Raam. Jaargang 1968

[p. 31]

Jan H. Cartens
De oude dame en haar huisgenoot

Voordat wij de oude dame zelf leren kennen die in een verhaal van Remco Campert, opgenomen in de bundel Alle dagen feest, de titelrol speelt, stelt de schrijver eerst mevrouw van Vreden aan ons voor. Zij is een wat buitenissige vrouw, die haar lippen met een opmerkelijk oranje kleurt om daarmee - het verhaal speelt zich af gedurende de tweede wereldoorlog - getuigenis af te leggen van haar oprechte vaderlandslievende gezindheid èn omdat die kleur, naar zij meent, goed past bij het landschap, waarmee dan tevens naar de plaats van handeling wordt verwezen: een villadorpje temidden der bossen (op de Veluwe). Deze mevrouw van Vreden speelt, ondanks haar paisibele naam, op háár wijze de rol van het gangstermeisje, in haar onthutsende vitaliteit, in haar distantie van het alledaagse sleurleven, - een type waarvan Campert in 1965 in een roman het signalement heeft pogen samen te stellen.

Het wakker worden van de natuur rond het nog slapende dorp wordt, letterlijk, in beeld gebracht in het tweede hoofdstukje van het verhaal. Zoals in het eerste hoofdstukje de uitmonstering en de gedragingen van mevrouw van Vreden ons te verstaan geven hoe kleurloos de levensgewoonten van de andere inwoners van het dorp zijn, juist doordat die worden verzwegen, roept de op haast menselijke wijze ontwakende natuur een beeld op van de nagenoeg animale slaap waarin het dorp neerligt. Dit aanduiden door over het tegengestelde te spreken, zonder daarbij tot ironie te vervallen, is voor Campert zeer karakteristiek, evenals het woordgebruik dat er mee samenhangt: hij spreekt over het levenloze in termen die thuishoren in de wereld der mensen en karakteriseert de mensen met ‘zakelijke’ etiketteringen. Er ontstaat daardoor een moeilijk te omschrijven fluidum tussen mensen, dieren en voorwerpen, - een relatie die lastig onder woorden is te brengen, daar de eigenheid ervan juist ligt in het feit dat ze nergens expressis verbis wordt aangeduid, maar enkel wordt gesuggereerd.

Van deze ‘verschuivingen’ en ‘overgangen’ die mensen, dieren en dingen verbinden, zijn wij getuige in het derde hoofdstukje. Daarin laat de schrijver ons eerst naar een fiets kijken die tegen het huis van de oude dame ‘leunt’; over het zadel loopt een mier tot aan het raam, waarachter wij de oude dame in haar bed zien liggen. Door deze omzichtige benadering, deze ‘schijnbeweging’, is de oude dame zonder enige nadruk in ons gezichtsveld gebracht, alsof niet zij, maar de mier onze aandacht het meest geboeid houdt. Toch is zij nu op natuurlijker en argelozer wijze in het verhaal aanwezig dan op onmiddellijke manier zou kunnen worden aangegeven. ‘Langs een stang daalt de mier naar beneden en er is voor ons geen verontschuldiging meer om langer op zo'n indiscrete wijze door het raam de slapende dame te begluren.’

Nu is hiermee wel de aanwezigheid van de oude dame vastgesteld, maar haar

[p. 32]

levensstijl, haar karakter zijn nog in het duister gehouden. Deze leren wij wederom ‘uit het ongerijmde’ kennen, zonder dat er over haar gesproken wordt. Zij is niet zoals de twee andere dames, mevrouw Van Vreden en mevrouw Rechtop, die in het vierde hoofdstukje ter sprake komen en die in nagenoeg alle opzichten volkomen elkaars tegenstelling zijn. Onze oude dame leeft tussen hen in: zij is wat de anderen nièt zijn. Maar ook mevrouw Van Vreden wordt niet rechtstreeks geportretteerd; wij zien de hangmat die achter haar huis tussen de dennebomen is gespannen en het cowboyboek dat in de hangmat ligt. ‘Het boek, de hangmat en de dennebomen wachten op mevrouw Van Vreden, met wie zij een intiem verbond gesloten hebben.’ Het beeld dat door deze voorwerpen bij ons wordt opgeroepen, is het tegendeel van het portret dat, op indirecte wijze, van mevrouw Rechtop wordt geschetst. Die is levend dood, zij trouwde, met de handschoen, haar man, die al stierf voor zij passage had kunnen boeken voor de boot die haar naar hem toe zou brengen. Zo extrovert als mevrouw Van Vreden, zo introvert is mevrouw Rechtop; haar huis is geen leefruimte, maar een voorwerp: ‘Het is alsof het niet kan ademhalen, de schoorsteen is verstopt, de kans op een bruiloft met de lucht is reeds lang verkeken.’

