Raam. Jaargang 1967

[p. 12]

C.J. Kelk
Herman van den Bergh in zijn jeugd

Herman van den Bergh is zeventig jaar. Mij klinkt het vreemd in de oren. Want hoe jong was ik niet en hoe jong niet hij, toen ik hem voor het eerst aanschouwde. Ik zeker nog niet helemaal zeventien en hij ruim eenentwintig, want het was nog vóórdat hij in de rechten promoveerde te Amsterdam.

Ik heb ook de latere Dr. Mr. Herman van den Bergh nog een paar keer ontmoet, de na dertig en meer jaren wederopgestane dichter; ik woonde zijn tweede promotie bij, die in de Romaanse letteren te Utrecht, ik zag hem nog wel eens op het schrijversbal of toen hem de Bijenkorf-prijs werd uitgereikt. Maar dat alles haalt niet bij de indruk die hij in zijn jeugd heeft gemaakt op het nog veel jongere literaire lammetje dat in maart 1918 eveneens in Het Getij begon te publiceren.

Herman van den Bergh, zijn levendigheid en activiteit hebben hem niet verlaten. De zeventigjarige heeft nog volkomen dat soepele en elastische behouden dat de jongeling van toen zulk een betoverende verschijning deed zijn voor het kind dat ik was. En het is vooral hierover dat ik graag even wil uitweiden.

Het toenmalige Getij, van de jaren 1917 en eerste helft '18 was niet zo heel rijk aan sterk sprekende talenten. In het begin, voordat Hendrik de Vries en J. Slauerhoff gingen meewerken, was het Herman van den Bergh wiens gedichten met hun enorme rijkdom aan beelden, hun ongekende voorstellingen, hun van het metrum vrijgevochten krachtig pulserende ritme, wiens met niets of niemand te vergelijken dichterschap kortom, de kleine wereld rondom Het Getij allereerst, daarna geleidlijk aan het moderne publiek, niet alleen trof maar letterlijk overweldigde.

Gedichten die aanvangregels hebben als: De maan, die toornig uwe flanken teistert, gaven al aanstonds een geheel ander beeld

[p. 13]

te zien dan de zoetelijke romantische maan die in de lyriek van toen feitelijk nog niet ondergegaan was.

Het concretiseren van abstracties, zoals dat geschiedde in:

Denkbeelden had hij aan zijn tred gebonden;
boven hem wapperde extaze als een vlag:

was nog niet eerder in onze taal met zoveel zin voor plastiek aangedurfd.

Er bleek zulk een nauw verband te bestaan tussen deze nieuwe poëzie en het modernisme in de schilderkunst en zoveel aanraking met de muziek als nooit eerder was vertoond. Geen wonder, want Herman van den Bergh scheen dit kenteren van het getij ragfijn aan te voelen en verwerkte het intuïtief in zijn poëzie op een machtige, mij althans de adem benemende wijze.

... als op de velden, waar deernen ze klemmen,
graanschoven, hare liefde, in heeten arm
te brand aan haar borsten, of er nieuw leven
vruchtvaardig lag in zon's geel, manbaar koorn, -

Ik zag er en zie er nog in: een schilderstuk geheel in de felle gele toon van een Vincent van Gogh.

Deze gedichten dan, waaruit ik citeerde (‘Tragiek’, ‘De Vlam’ en ‘Atmosferen’ dat hij opdroeg aan zijn vriend Martin Permys) had ik gelezen en nog eens en nog eens totdat ritme en woord er bij me waren ingehamerd, toen ik Herman van den Bergh voor het eerst zag op het ‘redactiebureau’ van Het Getij, waar de redacteursecretaris Ernst Groenevelt ons allebei op een zondagmiddag ontving.

