Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2009

[p. 112]

Het zusterboek van het Lamme van Diesehuis te Deventer
Een verloren gewaand handschrift teruggevonden
Herman Mulder

Aan de nagedachtenis van Jos. M.M. Hermans (1949-2007)

Inleiding

In de winter van 2005-2006 dook in de handel plotseling een Middelnederlands zusterboek op. Het aantal overgeleverde zusterboeken is niet groot en het liet zich gemakkelijk vaststellen dat de codex het verdwenen zusterboek van het Lamme van Diesehuis te Deventer moest zijn.¹ Van die codex gaf O.A. Spitzen in 1875 één vite uit, die van Andries Yserens, een in 1502 overleden mater van het Lammenhuis. Dankzij Spitzens artikel heeft het onderzoek naar zusterboeken, dat aan het eind van de twintigste eeuw weer opbloeide, wel aandacht aan het boekje kunnen besteden, maar zonder te weten wat er precies in staat, want naar het handschrift zelf werd tevergeefs gezocht.²

Spitzens beschrijving van het handschrift, dat in 1875 in zijn bezit was, is niet erg adequaat. Dat kan ook bijna niet, want de opbouw van de codex is gecompliceerd en Spitzen leefde in een tijd waarin codicologische kennis geen gemeengoed was. Zijn opmerkingen over de inhoud van het handschrift zijn nogal summier. Dat laatste verbaast wel een beetje, want het opsommen van de volledige inhoud is niet veel werk. Overigens kan het niet de bedoeling zijn Spitzen postuum verwijten te maken, want eigenlijk heeft hij zich voorbeeldig gedragen. Hij heeft het belang van het handschrift ingezien, zich erover ontfermd, het bekend gemaakt en het kort voor zijn dood aan een instelling geschonken. Dat het bij die instelling niet in veilige handen zou zijn, kon hij onmogelijk voorzien.

Een zusterboek is een verzameling levensbeschrijvingen (‘viten’) van zusters uit een bepaald convent. Het is huisliteratuur: het is geschreven in het convent en het is bestemd voor de communiteit zelf, niet voor derden.³ De inhoud is in de eerste plaats stichtend: de jongere zusters van het convent worden voorbeelden voorgehouden. Dat neemt niet weg dat een zusterboek een schat aan gegevens bevat over het reilen en zeilen van het convent.

Er zijn vijf Middelnederlandse zusterboeken overgeleverd. Alle vijf stammen ze uit het Deventer Meester Geertshuis en directe dochterstichtingen daarvan:⁴ we heb-

1 Carasso-Kok 1981, nr. 133, Stooker & Verbeij 1997, nr. 348, Narrative Sources, nr. NL0175.

2 Zie bijvoorbeeld Jongen & Scheepsma 1993, p. 298 en 312, Scheepsma 1996, p. 222 en 235, Scheepsma 1996b, p. 159-160, Bollmann 1999, p. 250-253, Ruh 1999, p. 314, en Bollmann 2004, m.n. p. 395-407.

3 Mertens 2002, p. 77.

4 Bollmann 2004, p. 7. De bewering dat het Lammenhuis een dochterstichting is van het Meester Geertshuis, is wel wat kort door de bocht, maar dat er nauwe relaties tussen de twee huizen bestonden, lijdt geen twijfel.

[p. 113]

ben er een van het Meester Geertshuis zelf (hs. G), een van het Lamme van Diesehuis (hs. L), een van het Sint-Agnesconvent te Emmerich (hs. E) en twee betreffende het klooster te Diepenveen (hs. DV en hs. D).⁵ Hs. DV is geschreven in Diepenveen, maar hs. D is geschreven in en was eigendom van het moederhuis, het Meester Geertshuis. Hs. D is dus strikt genomen een uitzondering op de regel dat een zusterboek huisliteratuur is, maar de uitzondering is begrijpelijk. Diepenveen werd gesticht vanuit het Meester Geertshuis en het Meester Geertshuis is altijd erg betrokken gebleven bij Diepenveen.

De bewoonsters van het Meester Geertshuis en van het Lammenhuis waren Zusters van het Gemene Leven, terwijl het convent in Diepenveen, ‘Maria en St. Agnes’, een Regularissenklooster was: het eerste vrouwenklooster dat tot het Kapittel van Windesheim werd toegelaten. De zusters van het Sint-Agnesconvent te Emmerich, gesticht in 1419, namen in 1463 alsnog de Regel van Augustinus aan; het convent veranderde toen van een zusterhuis in een Regularissenklooster.

Hs. G en D zijn in het begin van de twintigste eeuw al integraal uitgegeven, resp. door D. de Man in 1919 en door D.A. Brinkerink in 1904, terwijl Anne Bollmann en Nikolaus Staubach in 1998 een editie van hs. E bezorgden. Van hs. DV wordt een editie voorbereid door Ingrid Biesheuvel enWybren Scheepsma. Het vijfde zusterboek, het nu teruggevonden hs. L, is het slechtst bekend. Er bestaan plannen om ook dit handschrift in zijn geheel uit te geven, maar dat kan nog wel even duren.⁶ Vooruitlopend op een toekomstige editie wordt hier de geschiedenis van het handschrift verhaald, wordt een overzicht van de inhoud gegeven en wordt de opbouw van de codex besproken. In bijlagen wordt een passage uitgegeven die de structuur van het zusterboek verduidelijkt, alsmede de vite van Armghert Essinges, een Zwolse schependochter die in 1483 aan de pest stierf. Dit laatste is niet alleen maar een toemaatje, de inhoud van de vite biedt belangrijke aanknopingspunten voor het achterhalen van de

5 Met deze siglen, die in de literatuur gangbaar zijn, worden de volgende handschriften aangeduid. G: Deventer, Athenaeumbibliotheek, Suppl. 208 (101 F 25 Kl). E: Emmerich, Stadtarchiv, DE 44 (afschrift uit 1921-1922, het origineel is verloren gegaan). D: Zwolle, Historisch Centrum Overijssel, Coll. Van Rhemen, inv.nr. 1 (olim Zwolle, Rijksarchief Overijssel, Van Rhemen 95). DV: Deventer, Athenaeumbibliotheek, Suppl. 198 (101 E 26 Kl).

6 Het zusterboek is thans hs. 7 in mijn collectie. Ik maak van de gelegenheid gebruik om mijn verdere handschriftenbezit bekend te maken. Hs. 1: Middelnederlands gebedenboek uit de tweede helft van de 15^de eeuw, geschreven in het Amersfoortse Sint-Agnesconvent (Mulder 2001). Hs. 2: Middelnederlands getijdenboek, Noordelijke Nederlanden, ca. 1500, defect. Hs. 3: Chijnsboeck toebehoorende d'eerste misse in de kercke van Neckerspoel, ca. 1400 (Brinkman & Mulder 2003, p. 29-31). Hs. 4: Middelnederlands devotieboek, eerste helft 16^de eeuw, geschreven door dezelfde kopiist als die van hs. 10 en dus vervaardigd in Sint-Hieronymusdal te Sint-Truiden (veiling Brussel, The Romantic Agony, nov. 2001, nr. 785). Hs. 5: Middelnederlands gebedenboek uit 1567, met een kalender die waarschijnlijk Antwerps is; in de 18^de eeuw eigendom van het Brugse Jezuïetencollege, daarna van Jan Frans van de Velde (1743-1823). Hs. 6: Latijns diurnale van het Maria Magdalenaklooster te Zaltbommel, eerste kwart 16^de eeuw (Mulder 2007a, Mulder 2007b). Hs. 8: Oostmiddelnederlands passieboekje, eerste helft 16^de eeuw (veiling Keulen, Venator & Hanstein, maart 2007, nr. 637). Hs. 9: Latijns diurnale van Zevenborren, tweede helft 15^de eeuw (in 2007 gekocht van Les Enluminures te Parijs, aldaar genummerd TM 242). Hs. 10: Middelnederlands gebedenboek uit Sint-Hieronymusdal te Sint-Truiden, eerste helft 16^de eeuw (het hs.-Indestege; Stooker & Verbeij 1997, nr. 1154). Hs. 11: Cisterciënzer breviertje, winterdeel, eind 13^de eeuw. Hs. 12: Memorieboek (Latijn en Middelnederlands) van het Sint-Barbaraklooster te Gent uit 1522, met voorin een Latijnse kalender (veiling Brussel, Henri Godts, jan. 2009, nr. 443; nr. 6607 in de veilingcatalogus-Pierre Jacques Scourion (1840), nr. 640 in de auctiecatalogus-Jean de Meyer (1869)). Hs. 13: Latijns processionale van de St.-Brigidakerk te Wellen, eerste helft 16^de eeuw (veiling Brussel, Henri Godts, okt. 2009, nr. 239).

[p. 114]

identiteit van de schrijfzuster van een van de andere zusterboeken. Op de afkomst van Armghert Essinges wordt daarom uitvoerig ingegaan. Positionering van het zusterboek binnen het genre geschiedt door Anne Bollmann in een afzonderlijk artikel.⁷

7 Zie elders in deze aflevering van Queeste.

Geschiedenis van het handschrift

Het bestaan van het handschrift werd in 1875 bekend gemaakt door Otto Antonius Spitzen (1823-1889), die sinds 1866 pastoor was van de O.L.V-kerk te Zwolle.⁸ In zijn artikel meldt Spitzen dat het handschrift in zijn bezit is en dat mr. F.Ph.A. Heerkens, raadsheer in het Provinciaal Gerechtshof van Overijssel, de vorige eigenaar was.

Franciscus Philippus Antonius Heerkens (1780-1865) ‘behoorde tot die aanzienlijke en vermogende Catholijke familiën, die steeds in vrij grooten getale in Zwolle zijn gevestigd geweest’.⁹ Hij bezat een belangrijke collectie handschriften, archivalia en oude drukken met betrekking tot de geschiedenis van Overijssel.¹⁰ Zijn bibliotheek werd na zijn dood op 15 maart 1869 in Zwolle geveild, samen met die van zijn zoon, J.N.J. Heerkens (1807-1867). Het zusterboek is nr. 1288 op p. 36 van de veilingcatalogus.¹¹

Mikel Kors zegt in zijn proefschrift dat het handschrift vóór Heerkens toebehoorde aan ‘Schoengen te Leeuwarden’, zulks op grond van gegevens in de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta te Leiden.¹² Dat is een misverstand. Wat er in de BNM berust is een ‘uittreksel uit een catalogus toebehoorende aan den Heer Schoengen te Leeuwarden’, van de hand van Willem de Vreese en gemaakt in 1902. Het gaat om een catalogus die weliswaar in het bezit was van Schoengen, maar die betrekking heeft op de boeken van F.Ph.A. Heerkens.¹³ Schoengen speelt helemaal geen rol in de geschiedenis van het handschrift, maar de naam ‘Schoengen’ helpt ons wel op weg bij het zoeken naar de huidige bewaarplaats van Heerkens' catalogus. Bedoeld wordt Michael Schoengen (1866-1937), van 1908-1933 rijksarchivaris in Overijssel.¹⁴ In 1908 bezorgde Schoengen een editie van de kroniek van het fraterhuis te Zwolle en daarbij blijkt hij veel profijt te hebben gehad van de door Heerkens nagelaten aantekeningen.¹⁵ In de inleiding van Schoengens editie is ook enkele malen sprake van een catalogus van Heerkens' handschriften en op p. 235 wordt de bewaarplaats van die catalogus genoemd: de bibliotheek van de Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis te Zwolle.

