Raam. Jaargang 1963-1964

[p. 61]

Nieuwe Boeken

Jean Weisgerber, Aspecten van de Vlaamse Roman 1927-1960. Polak en van Gennep, Amsterdam 1964.

Dertien studies, gewijd aan afzonderlijke boeken van Roelants tot Boon, voorafgegaan door een uitvoerig hoofdstuk over de voorgeschiedenis van de Vlaamse roman van 1837 tot 1927, plus een samenvattend overzicht van de roman in het besproken tijdvak.

Het eerste hoofdstuk is vooral interessant voor de historici, en het tweede eigenlijk ook, hoewel het meer de pretentie heeft in te lichten over artistieke waarden. In dat opzicht is alleen de behandeling van het laatste tiental jaren wel boeiend, al blijft ze tamelijk onvolledig en weinig principieel.

Dit heeft allerlei oorzaken. Weisgerber is hoogleraar in Brussel, en zijn boek is ook een typisch professorenboek, verdraagzaam, weinig gebrand op artistieke stellingname en zo olympisch boven zijn object verheven dat het met een groot gemak en even veel vriendelijkheid zich voortbeweegt dóór Komen en Gaan als rónd De Zwarte Keizer. De vraag is natuurlijk: is 1927-1960 voor de Vlaamse roman een tijdvak, ja of nee. Ik zou bereid zijn ja te zeggen als ik de jaren '27-'50 mocht beschouwen als een periode van langzame bewustwording van wat na '50 doorbreekt. Maar van die opvatting is niets te bespeuren. Komen en Gaan staat in geen enkel perspectief, en De Zwarte Keizer is niet beschouwd als een voorlopig eindpunt. Niet dat dit noodzakelijk de beste methode is om aan beide boeken recht te doen, maar wie een keuze gemaakt heeft, wat maakt hij zich druk om het achterhaalde? Het is ook tekenend dat Weisgerber van Boon liever het mindere De Bende van Jan de Lichte bespreekt dan b.v. de Kapellekensbaan, of als dit te netelig mocht worden, het kleine, maar artistiek veel rijkere Menuet. Of dat hij het indertijd zeer indrukwekkende, maar achteraf uit een oogpunt van romankunst toch nauwelijks hoger dan als een superieur stuk journalistiek te waarderen Joachim van Babylon niet heeft vervangen door Twee Vrienden van Vermeylen (1944), wel geen beter, maar merkwaardiger en artistiek interessanter boek, temeer nu het soort van Joachim toch al tot zijn recht gekomen was in Brulez' Verschijning te Kallista. Op gevaar af beschouwd te worden als iemand die wierook hamstert voor de goden der historie noem ik na Vermeylen Streuvels van wie Het Leven en de

[p. 62]

Dood in den Ast verschenen is in 1926, een jaar voor het onschuldige juweel dat met zo minutieuze vlijt vervaardigd werd door Roelants.

En nu Weisgerber het boeiend perspectief van een voltooiingsproces van een genre versmaadt, is het des te onbegrijpelijker dat hij zijn bespreking der afzonderlijke romans wel weer openhoudt voor vergelijking met ander werk van dezelfde schrijver. Want dit is een terugval naar het biografisch uitgangspunt dat niet zozeer aspecten van de roman beziet (zoals de titel belooft) als wel wat hijzelf noemt (p. 6) bepaalde aspecten van bepaalde schrijvers, m.a.w. wel geen regelrechte aanslag op de integriteit van het afzonderlijke kunstwerk, maar toch meer belangstelling voor de merkwaardigheden van de kunstenaar, die ertoe bijgedragen heeft. Psychologie die dan ook herhaaldelijk het zicht op de artistieke betekenis van de roman belemmert, het ergst nog in de bespreking van De Zwarte Keizer (wat trouwens niet eens een roman is), maar ook heel gevoelig in het geval van Het Dwaallicht waar Weisgerber eenvoudig in de val loopt. Iedereen die Het Dwaallicht leest, wil onmiddellijk weten wie Laarmans is, en niemand gaat in op het ordeningsprincipe van deze roman, dat het nl. een tocht is, net als de Odyssee, Walewein, Ferguut, of Les Routes de Flandre van Claude Simon.

Die biografische preocupatie zal dan wel weer verklaren dat nergens uit de b[...]deling van Daisne en Lampo blijkt dat juist deze twee de grote sof geworden zijn van de Vlaamse romanschrijverij. Te beweren dat Lampo met wat meer geestelijke moed en verbeeldingskracht in staat zou geweest zijn de meeslepende roman over de grote gissingen te schrijven (p. 192) staat gelijk met de slag in de lucht dat Weisgerber zelf met wat meer geestelijke moed etc. in staat zou geweest zijn een meeslepend opstel over de roman van overmorgen te schrijven. Want net zo min als Lampo grote gissingen beproeft, heeft Weisgerber er een vermoeden van, wat romans werkelijk zouden kunnen zijn. Hij is een professor. Maar hij is geen betweter, en hij is ook niet academisch in de wereldvreemde zin van het woord. Het interesseert hem oprecht waarover geschreven wordt, en ook wel een beetje hoe dat in zijn werk gaat, maar veel minder wat er wordt geschreven. Hem zal een roman niet uit zijn evenwicht brengen. Romans zijn ongevaarlijke studieobjecten voor zijn traditionele wetenschap. Het interesseert Weisgerber daarom helemaal niet dat respect voor een kunstwerk en ook ontvankelijkheid ervoor begint met de erkenning dat het kunstwerk zelf iets is, waarvoor zelfs zijn maker is teruggetreden en waarin zijn voorlopige ideeën overwonnen zijn, en dat alleen de babbelaars maar niet tot zwijgen brengt. En toch zal bij de huidige stand der kunstwaardering dit boek wel weer heel welkom zijn. Het is levendig en zorgvuldig geschreven,

