Raam. Jaargang 1966

[p. 60]

Nieuwe boeken

Emmanuel Levinas, Totaliteit en het Oneindige, vert. Dr. J.M. Tillema-De Vries, Lemniscaet Rotterdam 1966.

Wie al een gebit versleten heeft op Totalitè et Infini kan er nu op de vertaling nog een verslijten. Zij is niet minder moeilijk dan het origineel. Het gaat hier dan ook om een substantiëel en epochemachend boek van een 24 karaats wijsgerig gehalte. Niet ten onrechte vormt het al een paar jaar lang het filosofisch gesprek van de dag. Boeken als dit verschijnen niet elk decennium, en dat is dan ook ongeveer de tijd die voor de assimilatie ervan zou moeten worden uitgetrokken. Wie haast heeft en denkt dat het in zijn moedertaal vlugger kan, zal ook over de vertaling struikelen - gesteld dan dat dé vertaling er was - zo intricaat is dit werk. Er zijn hoogleraren in de wijsbegeerte die het zes of zeven keer hebben moeten lezen om de auteur te kunnen volgen. Zelf herinner ik mij dat ik bij de eerste en enige lezing ervan enige jaren geleden overstelpd werd door een mateloos en dronken enthousiasme, voor mij het zekere bewijs dat hier iets groots aan de hand is en tegelijk, dat ik het boek wel nooit helemaal geduldig zal kunnen uitpluizen. Er staat alles in en het ontneemt je alles wat je nog ooit zelf zou kunnen denken. Totalité et Infini is een boek om intellectueel volkomen dronken van te worden; sinds Hegel en Heidegger is zoiets niet meer geschreven. In zekere zin is Levinas met Heidegger te vergelijken. Beiden zijn fenomenologen en leerlingen van Husserl. Bij Heidegger is er een eigengerechtig, kneuterig en meeslepend taalgebruik. Maar tenslotte is het allemaal onmiskenbaar Duits. De taal van Levinas is Frans, maar een Frans dat bol staat van Duits en Hebreeuws, niet in de woordkeuze, maar in de sfeer. Daardoor krijgt zijn zeer particuliere taal iets universeels, waartegenover men het gevoel krijgt, dat filosofische taal eigenlijk zo behoort te zijn.

Er is een duidelijk spanning tussen het denken van Heidegger en Levinas. De laatste verwijt Heidegger dat hij het Zijn anonym laat, waardoor het zich aan elk ethisch benaderen onttrekt. Bij Levinas neemt het zijn de gestalte aan van de andere; het verschijnt in het gelaat van de ander. De manier, waarop hij dit beschrijft, is indrukwekkend. Maar dat is niet meer dan één thema uit een eindeloos boek, dat als elk filosofisch werk uit zijn aard over alles gaat en daarom niet samengevat kan worden. Of het vertaald kan worden is een andere vraag; zij geldt van elk werk, niet alleen van het literaire, maar mis-

[p. 61]