8 Zie over Spitzen NNBW 3, k. 1194-1195, en Tangelder 1958.

9 Bijsterbos 1868, p. 126.

10 Zie over Heerkens: Schoengen 1908, p. CLXXVI-CLXXX, NNBW 1, k. 1050, Eijken 1967, p. 19-22, Meeuwissen 1982, p. XV-XVI, en Streng 2004, p. 124-125.

11 ‘Een oud stichtelijk Handschrift, door eenen tijdgenoot van den eerwaardigen Pater Egbers ter Bete’. Deze niet erg gelukkige omschrijving van het handschrift - zelfs de naam Egbert ter Beke is bedorven - komt wel op rekening van de opsteller van de veilingcatalogus en niet op die van Heerkens.

12 Kors 1991, p. 104-105.

13 Sanne de Vries (Universiteit Leiden) was zo vriendelijk voor mij in de BNM te zoeken.

14 Zie over Schoengen BWN 4, k. 449-451. In 1902 had Schoengen een aanstelling bij het Rijksarchief in Friesland en hij zal toen inderdaad in Leeuwarden hebben gewoond.

15 Schoengen 1908, Inleiding, passim (zie register, p. 591).

[p. 115]

De handschriften van de VORG berusten sinds 1954 in het Rijksarchief te Zwolle (thans opgegaan in het Historisch Centrum Overijssel te Zwolle) en E.D. Eijken maakte er in 1967 een inventaris van. In rubriek VIII, ‘Aantekeningen van F.P.A. Heerkens' (p. 19-22), staat onder nr. 639: “Aantekeningen van Heerkens betreffende zijn verzameling boeken en geschriften. 1 omslag”. Het Historisch Centrum Overijssel was zo vriendelijk mij fotokopiën van deze papieren te zenden, maar mijn gedachte dat dit de gezochte catalogus zou zijn, bleek onjuist. Daarmee leek het zoeken naar de catalogus van Heerkens' handschriften toch nog dood te lopen. Zonder daar veel van te verwachten wierp ik nog een blik op de Inventaris van het familiearchief Heerkens van W.J. Meeuwissen en waarachtig, hier staat als nr. 154 beschreven een ‘Catalogus, opgemaakt door Franciscus P.A. Heerkens van de hem toebehorende verzameling handschriften, ongedateerd (midden 19^e eeuw). 1 deeltje’ (p. 25). Dit blijkt inderdaad de catalogus te zijn die De Vreese in handen heeft gehad, want voorin staat de naam M. Schoengen.¹⁶ Het zusterboek wordt in deze handgeschreven catalogus beschreven als eerste van de handschriften in octavo (nr. 120).

Heerkens' catalogus voert ons nog iets verder terug in de geschiedenis van het handschrift, want onder nr. 122 staat: ‘Deze drie handschriften in 1839 op eene auctie te Deventer gekocht voor f. 18 en met het opgeld f. 19.60’.

Over boekenveilingen in Overijssel zijn we sinds kort uitstekend ingelicht. In de door J.C. Streng in 2008 gepubliceerde lijst wordt voor het jaar 1839 slechts één Deventer boekenveiling opgegeven, door de boekhandelaar A.J. van den Sigtenhorst gehouden op 7 oktober en de drie volgende dagen.¹⁷ Streng achterhaalde de veiling met behulp van advertenties in kranten. De veiling ging vergezeld van een gedrukte catalogus, maar daar zijn geen exemplaren van bekend.¹⁸

Het is jammer dat er nog geen exemplaar van deze veilingcatalogus achterhaald is, want met betrekking tot de geschiedenis van het handschrift is er nog een kwestie die alleen met behulp van veilingcatalogi opgelost kan worden. Spitzen deelt in zijn artikel uit 1875 mee (p. 179):

Op den rug is geplakt eene strook papier met de, naar allen schijn in deze eeuw, gedrukte woorden: ‘Een oud Handschrift door eenen tijdgenoot van den bekenden eerwaardigen Pater Egbert Ter Beke (welke in 1483 te Deventer overleden is) geschreven, behelzende de levensbeschrijving van dezen eerwaardigen geestelijken, alsmede die van zeven geestelijke zusters, welke bij gelegenheid dat de pest in 1483 in Deventer heerschee overleden zijn in 't Lammen Klooster, thans kazerne in de Pontsteeg te Deventer.’

Deze strook is thans niet meer aanwezig. Als het echt om een rugtitelschild gaat, zoals Spitzen lijkt te denken, dan zou het een curiosum zijn. Iemand heeft dan de moeite genomen om een ellenlange ‘titel’ te laten drukken die toch nog deficiënt is. Ik denk echter dat het in wezen geen titelschild is. Het lijkt eerder een knipsel uit een oude

16 Het Historisch Centrum Overijssel was wederom zo vriendelijk dit stuk voor mij te fotokopiëren (de dienstverlening van het HCO mag wel voorbeeldig genoemd worden). Hoe de catalogus in het familiearchief is beland, is mij niet bekend.

17 Streng 2008, bijlage 4, ‘De boekenveilingen in Overijssel 1650-1850’ (p. 133-143).

18 Gaarne dank ik hier de heer J.C. Streng voor het toezenden van een foto van een van de advertenties.

[p. 116]

veilingcatalogus. Er zijn veel handschriften waarin zo'n knipsel op een van de dek- of schutbladen is geplakt.¹⁹ Bijna nooit staat erbij om welke veiling- of verkoopcatalogus het gaat: het ging er de eigenaar niet om de geschiedenis van zijn handschrift te documenteren, maar om te weten wat hij gekocht had. Spitzen merkte al op dat het gedrukte ‘opschrift’ niet door Heerkens zal zijn opgesteld, daarvoor is het te gebrekkig. Welnu, oude veilingcatalogi wemelen van onvolledige en onjuiste beschrijvingen.

Het strookje kan in principe uit de veilingcatalogus van 1839 stammen. Dat zou betekenen dat Heerkens het op de rug heeft geplakt. Het is echter ook heel goed mogelijk dat we hier op het spoor zijn van een oudere veilingcatalogus. Het voormalige Lammenhuis werd in 1824 of 1828 verbouwd tot kazerne.²⁰ Heel veel ouder dan 1839 kan die veilingcatalogus dus niet zijn. Dat de opsteller van de beschrijving de nieuwe bestemming van het Lammenhuis kent, doet vermoeden dat het om een Deventer veiling gaat.

De geschiedenis van het handschrift vóór 1839 is verder geheel duister. Aan het bestaan van het Lammenhuis kwam met de Reformatie een einde. De communiteit stierf in het laatste kwart van de zestiende eeuw geleidelijk uit.²¹ In 1604 waren er nog maar twee zusters over.²² Vermoedelijk heeft in die tijd het zusterboek het Lammenhuis verlaten. Het is mogelijk dat het handschrift tot 1839 altijd in Deventer bezit is gebleven.²³

De bibliotheek van Spitzen werd na diens dood en bloc verkocht aan de Amsterdamse firma C.L. van Langenhuysen.²⁴ Dit antiquariaat bood de boeken vervolgens te koop aan in drie verkoopcatalogi.²⁵ De catalogi bevatten enkele van Spitzens handschriften, maar niet alle. Spitzen had namelijk in 1887 enkele codices aan het grootseminarie Rijsenburg geschonken, waaronder het zusterboek, dat in het seminarie de signatuur 105/64 kreeg.²⁶ Rijsenburg werd in 1967 opgeheven. De handschriften van het grootseminarie zijn toen op de een of andere manier op drift geraakt.²⁷

19 Zo bijvoorbeeld in de handschriften Brussel KB II 147, II 2282, II 2348, IV 37, IV 130, IV 386, IV 415, IV 549 en IV 1226.

20 Bloemink 1997, p. 44, Nalis 2008, p. 116-117.

21 Schoengen 1941, p. 50; Nalis 2008, p. 115.

22 Kronenberg 1917, p. 64.

23 Zie ook nog noot 63.

24 De Vreese 1900-1902, p. 315 en 487.

25 Bulletin 34-36 (niet gedateerd).

26 Pesch 1992, p. 89-90.

27 Pesch 1992, p. 17 en 88. Vergelijk ook p. 8 van De Glopper-Zuiderland & De Graaff 1983.

De inhoud van het zusterboek

Het handschrift bevat 24 viten en één verbindende tekst. Die structurerende tekst, die uit vier gedeelten bestaat, volgt op de eerste vite. Er is geen proloog, geen epiloog en ook geen inhoudsopgave of register. De afzonderlijke viten hebben een opschrift (rubriek), maar het zusterboek als geheel heeft dat niet: de codex begint meteen met het opschrift van de eerste vite. Een opsomming van de rubrieken van het handschrift mag een en ander nog verduidelijken (achter de viten voeg ik een volgnummer toe):

[p. 117]

F. 1r: Hier begint. die bekieringe. Ende dat doeghentlike leuen. ende den doet des Eerwerdighen vaders here egbers ter beke [V1]

