Raam. Jaargang 1963-1964

[p. 57]

Journaal

VERHOEVEN: Tiara-tiaraboem. De kranten brachten het bericht in grote opmaak: de paus schenkt een kostbare tiara van wit goud aan de armen. Behalve van een golf van theologische, historische, ecclesiologische, sociologische etc. beschouwingen, die probeerden reliëf te geven aan dit kapitale gebeuren, waardoor, als ik het goed begrepen heb, de kerk nu eindelijk is geworden wat zij altijd had moeten zijn: de kerk der armen, ging dit bericht gelukkig ook vergezeld van een foto, waarop de gebeurtenis in al haar armelijkheid was vastgelegd. En wie de foto ziet, heeft geen enkele behoefte meer aan al die commentaren; hij ziet met één oogopslag, dat hier een ellendige vertoning plaats vindt en schaamt zich lid te zijn van een club, waarvan de voorzitter zoiets doet - of om het onpersoonlijk te houden - zo met zich laat sollen. Men ziet daar namelijk de paus in vol ornaat de weg te schenken tiara naar een altaar dragen, ijverig gesecondeerd door een van die dorre functionarissen, die daar altijd in zijn nabijheid schijnen te moeten rondhannesen en van wier gezicht de strengheid en de verveling afstralen. En onmiddellijk wordt dit gebaar - weliswaar niet spontaan, maar misschien toch vanuit een goed hart ontworpen - tot een feodale, kapitalistische liturgie, die met Vaticaanse genialiteit het exacte tegendeel bewerkt, van wat het naar men zegt, beoogde. Want of de kerk nu de kerk der armen moet zijn - als er nog armen zijn - of de kerk der rijken of de kerk van iedereen; en of er al dan niet nog met aalmoezen geopereerd moet worden en of daar foto's van in de krant moeten komen en al die dingen, daar wens ik niets van te weten, maar één ding onthult deze foto met een onfeilbare zekerheid: wat hier gebeurt, heeft niets te maken met de kerk der armen en niets met een aalmoes.

Want ten eerste: het is geen aalmoes of althans geen aalmoes in de bijbelse zin. Was het een aalmoes in de bijbelse zin, dan was het misschien nog niet een uiting van modern sociaal gevoel, maar het is zelfs geen aalmoes. Het oog van de bisschoppen, van de camera en dus van de hele wereld, de omgeving, het toesnellen van een op de loer liggende en ceremonies uit de lucht grijpende functionaris, frustreert dit gebaar - hoe het ook bedoeld moge zijn - tot diep in zijn wortels. De functionaris immers schiet te hulp ten einde 's pausen linkerhand helder te doen beseffen wat zijn rechterhand bezig is te doen. De paus moet met twee handen precies weten wat hij doet en wat er met hem gedaan wordt; zijn omgeving zorgt daarvoor. Dat is misschien typisch Italiaans, maar doordat iets typisch zus of zo is, is het nog niet goed. Zelfs als we

[p. 58]

aannemen, dat de paus gewoon de gevangene is van een ceremoniëel gegoochel, het klansnummer in een circus, dat naar hem circus Montini genoemd is, dat hij werkelijk niet in staat is van zijn macht gebruik te maken om zich zelf te zijn, dan nog kan pijnlijke verbazing over zo'n kapitale blunder niet blijven. Want deze ceremonie - meer dan een ceremonie is deze geënsceneerde aalmoes niet - maakt de rijke alleen maar rijker. Zij is de bevestiging en dus versteviging van zijn rijkdom. Het weggeschonken bedrag doet er in het geheel niet toe, zelfs al zou het de rijke ruïneren; het is en blijft de rituele bekrachtiging van het feit, dat hij de rijke is en schept hiermee een oneindige afstand tot de arme. Van de andere kant wordt door deze ritus de arme in zijn armoede bevestigd en arm gehouden; de aalmoes houdt de arme arm. Een andere functie kan zij niet hebben. Zij bevestigt en erkent zijn nood als een te aanvaarden status en zij verplicht hem bovendien tot dankbaarheid. De kerk, die de kerk der armen wil zijn, houdt op deze manier de armen in stand in plaats van de armoede te bestrijden. De uitspraak van het evangelie; de armen zult gij altijd bij u hebben, schijnt zij op te vatten als een aansporing om de armoede op peil te houden. Het kan heel goed zijn, dat dit alles niet de bedoeling is van paus en ceremonie-meester, maar men mag op dit niveau toch wel verantwoordelijk geacht worden voor het effect dat een handeling sorteert, onafhankelijk van een eventueel heel nobele bedoeling. En het reële effect van deze kapitalistische show-liturgie is: dat de armen in hun armoede worden bevestigd.

