Raam. Jaargang 1967

[p. 77]

Nieuwe boeken

Remco Campert, Hoera, hoera. Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam 1965, LP 135.

Hoera, hoera zou Remco Campert o.a. als titel voor zijn jongste dichtbundel gekozen kunnen hebben om de zonnigen onder ons tenminste twee hoeraatjes af te snoepen. Het leven verdient die allerminst, want we gaan toch allemaal dood, vindt Campert, aan een geweer of een aderverkalking.

Remco Campert droomt nog altijd flarden jeugd terug en heeft nog steeds teveel geweten om zich neer te leggen bij situaties die hij graag anders zou zien. Het leven laat hem mooi zitten in een welvaartsstaat zonder geluk. - Hij is bijna even hulpeloos als bij de publikatie van zijn eerste bundel; het schijnt zijn natuurlijke staat te zijn.

Is zijn poëzie enerzijds minder geciseleerd dan vroeger, van de andere kant heeft ze verloren aan pregnantie (het minst in de kortere gedichten). De langere verzen, die ook vroeger al deden denken aan summier proza, ontberen meestal pijnlijk intensiteit en eigen signatuur. De bundel haalt vrijwel nergens het niveau van Camperts beste verzen uit vroegere bundels.

José Boyens

Bert Voeten, Een bord bekijken. Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam 1966, LP 139.

Het weloverwogen gestoei met woorden, zoals we dat konden appreciëren in poëziebundels als De zon op mijn hand en De tijd te lijf heeft bij Bert Voeten plaats gemaakt voor het zo objektief mogelijk noteren van situaties. Voeten zelf beschouwt zijn nieuwe inzicht als winst in Looking over my shoulder

in maart 1950
schreef ik over het park
een gedicht van 3 pagina's
vol beelden à la mode

een geluk
dat de tijd niet stilstaat

(p. 35).

Het relativeren van zijn poëzie in de laatste strofe is sympathiek, de zin kan tweezijdig geïnterpreteerd worden (a. gelukkig dat ik van dat modisch dichten ben vrijgekomen en nu waarachtige poëzie schrijf, en b. gelukkig dat ik nu andere modebeelden gebruik. Is de eerste interpretatie juist, dan zou dit de tweede keer zijn dat Voeten zijn voorgaande poëzie desavoueert). Wij respekteren Voetens zoeken naar vernieuwing; moeten echter helaas konstateren dat deze vernieuwing geen verbetering is.

De enkele keer dat er een kurk-

[p. 78]

droge humor in de staart schuilt, zoals in The facts of life, in Step en in Het een wel, het ander niet is de tekst aardig. Het laatste ter illustratie

Het gieren van de tram
in de bocht
doet mij dikwijls denken
aan het schuren
van het mes
op de steen
van de scharenslijper

maar het schuren
van het mes
op de steen
van de scharenslijper
breng ik nooit in verband
met het gieren van de tram in de bocht. (p. 43)

Met poëzie hebben deze ready-mades echter weinig uitstaans; ze zijn gemaakt, niet geschreven. Ieder avondje vrij is er goed voor.

José Boyens

Jaap Harten, Totemtaal. Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam 1966, LRP 155.

Het gedicht Totemtaal, programmavers in de gelijknamige bundel van Jaap Harten, brengt gecentreerd de vier thema's die in deze bundel overwegen. Aanstonds dient toegevoegd dat het kwantitatief in deze meest op de voorgrond tredende onderwerp, dat van de eigen jeugd, in het vers Totemtaal het minst expliciet aanwezig is. De titel verwijst naar de voorouders; hun symbool, de totem, is het boegbeeld waarachter de bundel vaart.

De herinnering aan de jeugd wordt het meest genuanceerd beleefd. In Stroom en water schaars, maar bokstermen in overvloed zegt Harten terecht

Dit is een schematische tekening van een periode
(70).

De opmerking is geldig voor alle verzen die zich bezig houden met de jeugd van de dichter; het woord schematisch moet voor bovenstaand gedicht bovendien in pejoratieve zin uitgelegd worden: Jaap Harten duidt een causaal verband herhaaldelijk te beknopt en - erger! - in proza aan

Zarah Leander gezien hoewel
de bioskoop (duitse propaganda!) verboden
terrein voor ons was

het naar kamfer (textielschaarste!)
ruikend zwembroekje.     (69)

De andere verzen over de jeugd van de dichter zijn sterker; tot de beste reken ik Infrarood en Nachtbodem; niet toevallig beide gedichten die een droom weergeven.