F. 24v: Vander groeter steerften die doe quam

F. 25r: Die namen

F. 25r: Uan somighen dinghen die ghescheden eer dat die pestelencie hier quam^28

F. 26r: Der suster doechden

F. 26r: Van suster yden iohan henrexs dochter [V2]

F. 32v: Van suster yutte hoebijnghes [V3]

F. 35v: Van suster swene tappen [V4]

F. 39r: Van suster griete van remunde [V5]

F. 41r: Van suster lamme geerdes [V6]

F. 43r: Van suster bate boesel [V7]

F. 49r: Van suster armghert essinges [V8]

F. 53r: Van suster fenne zweewinges [V9]

F. 61r: Hier beghint dat leuen onser lieuer Eerweerdiger moeder andries ijserens [V10]

F. 88r: Van suster meriken graeses leuen [V11]

F. 91v: Van suster griete ter stegen hillige leuen [V12]

F. 96v: Van suster trwide mommen. die hier een steeruende ende strijdbaer leuen leijde. daer sie in volharde [V13]

F. 99r: Van suster trwede van wije onse precraesche. ende mede suster [V14]

F. 103r: Van suster golde maeses onser kosterschen [V15]

F. 105v: Van onser Eerweerdiger hilliger suster emmen doeghentlike leuen [V16]

F. 113v: Vander gueder stichtijger suster truijde saelmaekers leuen [V17]

F. 126r: Van suster hille ter straetens leuen [V18]

F. 131r: Van suyster nyese zwaefkens summige guede punten [V19]

F. 136r: Van suster lubbe boerynge etcetera [V20]

F. 142r: Van suster sweene reijneers leuen [V21]

F. 144v: Van suster iutte van vmme van hoeren leuen etcetera [V22]

F. 147r: Van onser suster baete saelmaekers leuen [V23]

F. 157r: Van suster griete fosses leuen. ende door [V24]

De eerste vite is die van Egbert ter Beke, de rector van het Lamme van Diesehuis die in 1483 overleed (f. 1r-24v). Kort voor zijn dood voorspelde hij dat er in het Lammenhuis een ‘grote sterfte’ zou komen (f. 22v-23r). De verbindende tekst (f. 24v-26r), die na zes leeg gelaten regels op de vite van Egbert volgt, refereert aan deze voorspelling en leidt de viten in van de zeven zusters die in datzelfde jaar aan de pest stierven. Deze tekst wordt hier als Bijlage 1 uitgegeven. Na de viten van de zeven zusters (f. 26r-53r), die geordend zijn op sterfdatum, volgt direct de negende vite, die van de (afgezette) mater Fenne Zweewinges (f. 53r-59v). Haar sterfjaar wordt niet genoemd, maar uit de literatuur is bekend dat zij in 1479 overleed.²⁹ F. 59v bevat slechts zes regels tekst, f. 60 is onbeschreven. Op f. 61r-87r staat de vite van de mater Andries Yserens, die - zoals de vite zegt - in 1502 stierf.³⁰ F. 87r bevat slechts negen regels tekst, f. 87v is onbeschreven. Op f. 88r-161r volgen dan nog de levens van veertien zusters (V11-V24). Zij worden niet geïntroduceerd, het is alleen maar een groep van veertien vi-

28 Strikt genomen is dit geen rubriek (vergelijk afb. 3 en Bijlage 1), maar het tekstje functioneert als rubriek.

29 Dumbar 1732-1788, 1, p. 598.

30 Dit is de vite die Spitzen in 1875 uitgaf.

[p. 118]

ten. F. 161r bevat slechts twee regels tekst en de rest van het handschrift (f. 161v-164v) is onbeschreven gebleven.

Voor een goed begrip van de opbouw van het zusterboek zou men graag weten wanneer die laatste veertien zusters stierven. Maar alleen in V23 wordt het sterfjaar concreet genoemd: 1503. Van de zuster van V24 blijkt dat zij moeder Andries overleefde. Zij kan dus niet vóór 1502 overleden zijn. Van de zuster van Vl2 is het duidelijk dat zij juist eerder sterft dan moeder Andries. Soms zijn er andere aanknopingspunten. In enkele viten wordt pater Jasper genoemd, de opvolger van Egbert ter Beke als rector (V11, V14, V17, V18, V19).³¹ Die vrouwen stierven dus in ieder geval na 1483. De ouders van Nyese Zwaefkens (V19) ‘wonden hier bi ons ter naester dueren. in swaefkens huijs. want dat hoerde hem toe’. Nyese zal dus de Agneta Swaefkens zijn die in 1495 haar ouderlijk huis, haar bij de verdeling van de nalatenschap van haar ouders toegevallen, aan het Lammenhuis schonk.³² Ook dit levert een terminus post quem. Van Emme van Muden (V16) wordt gezegd dat ze in de communiteit kwam toen die ‘omme des bannes wille’ in Zutphen verbleef.³³ Na de terugkeer naar Deventer werkte ze bijna dertig jaar in het werkhuis en hield ze 22 jaar toezicht op de poort, tot ze daar te oud voor werd. Ook van haar is het dus wel zeker dat zij na 1483 overlijdt. Of alle zusters na 1483 gestorven zijn, laat zich echter niet vaststellen. Of de viten in volgorde van overlijden staan, valt evenmin uit te maken. Het is niet onwaarschijnlijk en het zou kunnen verklaren waarom de viten van de zusjes Saelmaekers (V17 en V23) zo'n eind uit elkaar staan. Maar zeker is het niet.

De leeggelaten pagina's verdelen het zusterboek in drie gedeelten: f. 1-60, 61-87 en 88-164. De compositie van het boek als geheel is niet zo heel sterk, maar die van het begin is wel goed. Dat er eerst het leven van een rector komt, is niet ongewoon, dat is ook zo in hs. DV. De viten van de zeven zusters zijn er op een knappe manier mee verbonden, zie Bijlage 1. De vite van moeder Fenne volgt daar echter op zonder enige overgang (afb. 1). De vite van mater Andries staat geïsoleerd. De laatste veertien levens staan als groep apart, maar er wordt niet duidelijk gemaakt wat hen verbindt.

Ongetwijfeld was de pestepidemie van 1483, die in minder dan zes weken een flink gedeelte van de gemeenschap wegvaagde,³⁴ de aanleiding om met het zusterboek te

31 Eigenlijk is Jasper van Marborch niet de directe opvolger van Egbert ter Beke. Dat is Theodorus van Maeseick, die echter al snel sterft. Zie Lindeborn 1670, p. 105, Dumbar 1732-1788, 1, p. 620, en vergelijk ook Dumbar 1719, p. 237.

32 Lindeborn 1670, p. 159: ‘eumque auxit aedibus paternis in patrimonii divisione sibi à fratre cessis Agneta Henrici Swaefkens filia & hujus parthenonis Conventualis Anno 1495. feria III. post Invocavit’. De vite rept overigens met geen woord over deze schenking, terwijl er in andere viten soms wel gezegd wordt dat de betreffende zuster veel binnen bracht. Vreemd is eveneens dat volgens de vite Nyeses vader Geert Swaefken heet, terwijl Lindeborn spreekt van Henricus. Toch kan het bijna niet anders of Nyese Zwaefkens is de zuster die in 1495 het huis schonk.

33 Tijdens het Utrechts schisma kreeg Deventer een interdict opgelegd. De zusters van het Lammenhuis verbleven daarom van 1426-1432 in het Adamanshuis te Zutphen. Zie Alberts & Hulshoff 1958, p. 228 en 230-231, en Doornink-Hoogenraad 1983, p. 10.

34 Het is niet bekend hoeveel zusters er in het Lammenhuis woonden, maar het Deventer stadsbestuur had in 1463 het maximum op 24 gesteld (Van Vloten 1866, p. 167-168, zie ook Bollmann 2004, p. 157 en 159). Er zijn aanwijzingen dat het de stad ernst was met de inperking van het aantal zusters, want Truide Mommen wordt gemaand het Lammenhuis te verlaten omdat ze boventallig is (V13; zij weigert overigens, wat haar vader op een fikse boete komt te staan). Waarschijnlijk stierf er in 1483 dus meer dan een kwart van de gemeenschap aan de pest.

[p. 119]

Afb. 1 Zusterboek, f. 53r: het begin van de vite van Fenne Zweewinges (hand B)

beginnen.³⁵ Het is echter niet waarschijnlijk dat deze ingrijpende gebeurtenis leidde tot het ontstaan van het eerste zusterboek van het Lammenhuis. De andere zusterboeken, G, E, DV en D, gaan alle in op de beginperiode van het betreffende convent, op de tijd waarin de gemeenschap opgebouwd moest worden onder moeilijke economische omstandigheden. Ook al stammen die zusterboeken zelf uit een veel latere tijd, de begintijd van het convent komt altijd aan de orde.³⁶ Ook het Lammenhuis, dat in 1483 al bijna een eeuw bestond,³⁷ heeft zo'n arme tijd gekend. Ook hier zal er belangstelling zijn geweest voor het ontstaan van het zusterhuis en voor de vrouwen van het eerste uur. Het ligt dus voor de hand dat er nog een zusterboek is geweest. Er is zelfs een concrete aanwijzing dat er oudere viten van het Lammenhuis bestonden. In een handschrift van het Heer Florenshuis te Deventer staat een Latijnse vite van Geertruut ten Veen, een in 1469 overleden mater van het Lamme van Diesehuis. Die Latijnse vite gaat waarschijnlijk terug op een Middelnederlandse vite uit het Lam-

35 Vergelijk ook Scheepsma 1997, p. 123, en Bollmann 2004, p. 159, 181 en 397.

36 Bollmann 2004, p. 234 en 400. Zie over de door de andere zusterboeken bestreken perioden Bollmann 2004, p. 203, n. 111, en over de datering van die zusterboeken ibidem, p. 190.

37 Het is gesticht in 1388, zie Dumbar 1732-1788, 1, p. 595.

[p. 120]

menhuis.³⁸ Dat het nu teruggevonden handschrift een vervolg is op een zusterboek dat de voorafgaande periode bestrijkt, zou trouwens ook kunnen verklaren waarom er geen proloog aanwezig is en waarom het boek geen titel heeft.

Voor de andere zusterboeken geldt dat de tekst in fasen tot stand is gekomen, verspreid over een lange periode. Er zijn meerdere auteurs geweest. Er is aangevuld, weggelaten en omgewerkt. De volgorde van de viten is soms veranderd. Het zusterboek zoals dat uiteindelijk is overgeleverd, is het resultaat van herhaaldelijke bewerkingen.³⁹ Bij hs. L ligt het anders. Het boek van het Lammenhuis verhaalt louter over een periode die op het moment van schrijven nog niet ver weg lag. Er kunnen onmogelijk veel lagen onder de tekst schuilen.⁴⁰

Er is nog een belangrijk verschil tussen het zusterboek van het Lammenhuis en de andere. Bij de overige zusterboeken zijn de breuken en lassen in de tekst bijna nergens materieel zichtbaar. De tekst zoals die voor ons ligt, is steeds door één kopiiste geschreven. Volgens Bollmann is dat met opzet gedaan.⁴¹ Men probeerde van de nieuwe versie weer een eenheid maken, wat voor de studie van de genese van de tekst een hindernis is. Bij hs. L kan men juist wel uit het handschrift opmaken hoe het zusterboek tot stand is gekomen. En daarmee zijn we bij het zusterboek als codex aangeland.