schien nog meer van het wijsgerige werk. Wat onvertaalbaar blijft is het gehalte van het werk. We zouden in dit geval ook kunnen zeggen, dat het niet nodig is dit boek te vertalen. Wie het origineel niet kan lezen, zal ook niet door de vertaling heen komen. Maar, zoals dat ook met Homerus gaat, juist de onvertaalbaarheid en de overbodigheid van de vertaling kunnen een sterke prikkel zijn om het onmogelijke werk toch, als een uitdaging, aan te pakken. Vertaalwerk is niet interessant als het niet onmogelijk is. Ik denk niet, dat deze overweging enige zakelijke betekenis heeft. Als mogelijkheid en noodzaak wegvallen, is er zakelijk gesproken nog een ander motief, dat literair geen rol speelt, het prestige. Een beginnende uitgever zou met de uitgave van de zoveelste vertaling van de Odyssee waarschijnlijk alleen maar zijn visite-kaartje willen presenteren. Misschien is dat hier ook het geval: Lemniscaet is een beginnende uitgeverij en Totalité et Infini is een volstrekt meesterwerk, waarmee men eer kan inleggen. Wanneer deze voorzichtige veronderstelling een beetje juist is, mogen we de vertaling ter hand nemen met dezelfde kritische aandacht, waarmee we Odyssee-vertalingen afsnuffelen en met het origineel vergelijken. Tegenover de verdienste van het werk en de prestatie die een vertaling altijd is, mogen allerlei opmerkingen dan pietluttig klinken. Maar aan wat je vurig bemint, kun je nu eenmaal niets velen. Daar moeten ongewijde handen maar afblijven. Ik ga dus mijn wrevel uiten in de hoop dat in de volgende honderd drukken die ik dit boek toewens, telkens een aantal ongerechtigheden zal verdwijnen. Ik noem er trouwens maar enkele, want het is een vervelend karwei, met opzet naar allerlei fouten te hengelen. Wat het meest opvalt is dat de vertaalster zo slecht met Griekse namen overweg kan. Plato's dialoog Phaedrus (of Phaidros) heet op verschillende plaatsen Phaedra (bl. 38, 60, 61, 63, 105, 115). Het is dus geen drukfout, maar een onjuiste weergave naar de Franse schrijfwijze Phèdre. Waarschijnlijk is de vertaalster misleid door het in literatuur en film bekende Phaedramotief. Zo zie je dat algemene ontwikkeling en geregeld televisie-kijken ook niet alles is. De dialoog Cratylus (Kratulos) wordt Kratyles genoemd, de Phaedo (Phaidoon) heet Phaedon (bl. 61), Theaetetus (Theaitetos) komt te voorschijn als Theëtetes (bl. 48; 61), Heraclitus, ook wel Herakleitos, een duistere figuur, maar in filosofische kringen geen onbekende naam, wordt aan de lezer voorgesteld als Heraclites (bl. 9) allemaal fouten die verband houden met de Franse schrijfwijze, waarvan zij een ondeskundige weergave zijn. We kunnen het schoonheidsfouten noemen, maar wie een boek als dit, met een paragraaf over ‘Taal en Aandacht’ vertaalt, moet toch een beetje met aandacht te werk gaan en niet met de Franse slag. Klassieke scholing

[p. 62]

of restanten van een herinnering daaraan hadden de verstaalster ook kunnen behoeden voor een blunder als op bl. 10 prijkt, waar het Franse ‘les canons du beau’ mir nichts dir nichts wordt weergegeven met ‘het geschut der schoonheid’ wat het boek nodeloos nog duisterder maakt en ons met een schutterige alliteratie afscheept. Het kan zijn, dat de vertaalster hier misleid werd door de contekst waarin telkens de oorlog ter sprake komt, maar als zij dan niet van het Griekse begrip ‘kanoon’ op de hoogte is, had zij toch gewaarschuwd kunnen worden door het voorafgaande ‘les fonctions de la prudence’. Wie het origineel niet heeft, komt er nooit uit. Ik geef nog één voorbeeld. Bij Lévinas staat te lezen: ‘L'identité universelle où l'hétérogène peut être embrassé, a l'ossature d'un sujet, de la première personne. Pensée universelle est un ‘je pense’. Deze zin moet mijns inziens ongeveer zo vertaald worden: ‘De universele identiteit waarin het heterogene opgenomen en omvat kan worden, heeft het skelet en de vangarmen van een subject, van de eerste persoon. Een universele gedachte is een ‘ik denk’. Wat maakt Dr. J.M. Tillema-De Vries hiervan? Deze onbegrijpelijke zin: ‘De universele of ongelijksoortige identiteit kan worden omvat, heeft het staketsel van een subject, van de eerste persoon’. (bl. 24) Punt uit. De conclusie wordt niet vertaald en past er ook niet meer bij. Uitgangspunt van de fout lijkt mij de simpele verwisseling van où (waar) met ou (of) en waarschijnlijk onvoldoende begrip voor de betekenis van ‘hétérogène’, dat hier opgevat zal moeten worden als een variatie op het sleutelwoord ‘autre’ en zeker niet als een synoniem voor ‘universeel’. Wat zou daar nu achter zitten? Haast? Onkunde? Ik weet het niet, maar het lijkt wel of de lezer gewoon voor de gek gehouden wordt. Vooruit maar, Levinas is ‘in’ en niemand snapt er iets van; als het maar indrukwekkend klinkt, is het allang goed; het hoeft trouwens alleen maar in de kast te staan. Ik kan wel huilen als ik zoiets lees. Ik doe dat dan ook en verklaar nog gauw even met een door tranen verstikte stem: wie in dit boek niet een van de grootste wijsgerige prestaties van onze tijd en van alle tijden ziet, proeft, ruikt en voelt, en wie er niet een paar jaren van zijn leven voor over heeft, om er diep in door te dringen, zou het niet moeten gaan vertalen.

