Raam. Jaargang 1964-1965

[p. 67]

Journaal

SARNEEL: Voor iemand die met een mooi sopraantje in zijn keel heeft schoolgelegen op een seminarie en daar rond nietsvermoedende paters dat moeilijk bepaalbare luchtje heeft opgesnoven dat een argelozer eeuw dan de onze vaderlijke tederheid zou hebben genoemd, lijdt het geen twijfel dat Van de Voorde in 1930 gelijk had met zijn eros-theorie over Gezelle. Natuurlijk, een tijdlang gelooft men het niet. De ware Gezelle-kenners doen dat ook niet. ‘Want er is niets gevoelerig-menselijks, niets onbewust-erotisch in dat bedelen om de genegen afhankelijkheid dier kinderen.’ Dat schreef letterlijk prof. Baur in Uit Gezelle's Leven en Werk van 1931. Merkwaardig genoeg schrijft Baur op diezelfde bladzij (172) Van de Voorde's verdenkingen toe, tweemaal nog wel, aan ‘zwaarwichtige pseudo-geleerdheid’. In een noot neemt hij het Henriette Roland Holst nog kwalijk dat haar term ‘gesublimeerde liefdesverlangens’ ‘ruikt naar den donkeren hoek van het Freudisme’. En daarin zit het hem. Freudisme is erg, maar ruiken! Het wordt van Van de Voorde nu ‘een smakeloosheid zonder naam’.

Pas van het seminarie terug, Gods wraak in een duivelse oorlog in volle gang, bezwijkt men vol schaamte. Men wil dan wel huisvader worden als God dat offer van ons vraagt, men is bereid voorgoed afstand te doen van het brokaten kazuifel, van de preekstoel en het vererende huisbezoek, men zal boete doen en met de geldstok lopen in het lof en in de hoogmis, maar Freudisme zou ons boven onze kracht beproeven, dat heeft te maken met ‘den donkeren, troebelen drasgrond van het zinneleven’ (p. 173), en vooral: dat ruikt. Als reine leliën is heiligheid: zij geurt. Maar Freudisme ruikt. Men kan in 1930 natuurlijk niet schrijven dat iets stinkt en daarom is dat ruiken dubbel onbehoorlijk: van zichzelf al, maar vooral van wat het zo heilig verzwijgt.

Maar dan wordt het kerstmis 1945, voorgoed het welbehagen van vrede op aarde. Men viert in katholieke kring zijn culturele verheffing in die heilige dagen niet met lezingen van het gewone soort. Niet met het lectuurprobleem of met een leerzaam praatje over meteorologie, niet met een herdenking van Huizinga door een pater die al twintig jaar in een klooster zit om alles van zo'n liberale Christenziel te onderzoeken, maar met prof. Baur die weer opgeruimd zijn plaats inneemt onder de kerstboomballetjes en zijn meeslepend praatje houdt over de priester-dichter Gezelle, die zo slecht begrepen is en nog altijd niet

[p. 68]

voldoende gekend. Het is veel beter in die algemeen gevoelde leemte te voorzien dan een boek te voltooien waarop het hele Nederlandse taalgebied al jaren zit te wachten omdat het voor het eerst de wetenschap der literatuur zal beschrijven, stel u dat voor in een land met een oude westerse cultuur.