38 Zie Bollmann 2004, p. 107-108 en 400-401. De Latijnse vite is nr. 387 in Carasso-Kok 1981.

39 Scheepsma 1997, p. 122-129, 135-141, Mertens 2002, p. 81, Bollmann 2004, p. 190, 197-201.

40 Vergelijk Bollmann 2004, p. 399.

41 Bollmann 2004, p. 193 en 214-215.

Het zusterboek als codex

Het boekblok ziet er als volgt uit: papier (in octavo); 164 bladen; ca. 14,5 × 10,5 cm.; één kolom; 20 tot 25 regels per pagina (doorgaans 21 of 22); twee handen (A: f. 1r-24v en 61r-161r; B: f. 25r-59v), beide littera hybrida.

Doordat de tekst van f. 24v naar f. 25r gewoon doorloopt (afb. 2 en 3), lijkt het dat we te maken hebben met twee kopiistes die elkaar afwisselen: A begint, B neemt op f. 25r over en A hervat het schrijfwerk op f. 61r. Bekijkt men de codex wat beter, dan blijkt er heel wat anders aan de hand te zijn. We hebben gezien dat de inhoud uit drie stukken bestaat: f. 1-60, 61-87 en 88-164. Codicologisch gezien bestaat het handschrift echter niet uit drie, maar uit vier gedeelten. De folia 1 t/m 60 lijken wat de tekst betreft een eenheid te zijn, maar tussen f. 24 en 25 zit een belangrijke breuk:

-	I: f. 1-24. Drie quaterniones. Om het eerste katern zit een perkamenten rugstrook. Papier met het watermerk Wapenschild van Frankrijk (voortaan: ‘papier WvF’).^42
-	II: f. 25-60. Eerst twee kimmen plus twee bijhorende enkelbladen (f. 25-26, de technische term is ‘kimbladen’).^43 In de vouw, dus tussen de tweede kim en f. 25, is een speld te zien.^44 Daarna vol-

42 Wapenschild van Frankrijk (een schild met drie lelies), gekroond, daarboven een bloem met vier blaadjes. Onder aan het schild hangt een Gotische letter t.

43 Gnirrep, Gumbert & Szirmai 1997, § 21.12.

44 De speld is ook te zien op de rug van het boekblok, zie afb. 4.

[p. 121]

	gen vier quaterniones en tenslotte is er een bifolium. Alleen dit gedeelte van het handschrift heeft middeleeuwse foliëring (met rode inkt in de bovenmarge van de rectozijde, xv-xlix, zie afb. 3).^45 Eerst papier met het watermerk Grote kan (f. 25-34), daarna papier met het watermerk Hand (f. 35-60). Bij f. 35-60 gaat het kennelijk om papier dat ooit voor een ander boek bestemd was: er is een hele brede buitenmarge afgelijnd die bij het beschrijven genegeerd is (afb. 1). Bovendien lijkt de snede aan alle drie zijden geverfd te zijn (geel).^46
-	III: f. 61-87. F. 61-68: quaternio. F. 69-75: quaternio waarvan het achtste blad is weggesneden. Op de kim die van dat blad overgebleven is, zijn resten van tekst te zien, kennelijk was er bij het schrijven iets misgegaan.^47 F. 76-83: katern van acht bladen: kimblad - drie dubbelbladen - kimblad. Op de eerste kim (tussen f. 76 en f. 77) zijn resten van tekst te zien. F. 84-87: binio. Papier met het watermerk Kleine kan (voortaan: ‘papier KK’), behalve de binio en f. 76: papier WvF.
-	IV: f. 88-164. F. 88-119: vier quaterniones. F. 120-126: quaternio waarvan één blad is weggesneden (de resterende kim is het pendant van f. 122).^48 F. 127-133: quaternio waarvan het vijfde blad ontbreekt (een kim resteert). Van het volgende quaternio, f. 134-140, is het vierde blad weggesneden (kim). Daarna volgen nog drie complete quaterniones. Om het laatste katern zit een perkamenten rugstrook. F. 88-133 bestaat uit papier KK, f. 134-164 uit papier WvF.

Het tweede stuk, f. 25-60, onderscheidt zich op verschillende manieren van de andere gedeelten. Alleen dit stuk is geschreven door hand B en alleen dit stuk bestaat uit afwijkend papier (de drie andere gedeelten hebben papier WvF gemeenschappelijk). Bovendien is er hier middeleeuwse foliëring aanwezig. Die foliëring is niet in orde, want f. xv is het 25ste blad. Dit laatste is de sleutel tot een goed begrip van de codex. De foliëring is foutief omdat zij bij een ander handschrift (of liever: bij een ander stadium van het handschrift) hoort: II is ouder dan de rest.⁴⁹

Wie naar de middeleeuwse foliëring of naar het papier kijkt, kan zien dat het zusterboek in twee stadia tot stand is gekomen. Maar wie louter naar het schrift kijkt, ziet dat niet, want hand A - die ik nu voortaan de tweede hand zal noemen - heeft de breuk tussen f. 24 en 25 knap gecamoufleerd Zij heeft ervoor gezorgd dat de tekst van f. 24v naar 25r naadloos doorloopt: er zijn geen lege regels onderaan f. 24v, de laatste regel is zelf ook helemaal gevuld en er zijn geen dittografieën of wat dan ook. Het sluit keurig op elkaar aan en de kopiiste moet dat uitgemeten hebben. Zij heeft wel een noodgreep toegepast. Midden op de pagina heeft zij zes regels leeg gelaten. Dat valt echter pas op als men erop verdacht is.⁵⁰

Er is maar één conclusie mogelijk. Een bestaand zusterboek (of: een zusterboek in wording)⁵¹ is in een later stadium uitgebreid (vanaf f. 61) en toen is bovendien het be-

45 Het onbeschreven f. 60 is niet gefolieerd.

46 Betekent die geverfde snede dat de katernen uit een reeds gebonden boek gerecupeerd zijn? Ik kan niet goed zien of dit gedeelte al eerder genaaid is geweest.

47 Er is geen hiaat in de tekst. Dat geldt voor alle plaatsten waar een blad is weggesneden.

48 De resterende kim had om het dubbelblad f. 123-124 gelegd moeten worden, maar dat is abusievelijk niet gedaan. Daardoor is het kimblad aanvankelijk niet meegenaaid. Dit is hersteld door tussen f. 122 en de kim een perkamenten hartstrook aan te brengen en daar nog eens te naaien.

49 Hand A ziet er misschien ook wat jonger uit dan hand B. Zoiets kan echter bedriegen; het is niet zo dat men laatmiddeleeuws schrift precies kan dateren. Men mag al blij zijn als men geen fouten maakt van meer dan een kwart eeuw.

50 Spitzen heeft de breuk tussen f. 24 en 25 niet eens opgemerkt.

51 Ik kan niet goed zien of het zusterboek na de eerste fase al genaaid was.

[p. 122]

Afb. 2 Zusterboek, f. 24v: het einde van het eerste gedeelte van de codex (hand A)

gin van dat zusterboek vervangen (f. i-xiv). Van de eerste twee katernen zijn alleen de laatste twee bladen bewaard (xv-xvi), elk met een kim. Om die twee kimbladen netjes bij elkaar te houden zijn ze aaneen gespeld.

Het kan niet anders of op de verwijderde bladen stond een vite van Egbert ter Beke: de breuk tussen f. 24v en 25r loopt midden door een zin die refereert aan Egberts voorspelling van de grote sterfte. Het is niet waarschijnlijk dat de veertien bladen verwijderd zijn omdat ze beschadigd waren. Daar is geen enkele materiële aanwijzing voor en bovendien zouden er geen 24 bladen nodig zijn om ze te vervangen.⁵² Kennelijk is de oorspronkelijke vite vervangen door een langere.

Doordat de tweede kopiiste twee soorten papier gebruikt, WvF en KK, is het ook nog mogelijk om een hypothese op te stellen over de volgorde waarin zij haar drie gedeelten heeft geschreven. Het aantal regels per pagina (21 of 22) helpt daarbij. Vooraf zij opgemerkt dat ik ervan uitga dat elke vite in één keer is opgeschreven. Allicht werd het kopiëren onderbroken door andere bezigheden, maar niet door het opschrijven van een andere vite. Dat lijkt geen gewaagde assumptie. De kopiiste schreef

52 De tweede hand houdt wel iets minder tekst op een bladzijde dan de eerste, maar het verschil is gering (f. 2r bevat 130 woorden, f. 28r 148).

[p. 123]

Afb. 3 Zusterboek, f. 25r: het begin van het tweede gedeelte van de codex (hand B)

een vite natuurlijk pas in het net als zij een kladversie voor zich had liggen die compleet was. Zij kon gewoon doorschrijven.⁵³

In I (f. 1-24) gebruikt zij alleen papier WvF. De andere stukken, III en IV, eindigen met dit papier. In IV gaat het om de laatste vier katernen (f. 134-164), in III om het laatste katern (f. 84-87) en f. 76. Dit f. 76 bevindt zich weliswaar niet aan het eind van het derde gedeelte, maar het is een vervangend blad, een anomalie binnen het voorlaatste katern. Een en ander laat de hypothese toe dat de kopiiste begon met papier KK en overging op papier WvF toen papier KK op was. I is dan het laatst geschreven en III en IV op de een of andere manier gelijktijdig.

Het papier met het Wapenschild bevat steeds hetzelfde aantal regels (21).⁵⁴ Op de bladzijden van het papier KK vindt men echter zowel 21 als 22 regels en daar lijkt lijn in te zitten. In III staan op dit papier steeds 22 regels. In IV bevatten de eerste drie

53 De term kopiiste is hier eigenlijk niet helemaal adequaat omdat kopiiste en auteur mogelijk dezelfde persoon zijn. Bollmann heeft daarom de term schrijfzuster geïntroduceerd, zie de laatste paragraaf van dit artikel.

54 Incidentele afwijkingen in het aantal regels per pagina schuif ik terzijde. Het zijn er (in de stukken van de tweede hand) twaalf: f. 12v (20 regels), 13r (20), 63v (21), 66r (21), 71v (21), 74r (21), 83r (21), 91r (20), 92v (20), 125v (20), 157r (22) en 164v (22 regels; de pagina is niet beschreven, maar wel gelinieerd). Deze afwijkingen zijn alle veroorzaakt doordat er bij het liniëren niet goed naar de prikgaatjes is gekeken. Daardoor is er een regel meer of minder gecreëerd.

