Raam. Jaargang 1963-1964

[p. 166]

Journaal

TEGENBOSCH: Het gaat over ‘de zeven werken van barmhartigheid’, een schilderij van Pieter Aertsen, gedateerd 1573, afkomstig uit het Museum Narodowe te Warschau en momenteel te zien op de tentoonstelling ‘De eeuw van Bruegel’ te Brussel. In de catalogus heet het, in de woorden van mejuffrouw Dr. S. Bergmans: ‘Ondanks een zekere zwakheid in de compositie en een factuur die impressionistischer is dan gewoonlijk, geven sommige episodes, o.a. deze waar de jonge vrouw behoeftigen bij haar uitnodigt, blijk van een goedhartigheid, eigen aan deze kunstenaar, en zijn zij een getuigenis van de door onze voorouders hooggeprezen gastvrijheid.’

Een van die stralende passages in het academisch schrijfbedrijf, waaruit het volslagen gebrek aan intelligentie van onze geleerden weer eens apert wordt. (Maar niet voor het Inrichtend Comité en het Wetenschappelijk Comité en het Secretariaat van deze onder auspiciën der International Council of Museums geplaatste tentoonstelling.)

Wat moet bijvoorbeeld geantwoord worden, als iemand, de doctorale woorden ernstig nemende, vraagt naar de zin van het woord ondanks waarmee de zin aanheft. Is het werkelijk waar, dat redelijkerwijze geen goedhartigheid meer van de kunstenaar verwacht kan worden, als zijn compositie zwak en zijn factuur wat impressionistischer is dan gewoonlijk? Dr. Bergmans zegt het. Nu ik er weer eens dieper over nadenk: als goedhartigheid door iemand schilderend kan worden geopenbaard, waardoor zou dat dan beter kunnen als door een slordige compositie en een geweldig losse toets?

Misschien valt er nog dieper na te denken, voorlopig blijf ik op dit niveau, en vraag me dan af, of het schilderen van de zeven werken van barmhartigheid volstaat om bewijs af te leggen van goedhartigheid, meer in het bijzonder van gastvrijheid. Wat bewijst men dan door het verraad van Judas te schilderen of de moord van Lucretia of welke persoonlijke waterlast valt aan te tonen bij de Meester van de Elisabethsvloed? Is dit alles niet die door onze geleerden hooggeprezen Larie welke de burger verveelt, maar de specialisten doet samentroepen in de gloria? Ja, zulke Lariefarie is het vast en zeker.

En zie, hoe ik mijn ergernis heb bedwongen, want de gewraakte zin treft men eerst onder catalogusnummer 4, terwijl ik al terecht

[p. 167]

zeer geprikkeld had kunnen zijn onder catalogusnummer 1. Want wat te denken bij deze Retteketet: ‘Terwijl zijn tijdgenoten hem de juiste eer bewijzen, neemt deze grote kunstenaar, bijgenaamd Lange Pier, nog niet de plaats in die hem toekomt en wordt hij beschouwd als keukenschilder en auteur van religieuze composities, terwijl hij eveneens portretschilder is.’ Bewezen de tijdgenoten deze grote kunstenaar de juiste eer door hem Lange Pier te smaden en krijgt men echt in onze artistieke schatting een hogere plaats, als men niet langer de godsdienst en de kool uitbeeldt, maar menselijke gelaten? Tiens, tiens.

En ook beperk ik mij tot deze citaten, niet zozeer om bewijs van goedhartigheid, lankmoedigheid of andere deugdzaamheid te produceren, maar simpel uit gemakzucht; ik had anders voort te gaan van catalogusnummer 1 tot en met het afsluitende nummer 475. Om niet te spreken van de plicht nog andere geleerde catalogen te bespreken.

