Raam. Jaargang 1966

[p. 61]

Correspondentie

Antwoord op een brief

In Raam 25 stond een brief afgedrukt aan mij gericht - hoewel indirect. En nu ik die brief beantwoorden wil ben ik me bewust me in te mengen in een persoonlijke discussie tussen twee vrienden. Dat doe ik dan met een beroep op de inhoud - dus om dezelfde reden waarom je brief openlijk verschijnt onder het lezerspubliek en je je mede tot mij gericht hebt. Waarschijnlijk sta ik noch helemaal achter jouw mening, Clemens, noch achter die van Lambert. Dat is ook niet nodig dunkt me, ieder kan zijn steentje aandragen. Maar jij hebt pretenties die je niet waar maakt - bijvoorbeeld wat het onderscheid maken betreft. Je verwijt Lambert dat hij dat niet doet en hoewel je het onbegonnen werk vindt steek je toch van wal. Maar hoe kun je onderscheid maken tussen dingen die je niet kent. Wat je van de wetenschap zegt is een enormiteit. Het spoor van de wetenschap bestaat niet uit uitgemaakte zaken maar uit werkhypothesen die functioneren zolang het niet nodig blijkt ze te vervangen. De toetssteen daarbij is altijd weer het verschijnsel, de proefneming eventueel. Het streven naar eenheid - die onverklaarde allesbeheersende intuïtie van de menselijke geest - bestaat in het zoeken naar een basisformule waarin de veelvormigheid gevangen en verklaard kan worden. Van eenvormigheid is geen sprake omdat de verschijnselen object, uitgangspunt en toetssteen zijn en het intrigerende is juist de veelvormigheid daar waar de vorsende geest één grondprincipe vermoedt.

Je theologische pretenties presenteer je zelf als naïef en dat werkt vertederend. Maar we zijn er allemaal zo intens bij betrokken dat ik er serieus over wil praten. Houd me ten goede als ik te zwaarwichtig ben.

Het begin van je baan kan ik meelopen. Om het meest markante te citeren: Ik denk dat de kerk zich bekeren moet - en: Bekering kun je niet eisen daar kun je alleen op hopen. Dat doe ik ook.

Maar dan ga je verwijten doen. Wie beschuldigt je nu eigenlijk van een onredelijke houding. In zijn K.S.D. speech doet Lambert het althans niet. Maar bij deze maak ik je er op attent dat je houding wel redelijk is maar dat je ze niet goed beredeneert. De situatie blootweg schrijft geen keuze voor - het zou dan geen keuze meer zijn trouwens. Daarom kan in een analoge situatie de keuze van verschillende personen anders uit-

[p. 62]

vallen. Wat tragisch is lijkt mij, dat is de evidentie dat veel mensen hun houding niet als vrije keuze ervaren. De r.k. kerk heeft in de loop der eeuwen diegenen die het in een of ander punt van de leer niet met haar eens waren het naderen tot de H. Tafel geweigerd d.w.z. uitgestoten. Of dit nu zo'n eenheid-bewarende functie van Rome is geweest? In ieder geval zit het onze generatie nog diep ingehamerd zodat wie gewetensvol is het als unfair aanvoelt om het niet eens te zijn met de kerk en toch voor belijdend door te gaan. De kerk kan het wel niet meer controleren - we leven nu eenmaal niet meer op een dorp - maar een innerlijke consequentie eist dan een zich terugtrekken. Waar dan tóch - en terecht - een aarzeling gevoeld wordt of dit wel juist is, daar schroeit het gewetensconflict. En als jij belijdend kerklid bent en ook nog een beetje christelijk - vergeef me deze ironie - dan zou je op bloedende knieën naar de andere moeten kruipen om hem te verklaren hoe je deze barrière genomen hebt. Op het ogenblik en sinds kort schijnt het makkelijker: wij zijn óók kerk en we worden zo talrijk dat de kerk erdoor verandert. Deze week is er tweemaal (de 17e en de 21 april) een bisschop op de t.v. geweest die een woord van bevestiging voor ons sprak - bisschop Bekkers zette zich al eerder in.

Maar ik wil nog terug naar de inhoud van je brief en je trachten te weerleggen met de nodige nuances. Wetenschap, kunst en godsdienst laten zich niet onder een uniform eenheidsbegrip plaatsen, zeg je en dat kan ik onderschrijven. Maar je schijnt eenheid en eenvormigheid als onverbrekelijk te beschouwen en dat is niet juist. Bovendien moeten we hier niet spreken over eenheid maar over analogie (- wie sprak er ook weer over het achterwege laten van distincties?) en ik probeer een omschrijving te vinden die die analogie duidelijker zichtbaar maakt.

Wetenschap tracht te komen tot het weergeven van de werkelijkheid langs een sluitend systeem van logisch denken door abstraheren en deduceren. Kom ze iets tegen wat niet onder te brengen is dan begint haar arbeid weer van de grond af aan. De meest eenvoudige illustratie hiervan is de ontwikkeling van het wereldbeeld, vanaf het doorzichtige koepeltje drijvend op de wereldzee tot aan de theorie van het zich uitdijend heelal.

Kunst tracht tot een directe uitbeelding te komen van de werkelijkheid in composities waarin materiaal, kleur en vorm een rol spelen. Omdat ze er nooit in geslaagd is de werkelijkheid volledig te vangen begint ze bij elke generatie die nieuwe aspecten ziet weer opnieuw en ze schijnt zich te verlustigen in het zoeken naar telkens nieuwe uitdrukkingsmogelijkheden.

Godsdienst tracht de werkelijkheid te doorlichten in zijn metaphysische waarde. In haar belevingsveld is er een wonderlijke garantie op echtheid door de levende Christus - de theologie echter zal bij elk evolutief nieuw

[p. 63]

gegeven opnieuw moeten beginnen als dit niet in het denksysteem blijkt in te passen.

