Raam. Jaargang 1967

[p. 16]

J.A. van Praag
Iets over Herman van den Bergh's jeugdjaren

Ik wil u wat vertellen over het milieu waaruit de dichter gekomen is en waarin hij lange jaren geleefd heeft. Laten we vooropstellen, dat hij er aan ontgroeid is, maar dat hij in de laatste jaren, zoals dat meer met ouderwordenden gebeurt, er langzamerhand naar terug groeit.

Kan ik zeggen wat Herman als kind voelde, welke idealen hij zich stelde? Ik heb hem toen goed gekend, maar wat zegt dat? Kent een kind zijn makkertje? Doet een kind moeite door te dringen in het intiemste van zijn vriendje? En laat een ander kind dat toe? Geeft hij zich bloot? Vertelt hij hem van zijn toekomstdromen, van zijn zorgen, van zijn vreugden? In ieder geval is dat bij ons niet gebeurd. De omgang bleef aan de oppervlakte. Zelfs hebben we geen schoolzorgen en schoolvreugden gedeeld; we waren op verschillende lagere scholen en hoewel we dezelfde middelbare school bezochten - hij was een paar jaar jonger dan ik, en we zaten dus in verschillende klassen.

Nu we elkaar als collega's op de Universiteit weer tegenkwamen, ontstond er tussen ons veel meer contact dan er vroeger geweest was. We voelden ons, door dat haast vergeten gemeenschappelijk verleden aan elkaar verwant.

Wat ik van 1905 tot 1916 gezien heb, heeft ook hij gezien. We leefden in een klein wereldje. Ook binnenshuis zal de sfeer tussen de gezinnen onzer ouders niet veel verschild hebben. We woonden in dezelfde straat: de Spinozastraat. Dit is, beter: dit was, een merkwaardige straat. Iemand, die er niet zijn moest, kwam er nooit door. Bij het voormalige station Weesperpoort is de Singelgracht niet recht afgesneden, maar heeft zij de bolwerkvorm behouden. Wél is de schans bij het bouwen van de Sarphatistraat rechtgetrokken; zowel op het Weesperplein als bij de Roe-

[p. 17]

tersstraat, gaan bochtig lopende, maar ten dele bebouwde kaden, vroeger beide Andrieszkade geheten, maar een met de Sarphatistraat parallel lopende Spinozastraat. Aan de Singelgrachtkant is ze niet bebouwd, behalve in het midden met de toenmalige Kliniek voor Ooglijders, thans Spinozaziekenhuis, terwijl aan de andere kant, de onevene dus, zestien huizen staan, toen genummerd van 1 tot 31. Nadat de beide stukken Andrieszkade bij de straat getrokken zijn, is de nummering veranderd. Ikzelf heb van 1905 tot 1926 in de Spinozastraat die zestien panden en hun wisselende bewoners zo goed leren kennen, dat ze niet meer uit mijn geheugen te wissen zijn. Sarphatistraat en Spinozastraat zijn beide genoemd naar beroemde Sefardische Joden en ze waren toen ongeveer geheel door Joodse gezinnen bevolkt. In de volksmond heette de Sarphatistraat met een variant op de Jodenbreestraat - Bredejodenstraat.

In de tweede helft van de negentiende eeuw was de Joodse bevolking zo sterk gegroeid, dat ze niet meer in de oude Jodenbuurt paste. En vele straten van de nieuwgebouwde, aan de Jodenbuurt grenzende, buurten gingen zich met Joden bevolken: de Plantage, de Sarphatistraat en omgeving, de Weesperzijde en enige harer zijstraten, tendele ook de Weteringschans, maar ongeveer geheel de Den Texstraat. Dat was net zo'n stille straat als de Spinozastraat. Alleen bezocht door mensen die er zíjn moesten, en haar bevolking was in het begin van onze eeuw gelijksoortig aan die van de Spinozastraat. Ze stond tot die van de Weteringschans als die van de Spinozastraat tot die van de Sarphatistraat. In beide woonden wat je noemt keurige Joden, die de chiquere parallelstraat echter niet konden betalen. De Den Texstraat was echter weer ‘beter’ dan de Spinozastraat. Er verhuisden dan ook in de loop der jaren vaak gezinnen, die hun status enigszins konden verhogen, van de ene naar de andere. De Den Texstraat was dan weer de springplank naar de later gebouwde buurten achter het Concertgebouw. Herman van den Bergh's ouders verkozen in 1916 één van de nieuwe wegen in de Watergraafsmeer. Daar academische titels onder de Joden in die tijd nog zeldzaam waren

[p. 18]

en er maar weinigen voorname posten bekleedden, bepaalde de naam van de straat waar je woonde je status.