De man die ik bewonderend aanschouwende was inderdaad zoals zijn gedichten: snel, vol leven, vol exuberanties, vlot sprekend in een woordkeus, waarvan de virtuositeit mij evenzeer imponeerde als zijn gedichten het hadden gedaan. Hij was trouwens de eerste dichter van formaat die ik van nabij zag; enkelen van een oudere generatie, mannen met baarden als Reddingius en Adama van Scheltema had ik uit de verte wel eens gezien, maar dit was er een van mijn eigen generatie, luid, kantig, reëel. Wat diende men te presteren om zich naast deze min of meer te handhaven!

[p. 14]

Dat Herman van den Bergh bovendien een goed violist was, het is haast te horen aan zijn gedichten van toen. Ik heb hem later bij Constant van Wessem aan huis, de Getij-redacteur die tevens muziekkenner was, wel horen spelen, in de tijd toen het felste jeugdenthousiasme dat op den duur wel bedaren moest, wat geluwd was en de eigen natuur naar eigen mogelijkheden op zoek ging, niet te vergelijken met wat de adoratie aanvankelijk zo graag in leerlingschap zou hebben omgezet.

Maar men heeft vogels die hoog en vogels die lager vliegen. Het zijn dan ook de sterkeren geworden die de invloed van Van den Bergh konden doorstaan en die aan zijn impulsen voor hun productie meer hebben gehad dan ik, ofschoon hun bewondering nauwelijks groter kan zijn geweest dan de mijne.

Voor de schrandere, indringende geest, overigens, die spreekt uit zijn critisch en essayistisch werk heb ik altijd grote waardering behouden, ook al is het waar dat soms een diepe kloof onze opvattingen scheidde, waardoor ik me een enkele maal geroepen gevoeld heb hem zonder consideratie te attaqueren. Het is mogelijk - ik wil dit niet onvermeld laten - dat ik de wederopgestane dichter van na '54 onderschat. Maar ik kan me daar niet om bekommeren, want is het niet waardevol om een van de grootste literaire verrassingen van het leven onaangetast en ongeëvenaard te laten? Dáárin toch ligt een der machtigste stimulantia voor de beginneling die aan bewonderen evenveel behoefte heeft als aan zelf creëren.

In het januari-nummer van Jaargang 1918 verschenen de ‘Priapische Liederen’, waarvan een eerste, misschien maar halfbegrepen, lezing alweer zulk een onvergetelijk moment is geweest:

Ziet in mij: god van baring en ontbinding,

doch even later een daarvan totaal verschillend lied:

Witte stervelingen
die mij weet
sterfelijk te zingen
van wat deed

[p. 15]

 

méér dan volk en dieren:

 

in een lach

 

zachte feesten vieren

 

al den dag;

 

 

 

van wat aan uw wanden,

 

vroege vrouw,

 

sluimer legt en handen

 

tot een vouw;

 

 

 

van wat eens het kleine

 

zonlicht wint,

 

- van het weer - verschijnen

 

dat heet Kind;

 

 

 

........................

Een lied van 16 korte strofen, dat feitelijk maar uit één volzin bestaat.

Het is nooit de destijds nog actuele ‘schoonheidsontroering’ geweest, waardoor het vroege werk van Herman van den Bergh mij in deze mate verbijsterde. Het was het nieuw aanschouwen der dingen, de nieuwe melodie van de woordenreeksen, de hoog opgevoerde intensiteit van de werkelijkheidsbeleving, het in beweging brengen van het heelal als het ware, die dergelijke overstelpende indrukken bij mij hebben teweeggebracht.

Ik weet zeker dat anderen hier om mij heen tot een nauwgezettere interpretatie van deze poëzie in staat zullen zijn; ik wil me daaraan dus verder niet wagen. Ik zie haar nog steeds met de ogen van toen en niet te ontnemen is mij deze vreugde, een jeugd te hebben genoten waarin zulke losbarstingen van geestdrift zich hebben voorgedaan.

Herman van den Bergh, die dit verwezenlijkte, is nu zeventig jaar; begrijpelijk dat mij dit nog altijd vreemd in de oren klinkt.