In deze ‘antithetische’ uitbeeldingswijze schijnen eveneens de namen dezer mevrouwen verwisseld: mevrouw Van Vreden is juist degene die in haar manier van doen rebelleert tegen de alledaagsheid; mevrouw Rechtop heeft zich al lang berustend bij het lot neergelegd. Het is veelzeggend dat de oude dame, die wij via fiets en mier hebben gezien, en via mevrouw Van Vreden en mevrouw Rechtop wat beter hebben leren kennen, naamloos is gebleven en het hele verdere verhaal naamloos blijft. Van haar wordt enkel gezegd dat ze ‘oud’ is; en daarmee is dan haar, in de antithese functionerende plaats in het verhaal aangegeven: haar ouderdom roept de jeugd op van de jongen over wie zij zich heeft ontfermd.

Het verhaal speelt zich, zoals we al vermeldden, af tijdens de tweede wereldoorlog. We zien - in het vijfde hoofdstukje - in het bos een schoen liggen, de schoen van een Engelse piloot, wiens afwezigheid de oorlog oproept, zoals de krant dat doet, die, weggewaaid tussen het arcadische, ondoordringbare eikehakhout, rept van een tankslag bij een Russisch dorp. De oorlog is rond het villadorp aanwezig doordat omstandig de absentie van soldaten wordt verhaald, zoals de eenzaamheid van mevrouw Rechtop omschreven wordt met de mededeling dat ‘niemand kan bewijzen dat zij ademt.’

Met het zesde en zevende hoofdstukje wordt het eerste deel van het verhaal besloten. Er zijn vier soorten tekstuele gegevens die deze ‘grens’ markeren.

In deze eerste zeven hoofdstukjes, waarvan de lengte sterk varieert, worden wij, de lezers, voortdurend in het verhaal betrokken. Wij kijken met de auteur mee. In het tweede hoofdstukje staat: ‘Wie door het raam kijkt (en dat doen wij allen) ziet(....)’; in het vijfde ‘lopen we ver van de huizen af’; het zevende begint met de mededeling: ‘we zien nu een foto van de jongen’. Deze pronominale aanduiding komt verder in het verhaal niet meer voor.

Uit de beginregel van het achtste hoofdstukje blijkt eveneens dat de eerste zeven hoofdstukjes een geheel vormen: ‘Er gebeurt zo weinig’, staat daar. In feite is er dan nog niets gebeurd; wij hebben slechts portretten gezien, de schrijver spreekt, zoals uit bovenstaande citaatje blijkt, zelfs van ‘een foto’. De gebeurtenissen

[p. 33]

vangen pas aan met het achtste hoofdstukje, van portretten is er dan geen sprake meer: er worden dan geen statische situaties meer beschreven, maar handelingen: er worden bezoeken afgelegd, boswandelingen gemaakt, brieven ontvangen, doden begraven.

De portrettengalerij van hoofdstuk twee tot en met zeven (het eerste hoofdstukje heeft, behalve als plaats- en tijdsaanduiding, een werking die wij pas verderop ter sprake kunnen brengen) wordt begeleid door de overgang van nanacht naar ochtend. In het tweede hoofdstukje is de natuur bezig wakker te worden, de mensen slapen nog; in het derde zijn wij getuige van het slapen van de oude dame; we hebben in het vierde gelegenheid de voorwerpen te beschouwen ‘voor de zon opkomt’; in het vijfde hoofdstukje - ‘En nu is de zon op’ - gaan bij de boerderijen de boeren zich wassen onder de pomp; in het zesde en zevende hoofdstukje zien wij resp. de jongen en de oude dame toilet maken. In de resterende hoofdstukjes, negen tot en met zestien dus, is er van deze verwijzing naar het verloop van de dag geen sprake meer.

