Raam. Jaargang 1964-1965

[p. 159]

I

Utrecht, 24 Augustus 1964.

Zeer Geachte Heer Cartens,

Met genoegen denk ik nog aan het stille restaurant bij het plechtige en geurige Mastbosch. Het was daar beter praten dan in het café aan de markt van Breda, waar de vele luidruchtige ranja-drinkers en het getingel op een ontstemde vleugel ieder regelmatig verloopend gesprek onmogelijk maakten. Niemand schijnt meer buiten getokkel, getoeter en gezaag te kunnen. Dat volkomen overbodige lawaai, bij lange na geen muziek te noemen, heet nota bene arbeidsvitamine. Mij teistert het de trommelvliezen en zenuwen, het belemmert iedere concentratie, alsof het geluid van motoren en straaljagers nog niet ellendig genoeg zou mogen heeten! Maar bij het Mastbosch konden we elkaar begrijpen en nader komen en ik had den indruk, dat uw verhandeling over de poëzie van Marsman en die van mij nu vorm begint aan te nemen. De doorslag van mijn rede over Hölderlin voor het Provinciaal Utrechtsch Genootschap van K. en W. heeft u misschien, zij het kort, nog eenige aanwijzing gegeven over mijn opvatting over Marsman's laatste verzenboek ‘Tempel en Kruis’, een bundel waarin hij poëtisch heeft willen neerleggen hoe de geestelijke situatie was van ‘den’ Europeeschen mensch, toen het Armeggadon van 1940 op uitbreken stond. Hij had aan de menschen ‘nog iets te zeggen’, verzekerde hij mij mondeling, de laatste keer dat ik hem op de Van Asch van Wijckkade heb gezien, en hij zei dat met een zekere felheid in zijn stem, mij daarbij onderzoekend aankijkend, alsof ik scherp had op te letten. Wie weet heeft hij daarbij voorvoeld, dat wij elkaar niet meer terug zouden zien, al wordt dit weer niet bevestigd door de later nog uit Frankrijk gevolgde brieven, want daarin sprak hij over den oorlog die in 1939 was uitgebroken als over een afschuwelijke, hinderlijke onderbreking, een ‘zuren tijd’, vol materieele moeilijkheden. Van zijn laatste levensdagen te Bordeaux geven de Mémoires van Henri Wiessing een treffenden indruk: iemand die vocht voor zijn bestaan, geen wanhopige. Hij kan met ‘les soldats de Dieu’ rekening hebben gehouden, maar zien deed hij ze niet.

Het ging hem in ‘Tempel en Kruis’ om de verhouding tusschen de Zangberg en de Hoofdschedelplaats, om het zoo uit te drukken, en hij gaf in dat boek uiting aan zijn in de laatste jaren steeds groeiende verbittering over de phase in zijn eigen verleden, waarin hij het Christendom (het Katholicisme) na scheen te staan. U bent er wel van op de hoogte, dat Arthur Lehning die neiging van Marsman erg heeft gebagatelliseerd en heeft gesproken over zijn ‘flirtation met Rome’. Lehning heeft vele jaren de gedachte gehad, dat de kring van ‘De Gemeenschap’ Marsman de Kerk

[p. 160]

binnen wilde slepen en zelfs gemeend, dat hem daardoor een vriend werd ontroofd, althans dat de vriendschap van zijn jeugd werd benadeeld door de toenadering, die Marsman tot mij had gezocht. Eerst na den oorlog, toen Lehning uit Engeland was teruggekomen, heeft hij bij mij te Utrecht en bij Wouter en Annie Paap andere geluiden gehoord en ook ingezien, dat hij zich vergist had. Lehning is altijd een overtuigd anarchist geweest, op het oogenblik maakt hij zich verdienstelijk door het uitgeven van de brieven van Bakoenin, maar daarin kon Marsman hem niet volgen, zooals hun polemiek in het blad ‘i 10’ duidelijk heeft aangetoond. Al heeft Marsman spoedig ‘afstand’ genomen van zijn katholiseerende neigingen, waaraan m.i. zijn lectuur van Nietzsche sterk heeft bijgedragen, dit wil niet zeggen dat het godsdienstige probleem hem niet bleef intrigeeren. Tot aan den oorlog toe is hij er mee bezig geweest, hij correspondeerde erover met mevrouw A. Paap-van Krugten, die hij in zijn laatsten brief aan Wouter Paap (2 mei 1940, afgezonden uit Les Milles, Bas-du-Rhin) ‘de lieve helleveeg’ noemde. Het echtpaar Paap, van huis uit protestant, maar niet zeer ingenomen met de steilheid van den kring waarin het verkeerde, was katholiek geworden na een jaar onderricht door Dr. Ramselaar, dezelfde priester tot wien Marsman zich een keer heeft gewend. De fervente manier, waarop ‘de lieve helleveeg’ over geloofszaken met hem sprak en correspondeerde, trok hem aan en hij onderhield bestendig de gedachtenwisseling. Van de correspondentie is maar weinig te achterhalen, vooral door den verdrinkingsdood van Marsman en het wegraken van zijn papieren is natuurlijk veel verloren gegaan. Maar van vlak vóór den oorlog is een brieffragment als dit welsprekend genoeg:

‘Ik schreef dezer dagen aan Achterberg, dat de strijd tegen God een conflict in mij is, dat nog altijd niet uitgeroeid is, ook al ontken ik zijn bestaan (!) - of liever in deze ontkenning ligt misschien juist de strijd. - (Parallellen zijn misschien te vinden in sommige boeken van v. Schendel. De Grauwe Vogels?) -’

Maar nog welsprekender wellicht is het niet gepubliceerde opstel van Marsman ‘Kruisbeeld of Kathedraal’, een getypt stuk, vol doorhalingen en verbeteringen in inkt van zijn hand, dat hij niet lang vóór het fatale jaar 1940 eveneens aan mevrouw Paap heeft gestuurd. Later heeft zij het aan mij gegeven en ik leen het u ter publicatie, wanneer u dat wenscht; u heeft ook haar toestemming; later geeft u het dan wel aan het Letterkundig Museum van Borgers. Beter dan welke herinnering ook kan dit stuk m.i. bewijzen, dat Arthur Lehning zich heeft vergist. Komt u er toe, eens 'n dag naar Utrecht te reizen, b.v. in de a.s. Kerstvacantie, dan hoor ik uw reactie wel.

Met Hoogachting en vriendelijke groeten

Jan Engelman