[p. 124]

katernen 21 regels (f. 88-111). Daarna volgt er twee keer een katern waarvan de buitenste twee bifolia 21 regels tellen, maar de binnenste bladen (f. 114-117 en 122-124) 22 regels. Het laatste katern met papier KK, f. 127-133, heeft juist overal 22 regels per pagina. Dit doet vermoeden dat de kopiiste eerst papier KK gebruikte dat voor 21 regels was geprepareerd en daarna papier KK dat geprikt was voor 22 regels.⁵⁵ Zij begon dus met de viten van het vierde gedeelte (V11 e.v.). Zij had ze echter nog niet allemaal geschreven toen zij de vite van III, het leven van moeder Andries, opschreef (V10). Voor die vite gebruikte zij eerst het restant van het papier KK en nam zij vervolgens papier WvF. Met dit papier WvF voltooide zij daarna ook het vierde gedeelte.

Op I moet ik dan nog terugkomen. Op de vraag of de vite van Egbert pas geschreven is nadat IV helemaal voltooid was, kan met deze hypothese geen antwoord worden gegeven. I is geschreven na III, want het papier KK was op. Dat alle viten van IV toen al geschreven waren, is echter niet noodzakelijk.

Natuurlijk is dit slechts een hypothese. Voorzichtigheid is bij zoiets altijd geboden: voor men het weet verklaart men het toeval. Het patroon dat de distributie van het papier over de gedeelten I, III en IV vertoont, is mijns inziens echter te duidelijk om te negeren. Voor de juistheid van deze hypothese pleit bovendien dat zij ook verklaart waarom de vite die volgt na die van Andries Yserens, daar niet direct op aansluit. Die vite kon er niet op aansluiten, want zij werd eerder geschreven.

De vraag wanneer de twee kopiistes werkzaam waren, valt vooreerst niet goed te beantwoorden. Logischerwijs niet heel lang na het overlijden van de zusters die een vite hebben gekregen, maar nadere bestudering van de watermerken zal moeten uitmaken wat ‘niet heel lang’ hier precies betekent.⁵⁶ Interessant is hoe snel de vite van pater Egbert al werd vervangen: waarschijnlijk reeds na pak-weg twintig jaar. Kennelijk voldeed de eerste versie toen niet meer. Hierboven is gezegd dat er onder de tekst van hs. L onmogelijk veel lagen kunnen schuilen. Dat is wel juist, maar zelfs bij dit over een korte en recente periode handelde zusterboek is er dus al een gedeelte herzien.

Toen de nieuwe gedeelten III en IV klaar waren en de vite van Egbert herschreven was, werd het boekje als voltooid beschouwd: het werd gebonden. Eventuele nieuwe viten zouden dus in een vervolgdeel een plaats moeten krijgen. Of men nog aan zo'n nieuw boekje is begonnen of dat de historiografische traditie met dit handschrift eindigde, weten we niet.

Tenslotte worden hier de belangrijkste codicologische zaken aangestipt die nog niet aan de orde zijn geweest.⁵⁷ Er zijn geen katernsignaturen aanwezig en ook geen cus-

55 Op f. 61-133 heb ik overal gecontroleerd of het aantal regels overeenkomt met het aantal prikgaatjes. Dat is inderdaad het geval (uiteraard behoudens de in de vorige noot gemelde uitzonderingen). Opgemerkt zij nog dat de afstand tussen het eerste en het laatste gaatje ca. 10,5 cm. bedraagt, ongeacht of het om 22 of om 23 gaatjes gaat.

56 Papieronderzoek is bij uitstek specialistenwerk. Het onderzoek naar het papier van het zusterboek is uitgevoerd door dr. Martin Wittek, die in de KB te Brussel vele jaren papier bestudeerde (zie bijvoorbeeld Wittek 2001 en Wittek 2003-2006). Het onderzoek naar het papier kon niet geheel worden afgerond: de controleronde is er - door mijn schuld - nog niet van gekomen. Ik gebruik wel Witteks bevindingen met betrekking tot de distributie van de papiersoorten over de codex (en heb die zelf gecontroleerd), maar het aanwijzen van de watermerken in de repertoria en het dateren van het papier moet vooreerst achterwege blijven.

57 Een vollediger codicologische beschrijving zal worden opgenomen in de aangekondigde editie.

[p. 125]

Afb. 4 Zusterboek, de rug onder het omslag. Te zien is één van de perkamenten rugplaten en een gedeelte van het houtje dat daar ter versteviging op ligt.

toden. Het handschrift is, zoals gezegd, geschreven door twee handen. Beide kopiistes verzorgden in hun gedeelte ook de rubrieken.⁵⁸ Alleen de rubriek van f. 131 r is door een derde hand geschreven, kennelijk was de kopiiste vergeten om die in te vullen (zie ook de volgende noot). Alle viten beginnen met een rode initiaal (lombarde) die twee regels hoog is. Alleen op f. 1r en 61r is de initiaal drie regels hoog en alleen op f. 61r is zij blauw.⁵⁹ De verbindende tekst van f. 24v-26r begint eveneens met een rode initiaal van twee regels, in die tekst zijn er verder nog drie initialen die één regel hoog zijn. Het handschrift is uiterst sober uitgevoerd. In de meeste initalen zijn siermotiefjes uitgespaard (zie afb. 1), dat is het frivoolste dat er in het handschrift te ontdekken valt (er is geen penwerk). In het katernhart bevindt zich aan de kop en aan de staart een kort perkamenten hartstrookje (alleen daar is genaaid). De band, die de oorspronkelijke is, is een kopert.⁶⁰ Aan de kop en de staart van het handschrift zit onder het perkamenten omslag een rugplaat van dik perkament. Op beide rugplaten ligt over de breedte van de rug een stukje hout (zo'n 4 cm. lang, ca. 9 mm. breed, minder dan 2 mm. dik) dat vergelijkbaar is met de metalen staafjes waar Gnirrep en Szirmai in 1989 over publiceerden. Omdat zulke houtjes, die dienen ter versterking van de rug (voorkoming van hol trekken), hoogst zeldzaam zijn, worden ze hier afgebeeld (afb.

58 Waarschijnlijk zijn sommige correcties wel van andere handen.

59 Ook voor de lombarde van f. 131r was bij het schrijven op twee regels ruimte uitgespaard. Doordat de rubriek daar aanvankelijk niet ingevuld werd (zie boven), kon voor de lombarde ook de voor de rubriek opengelaten regel gebruikt worden: zij is ten onrechte over drie regels uitgevoerd.

60 Zie voor de term ‘kopert’ Gnirrep, Gumbert & Szirmai 1997, § 52.2.

[p. 126]

Afb. 5 Zusterboek, de band vanaf de kop gezien. Het houtje is zichtbaar.

4 en).⁶¹ De leeg gebleven pagina's achterin het handschrift zijn in latere tijd alsnog benut. Op f. 161r-163r en 164v staan aantekeningen van een jonge hand, zo te zien die van Spitzen.⁶² Interessanter is de notitie die bovenaan f. 164v staat. Een ongeoefende hand schreef daar: ‘Chrisus Omnia In Omnibus In saecula saeculorum / In te Domine Speravi / Ora Pro Nobis S. Lebuine’. Deze notitie, die uit de zeventiende eeuw stamt,⁶³ maakt het aannemelijk dat het handschrift toen nog steeds in Deventer bezit was (Lebuïnus is de stadspatroon).

61 Omdat de harde rand van de rugplaten het voorplat voor een groot deel had losgesneden (afb. 4), heeft op mijn verzoek een restauratrice aan de binnenzijde een perkamenten verstevingsstrook aangebracht. De afgebeelde foto's stammen van voor die ingreep.

62 Specimina van Spitzens hand vindt men in de hss. Brussel KB II 2054 en II 2055. Een afbeelding van zijn hand staat op p. 13 van Hermans & Lem 1989 (vergelijk aldaar p. 4).

63 Mijn collega Marcus de Schepper, die beter thuis is in na-middeleeuws schrift dan ik, dateert deze hand in het midden van de zeventiende eeuw.

Armghert Essinges

Als uit te geven vite is die van Armghert Essinges gekozen. Over haar zijn veel gegevens te vinden in andere bronnen. Die gegevens maken verificatie van het in de vite vertelde mogelijk - de vite blijkt zeer betrouwbaar⁶⁴ - en werpen nieuw licht op een van de andere zusterboeken (hs. DV). Zij laten bovendien zien hoe nauw de

64 Zie over de betrouwbaarheid van de viten in zusterboeken Bollmann 2004, p. 159-160.

[p. 127]

personele relatie was tussen de verschillende zusterhuizen en vrouwenkloosters van de Moderne Devotie: vier van de gezusters Essinck hebben in drie verschillende conventen van de IJsselstreek gewoond. Dit is een verschijnsel waar al vaker de aandacht op is gevestigd.⁶⁵

De vite vertelt dat Armghert Essinges de dochter was van een Zwolse schepen. Zij werd vroeg wees en kwam al op zevenjarige leeftijd in het Lammenhuis. De zusters zaten er niet om te springen zo'n jong meisje op te nemen, maar pater Egbert ter Beke was haar oudoom en die drong aan. Armghert liep mank (‘sie was mitter eenre lendenree al lam alsoe dat sie al merckelic manck genc’) en was dus niet voor al het werk even geschikt. Nog maar 22 jaar oud, stierf zij in 1483 aan de pest, in het vijftiende jaar van haar verblijf in het Lammenhuis. De vite noemt de exacte sterfdatum: zij werd ziek op St. Lambertusdag (17 september), die op een woensdag viel, en stierf op de vierde dag van haar ziekbed, een zaterdag, dus op 20 september.

Dat Armghert een Zwolse schependochter was, biedt goede aanknopingspunten. Haar vader is natuurlijk terug te vinden in het in 2000 verschenen De Zwolse schepenzegels. Er zijn meerdere Essincks schepen geweest, maar in aanmerking komt alleen Hilbrant, schepen van 1443-1467 (p. 53). Dat laatste jaartal klopt heel aardig met wat de vite zegt. Mooi wordt het echter pas als men de Zwolse regesten van F.C. Berkenvelder ter hand neemt. Er blijken drie akten bewaard te zijn gebleven waarin de verdeling van de nalatenschap van Hilbrant Essinck en zijn vrouw Gherbrich wordt geregeld.⁶⁶ Deze akten, die dateren van 28 september 1468, 30 april 1470 en 20 september 1473, bevatten een schat aan gegevens over Armgherts familie. De nalatenschap wordt verdeeld over de kinderen Johan, Dirck, Griete, Foyse, Rolof, Ermgart, Aleyt, Goedele en Zwane. Over de dochters valt het volgende nog op te merken. Foyse lijkt in de eerste akte ongehuwd te zijn, maar heeft in de tweede akte een echtgenoot. De zusjes Goedele en Zwane zijn te jong om voor zichzelf te kunnen zorgen en zijn daarom opgenomen in het Wytenhuis, een zusterhuis van de Moderne Devotie te Zwolle.⁶⁷ Armghert was bij het opstellen van de eerste akte kennelijk nog niet in het Lammenhuis ondergebracht, maar de tweede akte zegt: ‘want die Susteren toe lammenhuys van dyese bynnen Deuenter Ermgart essching een kijnt ionck ende lam ontfangen hebben’.