VERHOEVEN: Na het lezen van weer eens een handvol fenomenologische boekwerken begrijp ik steeds minder, dat de schrijvers daarvan niet doodmoe worden. Zo'n boeken bestaan voor een groot deel uit discussies over de methode. Voortdurend worden ‘vertrekpunten’ gezocht en wordt er eens stevig gezegd, hoe het allemaal moet. Mouwen worden opgestroopt en messen gewet. Het lijkt erop, dat men zich gereed houdt om de grote buffel die in aantocht is, te slachten. Men trappelt de grond beurs van ongeduld en organiseert wedstrijden in het messen wetten en mouwen opstropen. Discussies over de kwaliteiten van het staal en de juiste wijze van het mouwen opstropen zijn niet van de lucht. Excellente staalkenners treden aan, gevolgd door lieden die de staalkenners doorhebben. Als het staal goed blijkt te zijn, rijst de vraag of men de buffel niet adekwater met een pijl kan doden. Nieuwe strijd, waarbij de beide partijen elkaar verdacht maken. Intussen ontstaat hier en daar een zodanige meesterschap in het messenwetten en mouwenoprollen, dat de deskundigen een opleiding gaan geven; er ontstaan stijlen en scholen. De meester leidt op en de gediplomeerden leiden op hun beurt weer nieuwe opleiders op. De messenwetter, die eventueel ook nog een gebruiker van het mes zou kunnen zijn, wijkt voor de opleider in het messenwetten. Buitenstaanders zullen nooit begrijpen, hoe gecompliceerd de didaktiek van die opleiding is. Het mes wordt van wapen tot leermateriaal; de opleider wordt didakticus. Maar hij is van al die reflexie zo bijziende geworden, dat hij een buffel niet van een eekhoorn kan onderscheiden. De buffel kan rustig grazen. Men weet precies, hoe je iemand moet leren een mes te wetten, waarmee een buffel geveld kan worden, maar men is vergeten wat

[p. 168]

een buffel is. Misschien is het soort al uitgestorven of is het streng verboden een buffel te doden. Het gaat niet meer om de knikkers, maar om het spel. De waarheid is een volgens de regels van de kunst gevoerde discussie over de methode. De reflexie heeft de zaak zelf vervangen. Het gaat nergens meer over, nergens meer heen. Er is een pas op de plaats in de vorm van een prealabel protocollen over het vertrekpunt.

TEGENBOSCH: Een van de interessantste schilderijen op de Brusselse tentoonstelling ‘De eeuw van Bruegel’ is de tamelijk vervelende temperaschildering ‘de aanbidding der koningen’. Volgens de meeste kenners is het een echt stuk van Bruegel. De enkele twijfelaar wordt door een hele rij andere geleerden tot zwijgen genoopt. Het stuk zou echt van Bruegel, maar dan wel een vroeg werk zijn. Ik ben zo weinig kenner dat ik het nooit een echte Bruegel zou durven noemen; op grond van dat wat ik, als het over schilderijen gaat, wèl ben, zou ik verder gaan en zeggen, dat het zeker géén Bruegel is. Maar is het dat wel, dan lijkt me opmerkelijk hoe ‘modern’ de ontwikkeling van Bruegel nadien is verlopen. Hij schildert hier immers duidelijk ‘beter’, renaissancistischer dan in zijn latere stukken wat aangaat de kennis van het figuur. Bruegels ontwikkeling wordt aldus een vroeg voorbeeld van een bij voortgezet schilderen ‘verslechterende’ techniek. Mag hier gedacht worden aan bewuste deformatie? Bij Hals' portretten van de Regenten en de Regentessen van het Oude-Mannenhuis kan men nog met de brave Fromentin meezeuren over ouderdomsverschijnselen en wat er met de schildershand gebeurt na je tachtigste. Bruegel die maar goed tien jaar schilderde en jong stierf - een zestiende-eeuwse Van Gogh - zou slechts door bewuste deformatie tot geringer renaissancistisch bekwaamheidsvertoon kunnen komen. De liefhebber van Bruegel zou dat graag geloven. Zijn genie heeft dan iets gevat dat de vlijtige meesters die zijn tijdgenoten waren niet in het minst bevroedden: de betekenis van de deformatie als vormscheppend beginsel zou in het Europa dat de renaissance als tegelijk het meest natuurlijke en meest volmaakte beeldende tijdvak waardeert, eerst in de twintigste eeuw gezien worden.