In de eerste zeven hoofdstukjes leerden wij het een kennen bij de gratie van het andere: de mensen dank zij de natuur, de vrede in het villadorp dank zij de oorlog, e.t.q. Deze polaire tegenstelling vindt men in dit verhaal het laatst en het sterkst in het zesde en zevende hoofdstukje. De oude dame die we - in het zesde - in de ochtend, en nu ontwaakt, te bed zien, roept in haar bezorgdheid de jongen op: (zij) luistert naar het lopen van de kraan en denkt: hij is al op, wat zou hij doen, ik kan het wel raden, galg en rad’. En als de auteur ons in het zevende hoofdstukje ‘een foto’ toont van de jongen, wordt dat een portret van de oude dame. We citeren om een duidelijk specimen van deze antithetische stijl te geven het hele hoofdstukje: ‘We zien nu een foto van de jongen, verveeld toeziend hoe de oude dame staande voor een witte wastafel, in een lang en rose nachthemd waaronderuit verlopen, grijsgezalfde voeten spruiten, haar bleke ten dode opgeschreven armen reinigt met harde, niet schuimende, niet geurende oorlogszeep.’

In het eerste deel van het verhaal vormden de verdroomde wereld van de oude dame en de ondernemingszin van de jongen een eenheid waarnaar wij, met de auteur, keken, een eenheid waarbinnen de tegenstellingen elkaar, zoals we gezien hebben, in evenwicht hielden. In het tweede deel, dat de laatste acht hoofdstukjes omvat, komen wij, lezers-toeschouwers, niet meer voor. Onze plaats is door de jongen ingenomen. Hij past minder en minder in het milieu van de oude dame, hij beziet haar doen en laten met groeiende wrevel en vervloekt ten slotte haar opvattingen. Al in het achtste hoofdstukje kunnen we de distantie opmerken die ontstaat tussen de jongen, en de wereld van de oude-mensen-en-hun-dingen-die-voorbijgaan. Als de oude dame herinneringen ophaalt, ‘luistert (hij) met een half oor naar haar verhalen van vroeger’; als hij met mevrouw Van Vreden op bezoek is bij een oude man en deze hem vraagt, hoe de oude dame bij wie hij inwoont, het maakt, is zijn antwoord veelzeggend onbeholpen: ‘De jongen schuift met zijn voet over de grond.’ En als in een ogenblik van amoureuze genegenheid voor de oude man de ogen van mevrouw Van Vreden twinkelen en de ‘grootvader haar dankbaar aankijkt’, ‘verveelt (de jongen) zich een beetje.’ Als de jongen, in het negende hoofdstukje, met de oude dame door het bos wandelt, staat er: ‘zij zwijgt en hij zwijgt. Want wat moeten ze zeggen?’

[p. 34]

Met deze wijziging hangt samen, dat het tweede deel bestaat uit een reeks gebeurtenissen. In het eerste deel was de jongen een deel van het statische, rimpelloze bestaan van de oude dame; in het tweede treedt zijn eigen groeiende individualiteit aan de dag, doordat hij tegenover haar dadenloos verwijlen bij het verleden zijn activiteiten in het heden plaatst. Tijdens de boswandeling van het negende hoofdstukje ontsnapt de jongen aan haar toezicht; zij hoort hem met een stok op een aluminium vliegtuigtank slaan; als ze hem roept komt er geen antwoord. Tegenover haar tijdeloos arcadia van vogels en konijnen en dode bomen benadrukt hij het oorlogsbedrijf en de lichamelijke drift die het in hem doet ontwaken. In het tiende hoofdstukje staat hij met onbegrip tegenover haar krijtwitte ontsteltenis als de dood van zijn vader wordt gemeld: ‘iemand die zijn naam draagt, die hij niet kent’. Ook haar pogingen hem in haar religieuze escapades te betrekken, mislukken. In het twaalfde hoofdstukje wordt zeer suggestief de rouw beschreven die de oude dame inkapselt bij het overlijden van ‘de’ oude man; de oude dames verliezen zich in dierbare herinneringen. De jongen komt in dit, zozeer op het voorbije gerichte hoofdstukje niet voor en dat is een veelzeggende afwezigheid!