Van Hilbrants vrouw wordt alleen de voornaam genoemd, maar de namen van de scheidslieden die de nalatenschap verdelen,⁶⁸ maken het mogelijk haar familie te achterhalen. Er worden bij de scheidslieden steeds leden van het geslacht Ter Beke genoemd.⁶⁹ In de eerste akte zijn dat Johan en Dirck. In de tweede is het weer Johan, maar dit keer met Rembolt, ter vervanging van diens overleden broer Dirck. Johan treedt ook weer op in de derde akte, maar nu met zijn zijn broer Egbert, priester. De

65 Van Luijk 2004, p. 184-185, Bollmann 2004, p. 98-99, 108.

66 Berkenvelder 1991, reg. 2649, 2712 en 2823. De akten bevinden zich in het Historisch Centrum Overijssel te Zwolle (inv. KA007, Ch.coll. 468.11, 468.11 en 473.10).

67 We vinden de twee zusjes inderdaad terug in de lijst van conventualen van het Wytenhuis (Van Luijk 2004, p. 399). Madelon van Luijk was zo vriendelijk mij erop te wijzen dat Goedele het tot mater van het Wytenhuis bracht. Zie ook Berkenvelder 1997, regest 3593.

68 Er zijn steeds vier scheidslieden.

69 Ook wel: Vander Beke.

[p. 128]

overige scheidslieden zijn Gheerloch Zwarte (in alle drie akten), Henrick Zwarte (priester, broer van Gheerloch, alleen in derde akte) en Jacob van Wijtraan (eerste en tweede akte). Dat er maar liefst vier Ter Bekes bij de verdeling van de nalatenschap betrokken zijn, onder wie pater Egbert, van wie we weten dat hij een oudoom van de kinderen Essinck was, doet vermoeden dat Gherbrich uit het geslacht Ter Beke stamt.

Over de Ter Bekes zijn gemakkelijk nadere gegevens te vinden. Er worden verschillende mededelingen gedaan in de vite van Beatrix en Trude ter Beke (‘vander Beck’) in het Diepenveense zusterboek DV.⁷⁰ Verhaald wordt dat Trude en Beatrix dochters zijn van Derick Barteltsz. vander Beeck en Griete van Synderen (van Dorsten) te Wijhe.⁷¹ Net als bij de Essincks gaat het om een vermogende en invloedrijke familie. Als broers van Beatrix en Trude noemt de vite Rembolt (‘Remmelt’) en pater Egbert. Er komt ook een zus ter sprake, maar haar voornaam blijft in de vite ongenoemd. Zij is de weduwe van Johan Zwarte, die overleed toen hij 33 jaar oud was. Zelf was zij toen achttien en in verwachting van hun tweede kind. Zij is kennelijk nooit hertrouwd, want gaat tot haar vijftigste in de rouw.

Een akte uit 1437 waarin Deric van der Beke Bertholdsz. verklaart een jaarrente te verkopen aan het klooster te Diepenveen, maakt het mogelijk om de puntjes op de i te zetten.⁷² Deric treedt hier op met zijn zonen Johan en Deric en zijn dochter Ermgard.⁷³ Van Ermgard wordt gezegd dat zij de weduwe is van Johan de Swarte. Dit levert ons dus de in het Diepenveense zusterboek verzwegen voornaam. Verder wordt in de akte nog een onmondige dochter van Ermgard en Johan genoemd. Haar naam is Gerbrech.

Het zal deze Gerbrech zijn geweest met wie Hilbrant Essinck trouwde. Zo kan immers verklaard worden dat er bij de verdeling van de nalatenschap van Hilbrant en Gherbrich zowel scheidslieden met de naam Ter Beke, als scheidslieden met de naam Zwarte optreden. Bovendien klopt dan wat in het zusterboek van het Lammenhuis over Armghert Essinges wordt gezegd: ‘want heer egbert was daer oelde oem [= oudoom] of’.

Tenslotte bestaat er over de familie van Armghert Essinges ook nog een heel andere bron. De catalogus van de handschriften van de Athenaeum Bibliotheek te Deventer (Van Slee 1892) meldt dat er in de kalender van hs. I, 12 Latijnse inscripties voorkomen met betrekking tot het overlijden van Hilbrandus Essinck (‘mijn broer’), Gertrudis de Leiden (‘mijn tante’), Egbertus van der Beek (‘mijn [oud]oom’),⁷⁴ Gerbergis Essinges (‘mijn moeder’) en Hilbrandus Essinck (‘mijn vader’). Als men het handschrift zelf ter hand neemt, blijkt het nog mooier te zijn dan uit de catalogus blijkt, want Van Slee heeft een zesde inscriptie over het hoofd gezien: de notitie met

70 Hs. Deventer, Athenaeumbibliotheek, Suppl. 198, f. 327r-344r. Eén detail (de naam Bartelt) ontleen ik aan de vite van Jutte vander Beeck, een tante van Beatrix en Trude (f. 323r-327r).

71 Zowel Trude als Beatrix traden in in het klooster te Diepenveen. Trude overleed daar in 1469, Beatrix in 1500.

72 Van Slee 1908, p. 426. Het gaat om de weergave van de akte in het cartularium van Diepenveen.

73 We kennen nu vier zonen (Johan, Dirck, Rembolt en Egbert) en drie dochters (Beatrix, Trude en Ermgard) van Derick Barteltsz. vander Beeck. Het gezin moet echter nog groter zijn geweest, want over Beatrix wordt in haar vite gezegd dat ze vier broers en drie zussen heeft begraven (hs. DV, f. 340r).

74 Er staat ‘avunculus’. Het woord ‘avunculus’ betekent primair ‘oom’, maar kan ook ruimer gebruikt worden. Er wordt hier ongetwijfeld ‘oudoom’ bedoeld.

[p. 129]

betrekking tot het overlijden van onze Armghert. Ik citeer de inscripties naar het handschrift:

Anno domini M.cccc.lxxviij. 3^o nonas Aprilis Dominicali littera existente D. Obijt Hilbrandus essinck dilectus frater meus [3-4-1478]
Isto die Feria 4^a post dominicam iudica tunc existente Obijt gertrudis de leiden dilecta mea matertera Anno domini M cccc xcij [11-4-1492]
Hac die scilicet feria 4^a post tiburcium et valerianum sanctorum martyrum Anno domini M cccc lxxxiij Obijt dominus Egbertus vander beeck dilectus auunculus meus [16-4-1483]
Anno domini M.cccc.lxvj Obijt Gerbergis essinges dilecta mater mea In vigilia sancti iacobi apostoli Dominicali littera existente E. [24-7-1466]
Hac die Obijt dilectus pater meus Hilbrandus essinck Anno domini M.cccc lxvij. et erat littera dominicalis D. [1-9-1467]
Anno domini M.cccc.lxxxiij Obijt Armgardis essinges dilecta soror mea In vigilia sancti mathei apostoli dominicali littera existente E. [20-9-1483]

Deze notities, die wat jonger zijn dan het handschrift zelf, zijn uiteraard opgesteld door een broer of zus van Armghert. Zij vullen wat we al weten over Armgherts familie nog een beetje aan,⁷⁵ maar ze brengen ons ook bij iets dat eigenlijk veel belangrijker is. De inscripties helpen om de schrijfzuster van een van de andere zusterboeken, hs. DV, te identificeren. Maar voordat daar nader op ingegaan kan worden, moet hs. I, 12 eerst onder de loep worden genomen.

75 De eerste inscriptie stelt ons evenwel voor een probleem. Hoe is het mogelijk dat Armgherts broer Hilbrandus, die in 1478 overlijdt, in de akten van 1468-1473 ontbreekt? Het is geen tekortkoming van de regesten (met dank aan het Historisch Centrum Overijssel, dat zo vriendelijk was foto's van de akten te zenden).

Hs. Deventer, Athenaeumbibliotheek, I, 12

Van hs. I, 12 (101 E 1 Kl; 1769) is al wel eens gesuggereerd dat het iets met het klooster Diepenveen te maken heeft, maar er is eigenlijk nooit serieus geprobeerd om deze Latijnse codex uit de tweede helft van de vijftiende eeuw echt te lokaliseren. Hoewel Acquoy in 1875 al opmerkte dat de kalender Windesheims is (1, p. 210), komt Van Slee in de catalogus van 1892 niet verder dan ‘Horarium cum kalendario’ (‘Latijns getijdenboek met kalender’). In het Monasticon Windeshemense wordt het handschrift met een slag om de arm aan Diepenveen toegeschreven.⁷⁶ Scheepsma spreekt in zijn dissertatie over een getijdenboek uit Diepenveen of directe omgeving.⁷⁷ Dat het handschrift helemaal geen getijdenboek is, maar een liturgisch boek, leert deel 2-3 van Illuminated Manuscripts in Dutch Collections: het handschrift is een brevier (diurnale).⁷⁸ Hoewel IMDC heeft gezien dat op 28 augustus de passage ‘Augustins episcopi et

76 Monasticon Windeshemense 3, p. 601 en 603.

77 Scheepsma 1997 p. 297-298, n 78, p. 312, n. 71.

78 Omdat een volledig brevier zeer omvangrijk is, wordt de tekst vaak verdeeld over een winter- en een zomerdeel of over een diurnale (met dat gedeelte van het koorgebed dat overdag wordt gebeden) en een nocturnale (met de nachtgetijden). Zelf heb ik tijdens een kort bezoek aan Deventer wel gezien dat hs. I, 12 een brevier is, maar niet dat het geen volledig brevier is (diurnale), daarvoor baseer ik mij op IMDC.