[p. 63]

geeft een overvloed van treffende informatie en is een van de eerste grote boeken in ons taalgebied die tot de analyse van afzonderlijke romans althans een bijdrage leveren. Het is dus een bruikbaar boek, dat zijn diensten kan bewijzen aan het onderwijs vooral, en neerlandici die met de laatste dertig jaar geen weg meer weten zouden wel gek zijn als ze er niet als de kippen bij waren om dit boek te kopen, maar het is geen stap vooruit in de benadering van romans omwille van die romans zelf. En dat het onderwijs en de officiële voorlichterij in onze dagen aan zo'n bruikbaar boek zo'n hevige behoefte hebben, neemt m.i. helemaal niet weg dat ze, als het erop aankomt, aangewezen zijn op een gemiste kans.

Fons Sarneel

Fem Rutke, Dakloos worden. Desclée de Brouwer, Brugge, Utrecht 1964.

Dit boek is het eerste deel van een trilogie, op het thema ‘Met geheel uw hart’. ‘Met geheel uw ziel’ en ‘Met geheel uw verstand’ zullen later volgen. In afwachting daarvan kan het zijn nut hebben alvast een paar dingen op te merken.

Ten eerste dat dit reeds voltooide deel in progressief-katholieke kringen (dagsluiters, brullende broeders en piepende paters) wel begroet zal worden als het laatste wat er over de liefde te zeggen is: wat ze bij Anna Blaman nu onderhand wel moeten respecteren maar niet erg goed begrijpen, keert hier terug in de vertrouwde termen maar verplaatst in de omstandigheden van Het leven is verrukkulluk waarvan het een bruikbare ontkenning vormt. Wanhopige tederheid en hoge intellectuele en morele integriteit hebben bij Anna Blaman een volstrekte weerloosheid veroorzaakt en al deze eigenschappen lijken teruggekeerd in een roman die niet voor niets Dakloos worden werd genoemd. Intellectueel is Dakloos worden dan ook heel wat mans, al is het bij nader toezien niet veel meer dan intellectuele kippigheid die graantjes pikt van cultureel krachtvoer als dit: Alleen wie op grootse wijze zichzelf kan vergeten wordt aan zijn grenzen begeerd door de afgrond; is het mikpunt van bedwelming en raffinement (p. 31) of dit: Via verwondering reikend naar de fascinatie van de analyse, met en zonder insinuerende puntjes erachter tot tweemaal toe (p. 119 en p. 39). Ook moreel is het boek voor geen kleintje vervaard, maar dat zou niemand zijn die op blz. 37 met Augustiniaanse overtuiging kon schrijven: Een vrouw zoekt geen mannen, een echte vrouw zoekt liefde. Dan is het weinig verwonderlijk dat die éne jongen die met Jeffie Valk, want zij is het, driemaal ‘in bed gelegen heeft’, wat zeg ik: naakt in bed gelegen heeft (en dat naakt op p. 9, de derde regel van het boek, zal wel de verregaandheid moeten demonstreren van de morele vrijgevochtenheid die hier in het spel is), dat deed om driemaal bij haar te

[p. 64]

huilen en nergens anders om. Zoek geen mannen maar liefde en uw morele frigiditeit is gewaarborgd. Inderdaad de laatste interpretatie van Ama et fac quod vis. Het is duidelijk door wát de volstrekte weerloosheid van Anna Blaman hier vervangen is, en hoe weinig artistieke mogelijkheden er dus nog overblijven. Het boek heeft dan ook de soliditeit van een pudding en het karakter van een gepelde garnaal.

Maar er is nog iets. Er is de hypocrisie van de uitgever, die in strijd met alle gebruiken een waarschuwing meegeeft op de achterflap, een moreel voorbehoud in prijzende doekjes voor het bloeden. Een ander zou gezegd hebben, áls hij iets kwijt wou: ik vind dit boek een beetje vies want er komt naaktheid in voor en nogal wat lesbisch. Lees het maar niet, beste mensen. Ik geef het wel uit, want ik moet meegaan met mijn tijd, maar als er gedonder van komt, heb ik je gewaarschuwd, ik ben tenslotte katholiek. Men kan de drek van deze mededeling ook verpakken in een superplie en dan komt er te staan: dat dit boek niet voor al te jonge mensen bedoeld is. Welnu, ik vind dit smeriger dan alle smerigheid die aan dit mosselachtig boek zou kunnen worden toegeschreven en ik moet zeggen dat het de voornaamste reden is waarom ik Dakloos worden hier ter sprake breng. Want als zulke reclame niet hengelt naar een gluurderspubliek, dan durft de schrijver van die regel niet wat hij nochtans doet en dat is: openlijk stinken.

Fons Sarneel