Waar de menselijke geest op alle drie velden in een worsteling is met de werkelijkheid ligt het voor de hand dat er analogie is. Ieder op eigen terrein met eigen middelen en methodieken wil uiteindelijk het absolute trachten te grijpen. Daarom raken ze ook slaags als de ontwikkeling ongelijkmatig verloopt en de mensheid lijkt dan een grote puber te zijn die met zichzelf geen weg weet en zich afvraagt wat de voorrang heeft. Het klassieke geval Gallileï en het recente aanhangig maken van een proces tegen van het Reve mogen mijn bedoeling verduidelijken zonder nu verder in te gaan op het telkens herhaalde conflict godsdienst/wetenschap en godsdienst/kunst.

Wat nu ook duidelijk gaat worden is dat géén van drieën een normerende band met het verleden heeft. Deze gedachte is typisch een product van de (oude) theologie die er grote moeite mee heeft om evidenties te scheiden van indoctrinaties. We zullen schoon schip moeten maken en alleen met de eerste verder werken. Het verleden heeft de zoekende mens van nu gevormd - c'est tout. Tout betekent alles en dat is in dit geval heel veel. Er is dus een onlosmakelijke, onverbreekbare, niet weg te denken band met het verleden. Het verleden is niet normerend - het speelt wel onvermijdelijk mee door zijn presentie in het heden nl. doordat in de mens van nu het verleden tegenwoordig is. Jij drukt je als volgt uit: er ligt voor de christen in het verleden een heilsgebeuren waaruit nu nog, ieder moment de religieuze gemeenschap ontspringt waarin hij staat. We denken bij deze woorden beide aan Christus en in de grond van de zaak nl. in de beleving zijn we het dus wel eens. Maar om niet in eigen woorden verstrikt te raken zou ik het anders willen uitdrukken. Het heilsgebeuren voor de christen heeft nù plaats in zijn relatie tot de levende Christus en dat dit nù kàn, ieder moment, komt doordat de verrezen Christus vroeger in Palestina geleefd heeft, onder Pontius Pilatus gestorven en de derde dag verrezen is. Het verleden heeft het heden gemaakt en het heden maakt de toekomst. In het nu ligt onze kans voor het hopen op de toekomst, in het nu hebben we de vrije hand. Maar het is een menselijk hopen en de vrijheid is geconditioneerd. Voor de scherp ziende, zich machteloos wetende eenling ligt hier het terrein van de deugd van hoop in het vertrouwen dat het handelen Gods dat van de mens en van de mensheid op een of andere manier omsluit. Het onderpand daarvoor is de Geest in wie de mogelijkheid van onze relatie met de levende Christus.

En natuurlijk moeten deze dingen steeds opnieuw overdacht en aangeboden worden. Jij wilt dan in dit laatste de eenheid stichtende functie van het ambtelijk gezag in de kerk zien. Dat is nou weer echt raar:

[p. 64]

‘ambtelijk gezag’ - nooit van gehoord. Bovendien wantrouw ik in dit zinnetje het idee ‘eenheid’ - je schuift het op zo'n vreemde plaatsen naar voren dat de vraag uitgelokt wordt: wat versta je er precies onder? Even later heb je het over kerkelijk gezag dat zich als heerschappij ontworpen heeft en het ambtelijk gezag ertoe gebracht heeft om de oorspronkelijke gegevenheid van het heilsgebeuren te degraderen tot statische gegevenheid. Je schijnt gezag hier in twee betekenissen te gebruiken, maar ik probeer de puzzle uit te leggen.

Er is leergezag - en wat is dat vaak verdraaid en misbruikt om macht te hebben. Er is ambtelijke bediening. En er zijn mensen die met de christelijke opdrachten zitten. Het eerste baseert zich op Christus woord: gaat en onderwijst - en het is veilig gesteld door het zenden van zijn Geest. Maar het betreft de evangelische boodschap, het apostolaat, het aanbieden van heilsmogelijkheid - niet méér. Maar ook niet minder: de belofte van heil is dus geen moderne reclame: we worden niet misleid. De bevestiging in het geloof daarentegen voltrekt zich niet door de uitoefening van leergezag - en de woordbetekenis vervloeit hier al listig van echtheidsgarantie naar macht-uitoefenen - maar de christen wordt bevestigd door onderling hulpbetoon en de steun van het dienende ambt. De onvolmaaktheid van het geloof betreft dus niet de aard van het geloof maar de zwakte ervan om zich door te zetten in het practische leven. De geloofsintuïtie van het volk Gods kan niet dwalen en is als zodanig in zekere zin dus wel volmaakt - of liever zuiver. Je erkent zelf dat het geloofsleven zich niet van bovenaf laat beheersen en dat autoritaire leiding blijkt geen leiding meer te kunnen zijn. Dan zitten we toch wel met die kerkelijke gezagsdragers in ons maag. We hebben geen ander goed woord ervoor is het wel? Maar laat dan de gedachte aan macht of vertoon op de achtergrond van de historie verdwijnen en de oorspronkelijke betekenis weer zichtbaar worden van mensen waarvan we zeker weten dat ze de authentieke evangelische boodschap doorgeven, mensen die dienstbaar willen zijn in hun ambt. De beide bisschoppen die me deze week via t.v. toespraken realiseerden dat wel, meen ik. Ze hebben me veel rust gegeven - én wat betreft mijn twijfels én wat betreft mijn visie op de r.k. kerk. Minder pessimistisch dan jij op het eind van je brief. Overigens de H. Geest doet zijn werk toch wel maar wij moeten ploeteren - misschien door brieven te schrijven.

A.R. Tummers