[p. 130]

doctoris patris nostri. Solempne festum ordinis’ voorkomt,⁷⁹ wordt de kalender verder niet gelokaliseerd (p. 34). Op grond van de decoratie plaatst IMDC de codex in het oosten van Nederland. Scheepsma, tenslotte, noemt in het voorwoord van de tentoonstellingscatalogus Middeleeuwse handschriften uit het klooster Diepenveen de codex opnieuw een getijdenboek en suggereert dat het handschrift door een zuster bij haar intrede in Diepenveen is meegebracht of dat het een schenking betreft.⁸⁰

Wanneer men de kalender van het handschrift bekijkt, springt meteen in het oog dat het een ordinarius-kalender is:⁸¹ hij bevat een groot aantal dienstaanwijzingen die eigenlijk niet in een kalender, maar in een ordinarius thuishoren (zie afb. 6).⁸² Zo'n kalender hoort bij een liturgisch handschrift, niet bij een getijdenboek. Dat de geboden feestdagen die kenmerkend zijn voor het bisdom Utrecht met rode inkt geschreven zijn, betekent dat het handschrift uit dat bisdom stamt. Verder laat zich snel vaststellen dat de kalender Windesheims is: op 5 oktober is Meynulphus aanwezig.⁸³ Met ‘Windesheims’ wordt hier uiteraard niet het klooster Winsdesheim bedoeld, maar het hele Kapittel. Bovendien moet men er op verdacht zijn dat de Windesheimse kalender ook werd gebruikt door een groot aantal Regularissenkloosters dat niet bij het Kapittel was aangesloten.⁸⁴

Om een Windesheimse kalender nader te lokaliseren, zijn er eigenlijk drie manieren, twee snelle en een tijdrovende.⁸⁵ Het handigst is om eerst te kijken of er ‘rode feesten’ in de kalender zitten die ongewoon zijn. Dat is niet moeilijk, want in een Windesheimse kalender zijn standaard alleen maar de geboden feesten van het bisdom en het feest van Augustinus (28 augustus) rood en over de kalender van het bis-

79 ‘[Het feest] van Augustinus, bisschop en doctor, onze vader. Een plechtig feest (een feest met de rang solemne) van de kloosterorde.’

80 Middeleeuwse handschriften 2000, p. 6: ‘Een aantal handschriften is door schenking, dus min of meer toevallig, in de bibliotheek terechtgekomen. Ook brachten sommige zusters bij hun intrede zelf handschriften mee naar Diepenveen, die dan na hun dood aan het klooster vervielen. Twee Latijnse getijdenboeken hebben vermoedelijk een dergelijke geschiedenis.’ Scheepsma doelt hier op hs. I, 12 en hs. I, 13, vergelijk Scheepsma 1997, p. 297-298, n. 78. Hs. I, 13 (101 E 4 Kl; 1770) is net zo min een getijdenboek als hs. I, 12: ook dit is een brevier (een diurnale volgens IMDC). Dit handschrift wordt al heel lang met wat meer stelligheid aan Diepenveen toegeschreven, omdat er een eigendomsmerk in het handschrift staat: ‘Item dit boeck heft ghehat suster gheriken cornelijs ende het is haer ghescreuen’ (zie de afbeelding achterin Törngvist 1946). Er leefde in Diepenveen een Geerken die een dochter was van Cornelius Wynkens (Van Slee 1908, p. 320 en 383-384) en in 1946 werden deze namen met elkaar in verband gebracht (Törngvist 1946, p. 50 en 94, zie ook een ingeplakte notitie voorin het handschrift, gedateerd 5-3-1946 en van de hand van L. t[en] C[ate] H[oedemaker]). Heel solide kan die toeschrijving niet genoemd worden, daarvoor zijn de namen Gheriken en Cornelis te gewoon. Zie over de lokalisering van deze codex verder noot 92.

81 De term ‘ordinarius-kalender’ is van J.M.M. Hermans (2004).

82 Bij het feest van de geboorte van Maria (8 september) wordt bijvoorbeeld gezegd wat men moet doen als het feest op een zondag valt.

83 Zie over de Windesheimse kalender vooral Van der Woude 1949.

84 Vanaf 1436 liet het Kapittel van Windesheim vrijwel geen vrouwenkloosters meer toe. Toch was het vaak zo dat niet-aangesloten Regularissen hun bestuurders uit Windesheimse mannenkloosters betrokken en de Windesheimse observantie volgden (Moderne Devotie 1984, p. 301-303, Van Dijk 1987, p. 109-110). De Windesheimse kalender werd bijvoorbeeld gebruikt door het Maria Magdalenaklooster in Zaltbommel, hoewel dat nooit aangesloten was bij het Kapittel (Mulder 2007a). Ook het in noot 6 genoemde hs. 12, uit het evenmin aangesloten St.-Barbaraklooster te Gent, bevat een Windesheimse kalender.

85 Op het lokaliseren van Windesheimse kalenders zal ik nader ingaan in een artikel dat in 2011 in Quaerendo verschijnt.

[p. 131]

dom Utrecht zijn we goed ingelicht.⁸⁶ In de kalender van hs. I, 12 zijn er twee extra ‘rode heiligen’: Margaretha (13 juli) en Egidius (1 september). Die helpen ons echter niet direct verder. De tweede stap is dat men kijkt of er ook een heiligenfeest is dat de hoogste liturgische rang heeft (solemne, summum of triplex) zonder dat dat normaal is. De betreffende (rode) heilige is doorgaans de patroonheilige van het klooster. Ook dat gaat snel. In een Windesheimse kalender hebben normaliter slechts acht feesten de hoogste rang: Epifanie, Augustinus, Allerheiligen, Kerstmis en vier Mariafeesten. In hs. I, 12 is er een negende feest met de rang solemne: dat van St. Agnes (21 januari). Dat is een aanwijzing dat het inderdaad om een handschrift uit Diepenveen gaat, want dat klooster had naast Maria St. Agnes als patroon.

Nu was Agnes in het bisdom Utrecht een populaire patroonheilige,⁸⁷ dus ook de derde stap, waarbij de hele kalender doorgekeken wordt, kan niet overgeslagen worden. Succes is daarbij niet gegarandeerd en kleine aanwijzingen ziet men gemakkelijk over het hoofd. De kalender van hs. I, 12 bevat echter een heel duidelijk aanknopingspunt: op 16 oktober staat de kerkwijding. Deze werd gevierd op de zondag daarna.⁸⁸

Het is dan nog even puzzelen. In het lijstje dat Eef Overgaauw opstelde van kerkwijdingsfeesten in het bisdom Utrecht wordt er bij ‘de zondag na 16 oktober’ slechts één kerk genoemd: die van het klooster te Windesheim.⁸⁹ Dat hs. I, 12 uit Windesheim stamt, is echter niet waarschijnlijk. Windesheim heeft als enige patroonheilige Maria en er is in dat klooster geen enkele reden om aan het feest van St. Agnes de hoogste liturgische rang toe te kennen. Ook het Monasticon Windeshemense helpt ons niet verder. Dat noemt voor Diepenveen wel kerkwijdingen - op 20 september 1403 werd de kapel gewijd, op 21 september 1411 de stenen kerk - maar van (de zondag na) 16 oktober is geen sprake.⁹⁰ Het is W.J. Kühler die ons in zijn proefschrift over Diepenveen de oplossing aan de hand doet.⁹¹ Die vertelt dat Diepenveen de datum van de viering van de kerkwijding van Windesheim heeft overgenomen. En daarmee is de lokalisering van kalender en handschrift een feit. Hs. I, 12 is onbetwistbaar een liturgisch handschrift van Diepenveen.⁹²

86 Kruitwagen 1942. De kalender die Van der Woude (1949) uitgeeft, is trouwens een Windesheimse kalender voor het bisdom Utrecht.

87 Vergelijk Schoengen 1941, p. 232.

88 ‘Sequenti dominica celebratur dedicacio ecclesie nostre’.

89 Overgaauw 1992, p. 91.

90 Dl. 3, p. 609-610.

91 Kühler 1908, p. 72.

92 Hetzelfde geldt voor hs. I, 13 (zie noot 80), dat een kalender heeft die vrijwel identiek is aan die van hs. I, 12. Over hs. I, 13 nog twee opmerkingen. Bij dit handschrift heeft IMDC wel gezien dat in de kalender het feest van Agnes de hoogste liturgische rang heeft (p. 34). Naast het eigendomsmerk van suster Gheriken Cornelijs komt een tweede, zestiende-eeuws merk voor: op het schutblad voorin de codex staat ‘Soror Barnerda Olthus’. Het wekt verbazing dat zich nooit iemand over deze tweede naam heeft gebogen, hoewel die in de catalogus van Van Slee al wordt gemeld (1892, p. 8). De zuster komt voor in de naurenlijst van Diepenveen van 1592 (Dumbar 1732-1788, 2, p. 7).

[p. 132]

Griet Essinchghes

Nu de herkomst van hs. I, 12 zeker is, weten we dat er een zus van Armghert in het klooster te Diepenveen heeft gewoond. Zij was kennelijk een volwaardig koorzuster en geen conversin, want alleen een koorzuster heeft een brevier nodig.

Het is aantrekkelijk om te veronderstellen dat het Armgherts zuster Griet is die in Diepenveen is ingetreden. Zo heet immers ook de schrijfzuster van het Diepenveense zusterboek DV.⁹³ Haar naam staat voorin het handschrift: ‘Dit bock heeft ghescreuen suster griet essinchghes ende gheendet op des hillighen cruces dach Exaltacio Anno domini M v^c xxiiij’. Griet Essinchghes is niet alleen maar de kopiiste van hs. DV, zoals het colofon suggereert. Zij is meer. Scheepsma heeft aangetoond dat zij niet louter bestaande viten kopieerde, maar ook nieuwe schreef en oudere bewerkte. Zij heeft het geheel geredigeerd.⁹⁴ Omdat termen als ‘kopiist’ en ‘auteur’ hier onvoldoende scherp zijn, heeft Bollmann de term ‘schrijfzuster’ geïntroduceerd.⁹⁵

Over de achtergrond van de schrijfzuster Griet Essinchghes wisten we tot voor kort eigenlijk helemaal niets. Er is al wel eens gesuggereerd dat er een relatie bestaat tussen de schrijfzuster en de Essincks die in de kalender van hs. I, 12 worden genoemd,⁹⁶ maar bij gebrek aan nadere gegevens kon die kwestie onmogelijk opgelost worden. Scheepsma verwerpt zelfs de mogelijkheid dat Hilbrandus en Gerbergis Essinck de ouders van de schrijfzuster zijn. Hun sterfjaren zouden te ver weg liggen van 1524, het jaar waarin Griet hs. DV voltooide. De afstand 1467-1524 is echter niet echt een probleem. Als Griet in 1467 pak-weg twintig was, dan is zij bij het voltooien van van het zusterboek 77 jaar oud. Dat is een hoge leeftijd, maar de schrijfzuster van een zusterboek is nooit een jonge vrouw: zij moet de gemeenschap door en door kennen en zij moet gezag hebben.