De Spinozastraat was, zoals ik zeide, een goedburgerstraat, maar duidelijk in twee sociaal ietwat gescheiden gedeelten onderverdeeld. De nummers 1 tot en met 17 waren het meest in aanzien. Het waren huizen met sousterrain en belétage, én vrije bovenhuizen (twee verdiepingen en een zolder). De nummers 19 en 21 hadden een huis met belétage en twee apart verhuurde verdiepingen, 23 tot en met 29 hadden een benedenhuis met sousterrain en drie apart verhuurde étages en no 31 was, als ik het wel heb, een huis met belétage en twee, apart verhuurde verdiepingen. Mijn ouders, op 15, behoorden dus nog net tot de ‘rijken’ met ons vrije bovenhuis. Maar, omdat we het Ooglijdersgesticht bijna tegenover ons hadden, was de huur, zelfs voor toenmalige begrippen, laag: f 450, -. Tóch was het een geduchte degradatie voor ons om in 1905 van de Sarphatistraat daarheen te moeten verhuizen. Sinds 1903 woonde het gezin van den Bergh al op nummer 29, in een huis met sousterrain. Zij hadden promotie gemaakt, want zij kwamen uit de Roetersstraat. Herman's vader was godsdienstleraar geweest, en dat gaf in die tijd een hongerloontje. Toen hij later in de diamanthandel ging kon hij zijn status verbeteren.

Het was een Joods wereldje. Op mijn lagere school, de nog bestaande Hendrik Wester, op het Weesperplein, waren de Joodse kinderen zo zeer in de meerderheid, dat er op Zaterdag, wegens de absentie van zovelen uit vrome gezinnen, werd voorgelezen en wandelingen gemaakt. Op Herman's lagere school, ik meen de Brugmanschool, was het niet anders.

In onze straat woonde op nummer 19 één Christen, een emiritus-predikant; toen deze allang overleden was deed op nummer 1 een niet-Joodsche diamantair zijn intree. De domine liet op Vrijdag zijn stoep schrobben, dat, om geen aanstoot te geven bij zijn ten dele heel vrome Joodse straatgenoten.

Het ‘arme’ deel van de straat was behoudender dan het ‘rijke’: ja, de eerste nummers gaven zelfs aanstoot door hun bepaald

[p. 19]

anti-semietische gezindheid. Er waren daar gezinnen, waarvan de hoofden een ware ontjoodsingsactie voerden. Op de avond voor Grote Verzoendag, tegen het uur, dat werkelijk alle (ook de ‘vrije’) bewoners hooggehoed naar ‘sjoel’ togen, lieten zij door Dikker en Thijs diners bezorgen, waarvan je liefst aan de buitenkant moest kunnen zien, dat het ritueel-verboden spijzen waren. De overige straatbewoners waren niet hartstochtelijk en agressief, maar vanzelfsprekend, Joodsch. Wij kinderen leefden veel op de straat, die immers van ons was. We deden nog niet veel aan sport. Soms zetten we vóór het ooglijdersgesticht ‘wickets’ in de grond en speelden er een partij cricket. Er kwam immers haast nooit een wagen door! Kwajongensstreken haalden we niet uit. We praatten ontzaglijk veel: over kunst, wetenschap, godsdienst; we filosofeerden op onze manier. Herman kon reeds toen zijn mond goed roeren. Hij struikelde soms over al zijn argumenten. Ook die jongens onder ons, die voor de godsdienst niet veel voelden werden kerkelijk aangenomen (barmitzwah). Onze ouders beschikten dat zo. En bovendien: het hoorde zo. Tegen ons elfde jaar kregen we Joodse les (wat werden die arme meesters, die ons op Zondagmiddag lastig vielen, door ons geplaagd!) en op ons dertiende jaar togen we met een ouwemensen zwart hoedje op onze bol ter Synagoge, om daar een ‘parsje’ te ‘lajenen’. (een stuk uit de Pentateuch volgens de oeroude zangtekens in het Hebreeuws te deklameren). En 's middags was er receptie en regende het cadeaux. Dat maakte veel goed. Ik heb Herman temidden van zijn buit nog gefeliciteerd.