Natuurlijk moet de pseudo-diepe geleerdheid het nog eens ontgelden en vervluchtigt al ras de stallucht van de eros in de christelijke geur der caritas. Er komen zelfs alkoven bij te pas en men moet niet te voet naar Rome gaan. Men luistert met gebogen hoofd, want sommigen zijn er geweest, in het Atrium der Vestalinnen waar het plotseling vergeven is van de alkoven. Het gaat gelukkig voorbij. Wanneer de Averulle met zen dreupel rom rom rom is opgevoerd is tenslotte de beurt aan De Slekke, waarin Gezelle zichzelf geportretteerd heeft, onnavolgbaar. Prof. Baur, toch al van huis uit kogelrond op korte beentjes, wordt ineens een kobold als hij boven zijn dubbele kin twee vlezige lippen openspalkt en uit het zwart van zijn keelgat rochelend die idiote aanhef de zaal in braakt: Wacharme, en ik ben uitgekropen! Zijn bolle ogen puilen uit tot tegen het cirkelronde brilleglas. Ik bekom niet meer van mijn verbazing. Het is zo beestachtig-lachwekkend dat ik plotseling zeker weet: hij begrijpt er niets van. Helemaal voorovergebogen in verkort perspectief op lemen pootjes dribbelend, wurmt hij, duwend met zijn zwemmende armpjes, trekkend op zijn vlaams aan wanstaltige a's en o's, rollend op zijn oostgotisch met barbaarse r's bepaling na bepaling van zich weg, hijgt en hapt naar adem, altijd door met dat obscene slakkegat van zijn declamatorische kieuwen wijdopen gesperd de zaal tegemoet. Het is niet smakelijk meer, al glimmen kikkerachtig de geleerde oogjes van plezier.

Tijdens het applaus besluit ik, als de pauze voorbij is, mijn vraag te stellen. Of het wel eerlijk is de omzichtigheid van Van de Voorde, die als het erop aankomt nog niets ondubbelzinnig geponeerd heeft, af te straffen met de verwijten die wij hedenavond hebben aanhoord. Het is een vraag die niets onbehoorlijks heeft. Hij suggereert niet eens dat Van de Voorde gelijk heeft, en met het drassig Freudisme heeft hij zelfs in de verte geen uitstaans, van ruiken nog gezwegen.

Ik neem niet deel aan het pauzegesprek. Een weggelopen seminariejongen is dankbaar voor het gebodene en protesteert niet als zijn omgeving intens genoten heeft van zoiets walgelijks als de vertoning van De Slekke. Ik verzamel intussen mijn moed. De vijfde ben ik als ik wankelend opsta. Mijn vraag klinkt bedremmeld zoals het een van God geslagene betaamt. Dat ik het nochtans durf, ontreddert mij meer dan de onbeschaamdheid zelf. Daardoor begint mijn stem te piepen als ik het zantekoomtje voor Van Ove citeer met zijn pijnlijke open plekken:

Aan het kind met zijn fijn stemmeke

[p. 69]

 

...... zing zo zoet

 

...... kleene

 

...... doet

 

...... alleene.

Het onschuldige probeersel begint door mijn piepen intens geniepig te klinken.

Ik had als kleine jongen een aflevering van Roeping in handen gehad waarin mijn eigen onderwijzer een gedicht had geplaatst over de gladde heupen van zijn vrouw en het zachte steunen dat hij daarop altijd deed. Die onderwijzer gaf meeslepende godsdienstlessen over onkuisheid zonder erbij te vertellen wat het was. Ik heb hem er altijd op aangekeken en als hij over reine zielen sprak dacht ik aan de gladde heupen van zijn vrouw en vervloekte hem omdat hij straks weer gloriëren zou op dat zachte steunen van hem. Ik had hem door, maar ik begreep niet hoe hij hier in onze klas zo levenslustig de kuisheid verheerlijken kon. Ik heb wel tienmaal op het punt gestaan hem iets te zeggen over gladde heupen en dan eens te zien hoe hij zou kijken, de gluiperd, betrapt en met een schaamte die ik mij voorstelde met zijn broek op zijn schoenen.

Ik ben die onderwijzer als ik uitgesproken ben, mijn broek op mijn schoenen. Ik voel heel goed hoe schieps de blikken van mijn katholieke medemensen mijn gevaarlijke zone onwijken en ik zie hoe een pastoor die vroeger als kapelaan bij ons aan huis geweest is, gegeneerd heul zoekt bij zijn sigaar en er bedroefd aan zuigt. Het was beter voor mij geweest als ik een wind gelaten had en verder niet.