En op de tweede plaats: hier wordt niet dé pauselijke tiara weggeschonken, maar één tiara. De paus doet geen afstand van zijn tiara. De distinctieven van een historisch gecumuleerde rijkdom en macht worden niet afgeschaft om bv. uitdrukking te geven aan de wil arm te zijn met de armen. Dat zou een gebaar zijn geweest van enige betekenis. In principe wordt de hele rijkdom, de hele ceremoniële heisa bewaard; er wordt zelfs een nieuwe ceremonie gecreëerd nl. het wegschenken van kostbaarheden. Als dit voorbeeld nagevolgd wordt, zal weldra de liturgie met deze ceremonie uitgebreid worden. Er zullen dan armen moeten komen om aan de vraag objecten voor rituele liefdadigheid te kunnen voldoen. Bij het toenemen van de welvaart kan dat wel eens moeilijkheden gaan opleveren, zoals het nu al niet meevalt om op Witte Donderdag mensen te vinden, die - uit naam van de armen - bereid zijn zich door de pastoor de voeten te laten wassen. Men zal dan rijk moeten zijn om zonder schaamte de aalmoes in ontvangst te nemen, zoals men nu schone voeten moet hebben om ze te laten wassen. Kortom; er verandert niets. Natuurlijk verandert er niets.

TEGENBOSCH: Een citaat ter adstructie van Verhoevens theotiaralogie. Uit Renoir mijn vader,

[p. 59]

de biografie die de filmer Jean Renoir aan zijn vader heeft gewijd en bij ons een Grote Beer nummer II is. Lees aldaar p. 22, ter evocatie van Parijs midden negentiende eeuw:

‘Een sou was een groot bedrag, had de waarde van vier duiten en voor een duit kreeg je een half luxe-broodje. Als de mis afgelopen was, gaven de “respectabele” dames een duit aan de persoonlijke arme. Zou ze hem een sou gegeven hebben, dan had ze twijfel gewekt aan haar fatsoen. Men zou haar ervan hebben verdacht, dat zij zich het bezit van een ander zou hebben willen toeeigenen, want een arme was een persoonlijk ornament zoals een waaier, een zijden parasol of een paar handschoenen.’

WOLKEN: Sartre heeft het instituut van de Nobelprijzen diepzinnig aangegrepen. Nu hemzelf de prijs is toegekend, heeft hij deze geweigerd. En inderdaad, gezien zijn positie tussen oost en west, moest hij hem wel weigeren. Hij heeft door deze kennelijk weloverwogen beslissing aangetoond, hoe onvrij de mens is in zijn handelen. Nederland dient de volgende keer, zo niet voor letterkunde dan toch voor de vrede, de paters Ellerbeck of Van Kol aan te bevelen.

VERHOEVEN: In de altijd weer boeiende wereld van de interjecties terechtgekomen, ontdekte ik voor het eerst van mijn leven de kreet: hiep, hiep, hiep. hoera. Koenen geeft sub voce hiep hiervan de volgende treffende verklaring: uitroep van vreugde, steeds gevolgd door hoera. In een oudere editie staat in plaats van steeds nog: meestal, zodat aangenomen kan worden, dat sinds ongeveer 1920 het gebruik van hoera is toegenomen. Van dit woord zelf wordt aangenomen, dat het vanaf 1815 in zwang is, terwijl het etymologisch waarschijnlijk verwante hoezee, dat niets met zee en houden te maken schijnt te hebben, vanaf 1748 gebruikt wordt. Het woord is oorspronkelijk een kreet, gevormd van de imperativus van een werkwoord dat iets als ‘snel bewegen’ betekent (to hurry). Wat de a erin doet, weet ik niet, maar het is in elk geval een manier om een kreet lekker te laten schallen en galmen. We vinden ze ook in hopla, heisa, hela, hola (dat iets met halen te maken heeft en misschien schipperstaal is).