C. Verhoeven

K.L. Poll, In huis. Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam 1965, L.P. 136.

Zoals de titel van de bundel duidelijk maakt, viseert K.L. Poll in zijn poëzie niet de kosmos; hij heeft een voorkeur voor de dagelijkse dingen: de nuanceringen van het seizoen, het kind, reflekties naar aanleiding van aktuele gebeurtenissen. Hij weet dat hij, mét Richard Minne, niet fluit voor het heelal en de eeuwigheid, maar de jas van de nuchtere

[p. 63]

verwoording zit als gegoten om het onderwerp. Een wat teleurgesteld idealisme krijgt positieve kansen in gedempte humor:

De nieuwe kleren van de keizer
zijn dun en wie ze met het blote oog
niet zien kan moet maar verhuizen,
naar een republiek.

(p. 16, Ontmoeting)

Konkreetheid is de sterke kant van deze poëzie:

In olifantshuiden is wonen
bedompt en mateloos donker.
Zij zijn... ontoegankelijk en monomaan.
...De graftombe voor olifanten
is groter dan zijzelf. Hoewel:
de opgerekte dikke schrompelhuid
past er als tentdoek wel omheen.

(p. 21 Over olifanten)

Daarna gaat K.L. Poll met zichzelf redeneren en op zijn gevonden beeld - en daarmee op het gedicht - afdingen. Het eindigt niet overtuigend, iets wat we bij meer gedichten in de bundel kunnen konstateren.

José Boyens

J.B. Charles, Topeka, De gedichten van 1963 tot 1966. Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam 1966, L.P. 140.

De verzen die J.B. Charles bundelde in Topeka kunnen verdeeld worden in twee kategorieën 1. de verzen die eigenlijk polemieken zijn; aan de pennestrijd nemen vaak twee verschillende verschijningsvormen van Charles deel;

2. de korte verhalen. De twee genres zijn niet scherp gescheiden want er komt soms heel wat short story kijken voor de polemiek kan beginnen; anderzijds wordt er ook in het tweede genre soms gedebatteerd.

In Het hart vindt er een denkbeeldig gesprek plaats tussen een veronderstelde persoon en J.B. Charles. Het personage zegt ‘mijn hart is net plamuur’. Charles reageert sociaal aangepast met ‘zo, wel, wel. waar blijft de tijd’ of met ‘mijn kompliment, een heel mooi beeld’, - maar polemiseert in de tweede strofe zwijgend verder met een veronderstelde derde persoon, die hij aanraadt wat te doen als a. het plamuur-hart een vrouw is en b. wanneer dit een man is. - Poëzie waarbij een konkreet beschreven situatie geheel irrealis blijft, is kenmerkend voor de fantasierijke polemist die een tegenstander schépt, zo nodig een windmolen... Het schijngevecht amuseert vanwege de lakonieke woordkeus.

De short story voert de boventoon in Een Pools meisje staande op een stoel. Een kwart van het vers wordt evenwel in beslag genomen door een debat, waarin argumenten aangevoerd worden zoals die door de verdedigers van de oorlogsmisdadigers te berde werden gebracht; de tegenstem komt van het kleine, koude front.

Ook Vogeltje is in feite een kort verhaal. Het beschrijft de pogingen van de hulpkosters om in de Mariënkirche te Berlijn het vogeltëje te vangen dat in paniek heen en weer vliegt, daags voor de dag des Heren. Ook hier duikt de onver-

[p. 64]

beterlijke debater J.B. Charles op in de regels

Hij bevuilde de stenen bijbel
die de stenen man in 't portaal
- is het Luther? - staat te lezen.
Niet uit ongeloof maar uit angst.
Of is dat hetzelfde? (p. 27)

Het ritme is de zwakste kant van deze poëzie, die herhaaldelijk de anekdote niet te boven gaat; ze heeft echter nergens de pretentie van Grootse Bevlogenheid en dat maakt haar sympathiek. Toch zouden wij willen diskuteren met Charles waar hij zegt:

Als ik sterf zal het zijn als een kip
die geslacht wordt en die dik
van de onvoltooide eieren zit.
O Eeuwige, mijn schepper
en mijn poelier, zie mij volzitten
met ongeschreven gedichten (p. 61).

Kan hij de schepper niet verzoeken om van de gedichten kursiefjes te maken?

José Boyens