Er waren veel begaafde jongens in onze straat: mijn broers Marinus en Siegfried, mijn latere collega Kisch, de latere schilder Joseph Teixeira de Mattos, en nog heel wat latere bekende artsen, tandartsen en leraren, ook de acteur Sylvain Poons. Maar Herman was wel bijzonder begaafd, vol talent en vol belangstelling. Op zijn zestiende jaar, in 1913, deed hij eindexamen vijfjarige HBS. Intussen was hij door privaatlessen en zelfstudie zo'n uitstekend violist geworden, dat hij in datzelfde jaar in het Concertgebouworkest mocht plaatsnemen, waar hij tot 1917 gebleven is. Mét zijn

[p. 20]

drukke werkkring studeerde hij nog voor het staatsexamen en daarna rechten (1914-1918). In 1917 verscheen zijn beroemde eerste dichtbundel ‘De Boog’. In november 1919 promoveerde hij op stellingen tot doctor in de rechten.

Het was wel begrijpelijk, dat zijn ouders geweldig trots op hem waren. Zijn vader, Henri van den Bergh, was in Oss geboren en een neef van de stichter der margarinefabrieken. Ik weet niet of ik hem ooit gesproken heb. Wat weet je als kind van de ‘grote mensen’ uit je straat? Onze pet, later onze hoed, ging af, als ze voorbijkwamen, en dan kreeg je een knik. En die van de heer van den Bergh was niet bepaald vriendelijk, en die van Mevrouw Betsy van den Bergh-van Abbe, nog minder. Zo vlot, open en expansief Herman en zijn zusjes waren, zo gesloten waren (of leek het ons, kinderen, alleen maar zo?) zijn ouders. Met de mijne hadden ze geen omgang. Mijn Moeder zeide dat mevrouw van den Bergh een wrok tegen haar had, omdat zij een huwelijksaanzoek van één harer broers had afgeslagen. Als dat niet gebeurd was, was Herman mijn neefje geweest en had Mevrouw van den Bergh me misschien vriendelijker toegeknikt. Herman's ouders zijn het slachtoffer van de Duitse jodenhaters geworden. Zijn vader, die hartlijder was, stierf van angst en ellende in 1940, zijn moeder werd weggevoerd en vergast.

In de laatste jaren dat Herman in onze straat woonde, was zijn huis een muzikaal centrum geworden. Hij speelde voor zijn vrienden en buurtgenoten solo, begeleid door de ongeveer even oude Maurice van IJzer, en hij had met drie van onze gemeenschappelijke vrienden een kwartet gevormd.

Na jaren van journalistieke arbeid ten dele in buitenlandse wereldsteden als Rome en Parijs doorgebracht, en na een ellendige onderduiktijd werd hij redacteur van Winkler Prins Encyclopaedie. Als medewerker kreeg ik toen weer met hem te maken, en nu nog geniet ik van de prachtige beknopte en degelijke artikelen, die hij daarin over de Italiaanse cultuurgeschiedenis en haar vertegenwoordigers geschreven heeft. In 1952 deed hij als privaatdocent zijn intrede aan onze Universiteit en in 1962 werd hij lec-

[p. 21]

tor. Hij was namelijk in 1950 cum laude doctorandus in de Italiaanse taal en letterkunde geworden en was twee jaar later, alweer cum laude, tot doctor gepromoveerd.

Ik ben blij deze oude jeugdvriend weergevonden te hebben en met hem en zijn lieve intelligente vrouw een regelmatig contact te kunnen onderhouden.