dat zo vaak mogelijk. Vraag de chauffeurs wat hun kinderen doen, was het advies.

Onze Amerikaan deed het. Hij maakte met zeven chauffeurs kennis. Eén had geen kinderen, een tweede had een zoon die arbeider was en bleef. De andere vijf waren vaders van aanstaande of afgestudeerde chemici, paedagogen, ingenieurs, physici.

Ik spreek met een jongen die mij verraadt pas door het gebeuren in Vietnam tot de overtuiging te zijn gekomen dat het communisme gelijk heeft en daarom zonder meer de steun van ‘alle humanisten en Christenen’ verdient.

Hans Coppi heeft zojuist zijn studie ‘buitenlandse handel’ voltooid. Zijn vrienden zeggen dat hij nog eens minister zal worden. Hij heeft een jaar geleden Amsterdam bezocht, uitgenodigd door het Anne Frank-Huis. Zijn slagvaardigheid, parate kennis en vriendelijkheid hebben op de vertegenwoordigers van verschillende Nederlandse jeugdorganisaties grote indruk gemaakt. Hij werd in 1943 in de gevangenis Plötzensee geboren. Zijn ouders waren als leden van de socialistische verzetsorganisatie ‘Rote Kapelle’ gearresteerd. Zijn vader werd zes maanden voor zijn geboorte onthoofd, zijn moeder werd zes weken na zijn geboorte terechtgesteld. De baby werd uit de gevangenis gesmokkeld.

Hans Coppi zegt: jullie verwijten ons altijd

[p. 6]

weer en tot vervelens toe politiek te zijn en politiek te reageren. Maar beheerst de politiek niet ons leven? Bij ons wordt dit duidelijk uitgesproken, bij jullie wordt het gecamoufleerd. Zijn niet alle wetenschappen maatschappelijk, politiek bepaald? Is het Marxisme niet wetenschap én politiek?

In Königsheide staat een tehuis vol met kinderen die door hun naar het westen gevluchte ouders onverzorgd achtergelaten werden.

Een schrijver vertelt mij enthousiast hoe nauw de contacten tussen beroepskunstenaars en amateurs - toneelgezelschappen, zondagschilders, muziekensembles, cabaretgezelschappen - zijn. Er zijn in de DDR 140 toneelgroepen met boeren. Alle grote steden doen aan beroepstoneel voor de jeugd. Auteurs bezoeken fabrieken en kolchozen om met arbeiders en boeren te debatteren, om uit eigen werk voor te lezen.

In Leipzig gesprek met de directeur van een der grootste drukkerijen (‘Volkseigener Betrieb’). Hij: Ach, u komt uit Nederland. Ook toevallig, gisteren was ik nog in Amsterdam. Holland en Zweden behoren tot onze beste buitenlandse klanten.

Meer dan één keer wijs ik in gesprekken met intellectuelen op de officiële houding ten opzichte van de communistische chansonier en dichter Wolf Biermann, die in Oost-Berlijn woont, maar in de DDR niet mag optreden, omdat zijn liederen als gevaarlijk en ondermijnend worden beschouwd. Hij heeft, verbitterd, geschreven: ‘Jullie spreken met oude woorden van de bloedige triomfen van onze klasse. Vol jaloezie hoor ik berichten over jullie lijden, van het geluk van de strijd achter het prikkeldraad. En toch ben ik zelf niet gelukkig. Ik ben ontevreden met de nieuwe orde.’

In Praag mag hij zijn liederen zingen, bij jullie niet! Hij is communist en blijft in de DDR. Boven alles haat hij het nazisme dat in de Bondsrepubliek weer machtige posities inneemt. Waarom laten jullie hem niet z'n gang gaan?

Wij zijn het meest bedreigde land, kijk eens naar Berlijn! Wij zijn frontland, wij kunnen ons geen enkele luxe veroorloven...

In de grote steden wordt al sinds weken ‘My fair lady’ als film vertoond én als musical opgevoerd. Het Berliner Ensemble bereidt een Brecht-Festival voor ter gelegenheid van zijn (zeventigste) geboortedag. Al langer dan een jaar repeteren de Brecht-leerlingen Wekwerth en Tenschert ‘Die heilige Johanna der Schlachthöfe’; dit toneelstuk komt in een nieuwe enscenering uit.

Het verzamelde werk van Brecht verschijnt in Oost- en in West-Duitsland. Dit is ook het geval met de toneelteksten van de in West-Berlijn wonende Günther Weisenborn.

Vreemde gewaarwording: uit de Oost-Duitse boekwinkels is de sex verbannen. Een leraar ziet het zo: bij ons hebben we al dit gedoe niet nodig. De kinderen worden op school zakelijk en duidelijk voorgelicht. Zij zijn niet zo gefrustreerd als jullie. Wij willen ook niet dat het sadisme triomfen viert in boeken en bioscopen. Wat allemaal in de kapitalistische landen op dit gebied verschijnt, is een teken van ondergangsstemming. 't Is dansen op een vulkaan.

Tot mijn verbazing wordt in het Oost-Berlijnse cabaret ‘Distel’ zelfs Ulbricht ‘critisch benaderd’, twee maal...

Gehekeld worden Oost-Duitse filmproductie en televisie die allebei zo vervelend mogelijk zijn. De bureaucratie wordt belachelijk gemaakt. Er worden liederen tegen het anti-individualisme gezongen. Felle gedichten zijn tegen het neo-nazisme

[p. 7]

in West-Duitsland gericht en tegen het Amerikaanse imperialisme. De misdaden in Vietnam zijn het onderwerp van een sober, aangrijpend lied. Het sterkste applaus beloont hen die het regime van Mao-tse-tung aanvallen.

In het programmaboekje lees ik verzen als ‘Ich setze mich sehr gerne zwischen Stühle’ en denk: kijk, ook hier is Kästner weer modern geworden. Maar neen, die gedichten zijn van Ilse Maysrid en Otto Stark. Sterk is het wel, om een Kästner te plagiëren.

Is jullie literatuur niet te didactisch, niet te simpel, op het primitieve af, niet te optimistisch, op het lachwekkende af, niet te opvoederig, op het onverteerbare af? Er zijn van die romans en verhalen, gedichten en toneelstukken. Maar wij hebben ook Brecht en Christa Wolf, Anna Seghers, Stefan Heym en Hermann Kant. Dat ‘Die Aula’ van Hermann Kant een van de belangrijkste romans in heel het Duitse taalgebied is, kan ik niet ontkennen.

Bij ons, zegt de schrijver, hebben jonge auteurs echte belangstelling voor arbeiders en hun werk, voor nieuwe arbeidsverhoudingen en de technische ontwikkeling, bij jullie interesseren zij zich voor attractieve reclameteksten en spectaculaire sex-Einlagen.

In West-Berlijn spreek ik even met Wolfgang Staudte. Hij is net uit Sofia terug waar hij een aantal scènes voor zijn film, een Oost-Duitse-Bulgaarse coproductie, heeft laten opnemen. Binnenkort verschijnt hij in Nederland om enkele beat-groepen te engageren voor zijn film.

H. Wielek