Natuurlijk is prof. Baur niet uit zijn evenwicht. Hij herhaalt met het grootste gemak, bijna letterlijk, wat ik al ken uit een Akademie-verhandeling, waaruit ik toevallig het vers heb opgediept dat door mijn toedoen zo geniepig is gaan klinken. Er blijkt uit dat mijn vraag naar rechtvaardigheid hem niet bereikt heeft, alleen maar de niet zo bedoelde aanval op reinheid van Gezelle's levietenziel. Maar het antwoord wordt toch besloten met iets nieuws, de verzekering namelijk, dat alleen de eerbied voor het briefgeheim de spreker belet nog nadere mededelingen te doen waaruit Gezelle's ongereptheid zonneklaar zou blijken.

Ik heb dit antwoord onthouden. Het past ons niet een aanval te weerleggen omdat wij zijn ingewijd in hogere geheimen. Maar wij kunnen u verzekeren dat u ongelijk hebt, en die verzekering moet u heiliger zijn dan het bewijs der anderen. Naarmate ik ditzelfde antwoord van meer andere zijde op heel andere vragen in de afgelopen twintig jaar vernomen heb, heb ik het ook geruster kunnen verwerpen. Er zijn veel dingen die een heilige wetenschap zich voorbehoudt. Het is geen psychiatrisch onderzoek dat vaststelt hoe onlelieachtig menselijke zielen zijn, het is het briefgeheim bewaard door enkelen. Het zijn geen geschoolde lezers die een evangelie verstaan, het is het specialisme der

[p. 70]

heilige theologie. Het is geen zachtjes steunen van mijn onderwijzer op de gladde heupen van zijn vrouw dat weet heeft van behoorlijkheid, het is het kil beraad in kleine kring van vrome vrijgezellen. Ik kan het niet helpen dat hetzelfde antwoord mij telkens met hetzelfde visioen opscheept van een wagenwijde voordragersmond die met verlekkerde kaken kauwt op slakken. Prof. Baur kan daar niets aan doen. Hij is een aardige man, gezellig en goed rond, maar hij heeft niet veel smaak en misschien ook niet veel moed. Hij is een haas uit België. Maar de twintig jaren zijn voorbij. Mijn omgeving is niet meer gegeneerd als ik bedremmeld mijn vragen stel. Niemand kijkt meer loens als ik in verband met Gezelle de naam van Van de Voorde mompel. Iedereen is aardig tegen mij, hoe lelijke dingen ik ook zeg. Als ik beweerde dat Van de Voorde smakeloosheid zonder naam bedreven heeft (wat buiten dit verband met weinig scherpzinnigheid zou aan te tonen zijn), zouden ze plotseling meewarig naar mij opzien, denken dat ik mijn ziel al die jaren in reinheid bewaard had en het jammer van mijn vinden. Het getij is gekeerd en ik hoef niemand meer te vrezen, niet eens degenen die er ook zo over dachten.

Het getij is trouwens ook gekeerd voor prof. Baur. Wat lees ik immers in de Gezellekroniek III? Het is het interessantste dat erin staat (want ook Gezelle wordt een specialisme, met zijn eigen genootschap, net als Frederik van Eeden en als Multatuli, wat een gezelschap), al beslaat het maar 5 kleine regeltjes, de kleinste van het royaal gedrukte boekwerk met zijn 180 pagina's, en staat het op een plaats waar zelfs de arglistische speurder het niet zal zoeken, in de Bibliografie, afdeling passim over Gezelle (p. 147):

‘Sprekend over Van de Voordes studie “Gezelle's Eros”, stipt schr. (R. Brulez) aan, dat prof. Baur onlangs in een vergadering van de Koninklijke Vlaamse Academie verklaarde dat de ontdekking van nieuwe dokumenten er hem toe gebracht hadden zijn afwijzende houding tegenover Van de Voordes overigens veelomstreden theorie op te geven.’ Nieuwe dokumenten dus en nu ineens niet verzegeld door het hogere geheim. En in vijf miserabele regeltjes geopenbaard, in kleine kring, mooi veilig en besloten, afgestoken als een rotje binnenshuis aan de voordeur, in de hoop dat het buiten zachtjes sissend tijdig zal doven om het later van de daken te kunnen schreeuwen dat de officiële leer dit allang verkondigd had.

Ik geef daarom het sissertje maar door.