Interjecties zijn interssant. We gebruiken ze veel minder op eigen verantwoording dan gewone woorden. En hoera gebruiken we helemaal niet op eigen verantwoording; we drukken er dan ook nooit vreugde mee uit. Wie blij is, roept niet hoera, tenminste niet als hij alleen is. De kreet is er alleen voor een geschakeerd collectief gebruik. Hij heeft een ritueel karakter. Dat houdt twee dingen in. Ten eerste, dat hij verstard is in zijn gebruik. Dat blijkt o.a. hieruit, dat hij niets meer te maken heeft met strijd of voortsnellen. Ten tweede, dat er niets door gezegd wordt: hij vertegenwoordigt alleen een bepaald kwantum ritueel nodig lawaai, dat door elk willekeurig ander kwan-

[p. 60]

tum vervangen kan worden. Alleen misschien het ritme erin is onvervangbaar. Dat wordt bepaald door het driewerf herhaald hiep. Drie is niet alleen een heilig getal, het is ook een vitaal getal. Hier zet het iets op gang, het vormt de aanloop tot een bevel: een, twee, drie ...en dan gebeurt het d.w.z. dan wordt er hoera geroepen. De kreet wordt niet helemaal collectief gebruikt, want zij heeft een gangmaker, een voorganger nodig. Iemand roept drie keer hiep en brengt daarmee iets op gang; hij zwengelt op rituele wijze een collectieve, panische uiting aan, die tot niets leidt. Na hoera komt er niets meer; er wordt geen Bastille gesloopt; de wereld verandert niet. Een gevoel wordt opgehitst en in zijn eigen bedding weer te slapen gelegd. Het zijn ook niet de mensen van de daad, die hiep roepen. De hiepers zijn hanteerders van een tot interjectie verstarde strijdkreet, blazers van rituele luchtbellen, aanzwengelaars van een in zich zelf terugebbende emotie, zijn de hogepriesters van de gezellige middelmaat. Een verstarde strijdkreet geeft een snuifje ruigheid aan een leven waarin geen verandering gewenst is; het heeft dezelfde functie als een harnas in de hal van een intellectueel.

WOLKEN: Ik begrijp niet, hoe een artist een goed leerling van Spinoza kan zijn, al lees ik het in verscheidene levensberichten. Zijn ordo geometricus is toch in de kunst niet bruikbaar. Ik lees graag in de Ethica, ik vind veel stellingen erin prachtig, maar de bewijsvoering sla ik meestal over. Ik vind het een reeks boeiende aforismen; het is echter niet de beredenering die mij met de stelling doet instemmen. Eerder doe ik dit door een langzaam vervuld worden met besef, het zien van perspektief, het taxeren van erin besloten mogelijkheden, het herkennen soms van eigen vermoedens. Dán zeg ik: ja, zo is het; wat simpel en wijd tegelijk is het in deze woorden. De bewijsvoering heeft iets van een spel, een edel spel zeker, maar te naïef voor de konklusies. Men zou kunnen zeggen, dat de bewijzen niet bestand zijn tegen de stellingen.

Nu lijkt het vreemd, dat iemand die een lof der wiskunde schrijft, bezwaar maakt tegen Spinoza's geometrische werkwijze. Maar mijn bewondering voor de wiskunde houdt niet in dat ik ook wiskundige filosofie moet bewonderen. Geometrische principes zijn alleen in de geometrie bruikbaar, niet in de filosofie, noch in de poëzie. Ze zijn voor filosofen en poëten belangrijk als steen des aanstoots, als verschrikkende boodschap: dit kan óók nog. Een ontkenning van de waarde van het wiskundig denken is eenzijdig en doet de mens tekort. Maar men kan het niet overplanten. Dat is even belachelijk als programma-muziek. Wie niet in staat is met pure muzieknoten een extase op te bouwen, moet er maar afblijven. Iets anders is het, over zulke extasen te rapporteren, als filosoof of als poëet. Dat is nog weer eens wat anders ook, in de filosofie of in de poëzie; vooral in de laatste.