Het duidelijkst komt de afstand die er tussen de twee hoofdfiguren van dit verhaal groeit tot uiting in het vijftiende hoofdstukje: als de bevrijding wordt gevierd, keert zij zich naar de voorbije jaren en treurt ze om de doden. De jongen viert echter feest, leeft in het heden, is blij om wittebrood en thee. De scheiding wordt definitief uitgesproken in de kwalifikatie, waarmee de jongen haar ten slotte naar haar eigen wereld terugwijst, in het voorlaatste hoofdstukje: ‘Oud mens, dacht de jongen (....)’. Daarmee wordt expliciet duidelijk, dat de feiten die vanaf het achtste hoofdstukje beschreven werden, de blijken waren van een groei naar zelfstandigheid, die in de jongen plaats vond zonder dat de oude dame dat besefte. Zij representeert de droom, het verleden, het verwijlen bij de dood; hij leeft in de realiteit, in het heden, naar het leven toe.

Deze ‘ondergrondse’ groei die door de oude dame niet wordt opgemerkt, daar zij te zeer in haar eigen, op het voorbije gerichte levenssfeer verstrikt is, wordt in het eerste deel begeleid door tijdsaanduidingen; in het tweede deel zijn die afwezig. In de eerste zeven hoofdstukjes werden de nanacht en de ochtend vermeld als de tijdsspanne waarin het verhaalde een plaats vond. In het tweede deel is daarvan geen sprake meer; het nog niet tot ontwaken gekomen, het in morgenschaduwen gelegen bestaan is dan immers nagenoeg voorbij. In zijn ontwikkeling groeit de jongen naar het volle daglicht. De bevrijding van de bezetter wordt tevens zijn bevrijding uit een bestaan dat overheerst werd door de winter, zoals in het twaalfde hoofdstukje wordt vermeld. Die bevrijding vindt plaats in het voorjaar!

De antithetische verteltrant van het eerste deel waarbij de oude dame en de jongen elkaar voortdurend in het beeld riepen, is uiteraard in het tweede deel evenmin volgehouden. De relatie oud:jong, die door een wisselende spanning in een wankel evenwicht werd gehouden, is nu verbroken. Beiden gaan geheel op in hun eigen levensklimaat; de oude dame vervalt derhalve aan de dood en bij haar begrafenis staat de jongen naast haar kist als een vreemdeling: ‘Op het kerkhof spraken een paar oude heren en de jongen hoorde door hun woorden heen de vrolijke muziek, die door de wind uit het dorp naar het kerkhof werd gebracht.

[p. 35]

Hij hoorde trompetten en tuba's, fluiten en pauken, triangels en trombones.’

De geschiedenis van De oude dame is nagenoeg geheel verteld in de onvoltooid tegenwoordige tijd; men kan en mag deze wel beschouwen als een presens historicum waardoor het verhaal wordt geactualiseerd en de gebeurtenissen zich als het ware voor onze ogen gaan afspelen. Des te opmerkelijker is het, dat de aanhef en het slot van het verhaal zijn verteld in de onvoltooid verleden tijd; dit is het geval in hoofdstuk één, het laatste deel van hoofdstuk vijftien en hoofdstuk zestien. Deze verbale tijdsverschillen zijn duidelijk functioneel belast.

Het eerste hoofdstukje informeert ons, zoals wij hebben gesignaleerd, omtrent tijd, plaats en omstandigheden van de handeling. Het staat buiten het verhaal, buiten de loop van de gebeurtenissen, wat voorts nog blijkt uit het feit, dat het ook buiten de ochtendlijke sfeer is gehouden waarin de resterende zes hoofdstukjes van het eerste verhaaldeel zijn opgenomen en waardoor ze met elkaar zijn verbonden.

Zeer opmerkelijk is de wijziging in de werkwoordstijden in het vijftiende hoofdstukje, waarin we, nu ook formeel, de cesuur zien vallen in de brekelijk geworden relatie tussen de dame en de jongen. Zij valt voor hem terug naar het verleden, zij heeft voor hem afgedaan. Wat verder plaats vindt, haar dood en haar begrafenis, zijn dingen die voorbij gaan, waaraan hij geen deel heeft in zijn moeizaam verworven heden.

De hoofdstukjes die in de onvoltooid verleden tijd staan, worden daarmee gemarkeerd als inleiding en besluit van een verhaal waarin de groei naar volwassenheid de hoofdzaak is, - zij het dan ook, dat die op ‘spiegelbeeldige’ wijze is verbeeld rond een dame die zo oud was, als haar huisgenoot jong.