Schrijven over de poëzie van Jaap Harten is misschien aanvankelijk schrijven over themata; uiteindelijk echter het wegen van zijn beelden: met de visuele kracht van de woorden blijft het gedicht overeind staan. Wanneer het valt of in onderdelen niet slaagt, is dit herhaaldelijk veroorzaakt doordat de beeldspraak

[p. 79]

kortsluiting maakt met de realiteit of met een ander beeld

zijn bier voortaan vol kogellagers

(79)

In de musea kauwen de ogen
van bezoekers op jouw linnen

(49)

Toch: mijn woorden zijn splinters
in koeien; ik weet het.
Staat mijn kompas daarom
op drama?

(32)

In de laatste vier regels maakt Harten gebruik van drie antithetische beeldrayons: splinters - koeien + kompas + drama. - De verzen Infrarood en Nachtbadem nu bestaan uit een reeks in de droom achter elkaar opdoemende beelden; het is hier echter de realiteit van de droom die deze werkwijze autenticiteit verleent.

Opvallend is in de ‘jeugd’-verzen hoe Jaap Harten herhaaldelijk beelden kiest met een ongewone dynamiek, die echter naar verdorring leidt

Ik raakte
in een hinderlaag van anemonen
die uit verschraald water
omhoog staken.
De doodsstip van een mier
brandde in mijn oog.

(16; Infrarood)

Het linnen van de logeer-
bedden is ineengeschrompeld

(18; Stamboom)

mijn ogen waren verwoest

van eenzaamheid

(20; Nachtbodem)

Vooral Nachtbodem bevat sterke beelden

het ontvelde

onderlichaam van de nacht

Ergens in het dorp

kwamen de koeien overeind in de ochtend

en loeiden godverlaten

uit hun bekken van zwarte lak.

Het tweede thema in de poëzie van Jaap Harten is de situatie in het Duitsland van nu tegen de achtergrond van de herinnering aan de beide wereldoorlogen

maar ik weet wel dat de luidsprekers

van münchen köln stuttgart

vaak al weer knetteren

van fel hakkengeklak

(36; Aan Krupp c.s.)

Een vers met een onthullend slot is

Ochtend in Montabaur

Haar zoon stond op een affiche

voor de Arbeitseinsatz,

... vertelt ze mij trots

op weg naar de winkel voor

Kriegsgräbergeräte.       (28)

Minder frekwent als poëtisch gegeven is de tegenstelling natuur: techniek. In Geen beurzen, geen gespijker zegt Jaap Harten

wij zijn...

geland op grond waar het gras

niet meer zo groen is als goed is

[p. 80]

 

wij zijn neergekomen bij het hese

 

metaal waar de kleine aëroplanen... (40)

In Ook een koe

Zet alles
wat de stad verkopen wil
aan de kant: automaten
vol ontbinding...       (55)

Het laatste thema wordt gevormd door het gedicht zelf, de taal. Jaap Harten houdt zich bezig met ‘het gereedschap voor de dichter’ (54; De dichter weet alles van niets), met de ‘naakttekening van de taal’ (92; Ars poetica). Hij zegt

Ik heb de schil om het klokhuis
van wat ik zeggen wil
afgehaald

(31; De nachten worden weer korter voor het huisspook) en

totemtaal

probeert te zijn
de missing link
tussen
raadsel en inzicht       (12)

in het titelvers, dat overigens, evenals sommige andere verzen uit de bundel zijn ontstaan dankt aan de wil van de ingenieur. (Zo heeft ook de verdeling in regels wel eens iets willekeurigs; er is volgens mij een sterkere regelverdeling te maken van

Het één hoeft
het andere niet in de weg
te staan     (60; Schiettent)).

Aanvankelijk verrast het scala van de beeldspraak, waarmee Jaap Harten de taal nuanceert. Wie echter aandachtig leest, merkt dat bepaalde beelden herhaaldelijk terugkeren en wel bijna steeds in verzen van het zelfde thema; ze zijn op weg in de Harten-taal geijkt te worden. In de verzen over de jeugd zijn dat de groeiringen, de spons die uitzet en inkrimpt, de biceps. In de gedichten over Duitsland speelt de kokarde verschillende malen een rol; in die over de taal: de kikker. Het is evenwel niet zo dat het bij herhaling voorkomen van een beeld door de lezer ervaren wordt als een inperking van de poëzie. De beelden zijn de stenen waarmee Jaap Harten zijn gedichten optrekt. Is de konstruktie niet altijd bevredigend, vrijwel aan iedere bouw zijn boeiende steensoorten gespendeerd.

José Boyens