Wisten we tot voor kort vrijwel niets over Griet Essinchghes, in haar proefschrift heeft Bollmann laten zien dat er in hs. DV toch enkele concrete inlichtingen over haar te vinden zijn. Zij betoogt dat de zuster die in de vite van Beatrix en Trude ter Beke door Beatrix ‘Grietken’ wordt genoemd, de schrijfzuster zelf is. Deze Grietken is in 1500 aanwezig bij het sterfbed van Beatrix en wordt ‘hoer nichte daer sie [= beatrix] olde moge [= oudtante] van was’ genoemd (f. 343r). Zij spreekt Beatrix aan met ‘moyken’ (‘tantetje’). Beatrix was, zoals we gezien hebben, een zuster van Egbert ter Beke.⁹⁷

Bollmanns ontdekking maakt het erg verleidelijk om te concluderen dat de schrijfzuster van hs. DV een dochter is van Hilbrant en Gherbrich: die hadden een dochter die in Diepenveen woonde, die hadden een dochter die Griet heette en van hun dochters was Egbert ter Beke een oudoom. Honderd procent zeker is de identificatie niet. Een complicatie is, dat de hand van de kalenderinscripties niet identiek lijkt te

93 Hs. Deventer, Athenaeumbibliotheek, Suppl. 198 (101 E 26 Kl). Zie voor dit handschrift Kühler 1908, p.VIII-XI en 341-353, Van der Veen 1976, Carasso-Kok 1981, nr. 135, Moderne Devotie 1984, nr. 74, Scheepsma 1997, p. 122-129, 135-141 en 241-242, Stooker & Verbeij 1997, nr. 388, Bollmann 2004, p. 457-561, Narrative Sources, nr. NL0315.

94 Scheepsma 1997, p. 135-141. Zie ook stelling 5 bij dit proefschrift.

95 Bollmann 2004, p. 210-211 en stelling 5.

96 Monasticon Windeshemense 3, p. 603, Scheepsma 1997, p. 298, n. 78, p. 312, n. 71.

97 Bollmann 2004, p. 531-534.

[p. 133]

Afb. 6 Deventer, Athenaeumbibliotheek, hs. I, 12, het slot van augustus en het begin van september. Op deze pagina staat de inscriptie betreffende het overlijden van Hilbrant Essinck in 1467.

zijn met die van hs. DV.⁹⁸ Daar kunnen wel verklaringen voor gezocht worden,⁹⁹ maar het laat ruimte voor twijfel. De voornaam Griet was wijd verbreid en in principe kan Egbert ter Beke ook nog verwant zijn geweest met een andere familie Essinck. Wat trouwens ook heel goed mogelijk is, is dat het brevier niet van de schrijfzuster is geweest, maar dat deze Griet Essinchghes toch de dochter van Hilbrant en Gherbrich is. Het brevier was dan van een zus van haar. Dat zussen in hetzelfde klooster intreden, komt nogal eens voor.¹⁰⁰

98 Een van de inscripties is hier afgebeeld (afb. 6). Zie voor reproducties van hs. DV CMD-NL 2, pl. 816, en Scheepsma 2002, p. 91, 184, 185 en 187.

99 Misschien heeft Griet de inscripties door een andere moniale laten aanbrengen, bijvoorbeeld omdat zij haar eigen hand niet mooi genoeg vond. Mogelijk was haar Latijn niet goed genoeg. Een koorzuster moet weliswaar Latijn kunnen lezen, maar Latijn schrijven is nog wat anders. Tussen het aanbrengen van de inscripties en het schrijven van het zusterboek kunnen vele jaren verstreken zijn. In die periode is Griets hand misschien veranderd.

100 Zie bijvoorbeeld Bollmann 2004, p. 108, 109 en 118.

[p. 134]

Zusammenfassung

Das Schwesternbuch aus dem Lamme van Diesehuis in Deventer war lange unauffindbar, bis es vor einigen Jahren im Handel auftauchte. Es enthält 24 Biographien und dazu einen überleitenden Text.

Dieser Aufsatz arbeitet die Geschichte der Handschrift auf, gibt eine Inhaltsübersicht und bespricht den Aufbau des Codex. In den Beilagen wird der überleitende Text herausgegeben sowie die Lebensbeschreibung von Armghert Essinges, einer 1483 an der Pest verstorbenen Schöffentochter aus Zwolle. Diese Biographie bietet wichtige Anknüpfungspunkte für das Aufspüren der Identität von Griet Essinchghes, der Schreibschwester die verantwortlich zeichnet für das Diepenveener Schwesternbuch (Handschrift ‘DV’).

Adres van de auteur:

Koninklijke Bibliotheek van België, afd. Handschriften

Keizerslaan 4

b-1000 Brussel

[e-mail]

[p. 135]

Bijlage 1: De tekst van f. 24v-26r

De editie is diplomatisch. De grafiëen u, v, w, i, j en y zijn weergegeven zoals zij in het handschrift voorkomen. Minuskels zijn met een onderkastletter weergegeven, majuskels en de unciale m met een hoofdletter. Ook de interpunctie is die van het handschrift. De afkortingen zijn opgelost, daarbij zijn de toegevoegde letters gecursiveerd. Rubrieken en initialen (lombarden) zijn vet afgedrukt. Kleine contemporaine correcties zijn stilzwijgend doorgevoerd. Afgebroken woorden (vergissingen) zijn weggelaten.

Vander groeter steerften die doe quam

Hier nae een weinich tijdes soe waert veruullet die proffesie des gueden Nilligen vades here egbers ter beke. van der auer groeter steerfte. Die hie voer al proffentierende voer ghesecht hadde want hier quam binnen deuenter alsoe groeten steerfste binnen den seluen iaer Als hier in mans tijden gheweest hadde Ende dese steerfte began omme pinxteren ende duerde seer langhe Ende in desen huse als in lammen huse van diese storuen doe souen susteren ander pestelencien welker name dese sijnt

die namen

Als Suster yde iohan henricxens dochter Suster iutte hoebinx Suster swene tappen Suster griete van remunde Suster lamme geerdes Suster bate boesels Suster armgert essinges Mer op wat daghe dat sie beuielen of op wat daghe dat sie stoeruen en is hier niet gheschreuen Mer hier nae int eynde van hoeren leuen sal ment vinden een yegelic bi sunderlinghe

Uan somighen dinghen die ghescheden eer dat die pestelencie hier quam

Het gheschede doe achte daghe voer onser lieuer vrouwer hemeluaert Dat die susteren toe drien tijden vonden suuerlicke witte roesen blade op onsen plaes toe mennighen steden woer wt dat die susteren al merckelic vereert weren Ende mienden sommige dattet een miraclic dijnc was want het was doe buten tijdes Ende die roesen hadden hoer bloeyen lange al ghedaen Oec gheschedet op eenre tijt ter midder nacht op onsen slaepsalre bauen eenre suster bedde die doe oec daer na steerf Datter alsoe sueten sanck ghehoert waert recht ofttet der enghelen sanck gheweest hadde Dat die suster diet hoerde van groeter ghenoechten recht op in hoer bedde genc sisten omme dat sier hoeren mochte wanttet soe rechte ghenoechlic lede Voert soe waert oec dickewile wyroec gheraeken toe voele steden in den huse ende oec tot voele tijden Dese dinghe ende deser ghelick scheden seer voele woer wt dat die susteren al mercklic verweert weren ende mienden vollencomelic dat hoere volle steruen solde alst oec cort daer nae gheschede

Der suster doechden

Nu wille wi voert schriuen van den souen voerschreuennen susteren van hoeren doeghesemen leuen somighe guede stichtige punten Ende van eenre yegelicker bi sunderlinge

[Daarna volgt: van suster yden iohan henrexs dochter]

[p. 136]

Bijlage 2: De vite van Armghert Essinges (f. 49r-53r)

van suster armghert essinges

DEse guede suster armghert was eens schepens dochter van swolle ende sie was oec van swolle ghebaeren Ende want hoer vader ende hoer moeder hoer seer vroe of storuen soe quam sie seer ionc toe cloester doet noch niet dan souen iaer oelt en was Ende wantet soe rechte ionc was soe en haddens onse susteren niet geerne ghehat Mer omme dattet onses paters heer egbers nichtken was soe mackten hem die susteren daer guederhande in ende nement want heer egbers was daer oelde oem of ende hie haddet seer lieef Ende alset dan hier ghecomen was mitter wonnen soe wasset seer kindes ende geck ende plach vake dinge toe doene die kinder plegen toe doene Als appele ende coeke toe nemen ende dier ghelic Ende hier omme waert sie dickewile gheschulden ende oec gheslaghen Ende seer vake plach sie veroetmoedighet toe worden voer die susteren want selden weren die susteren vergadert des hilligen dages omme hoer clacie toe vercallen ermgert en moste hoer capittel hebben Ende op een tijt waert sie daer toe ghedunghen doe die susteren vergaedert weren inden greshof Dat sie moste gaen cussen alder suster voete In desen punten ende in desen ghelic hadde hem dit kint al seer toe liden eer dattet den rechten geest gades hadde Mer hoe voele dat hoer begegende sie hadde nochtans die susteren al lief want het gheschede op een tijt dat hoer een suster vragede of sie hier oec dachte toe bliuen mitter wonne Doe antwoerde sie weder ende segede iae ic wil hier al voste bliuen want soe lange als ic hier bin soe bin ic ioe bi gueden luden Ende alse dit guede kint sine kindesche iaeren wat verbi ghebracht hadde soe waerdet een seer clock verstendel mensche Ende die susteren begonden sie seer lieef toe crighen want het was een alte rechte gueden ghemienen mensche Sie plach toe wesen op die scherkamer ende halp die verwaeren want sie was mitter eenre lendenne al lam alsoe dat sie al merckelic manck genc Ende daer omme en plach sie niet int werchuus steedelic toe wesen Ende als sie dan op die scherkamer was soe hadde sie dickewile ghenoech toe liden want vake begegender hoer wal wat dat hoer seer contrari was Dat sie nochtans vake seer dochentlicke verbi liet gaen ende leet hoer omme die mijnne gades Ende oec soe plach sie ghenoech toe doene toe hebben op die scherkamer want sie moste ghemienlic al scheren dat daer toe scheren was alsoe dat sie weinich hulpen hadde van hoere mede suster Ende daer toe soe moste sie tot allen ghemienen arbeide helpen Als tot backen tot brouwen tot wasschen tot slachten ende tot hekelen ende tot dier ghelick want het was een alte rechten hansemmighen mensche in allen werken Mer nochtans waert hoer oer wercxken vake seer soer ouermits den ghebreke dat sie hadde in hoere lenden Ende oec soe hadde sie onse lieue here mit deser clenheit begauet alsoe dattet selden dach en was dat sie toe passe was in hoer houet want mit alte groeter pinen waert sie vake in hoer houet ghepint Nochtans wassie seer vrolic ende ghesellic in hoeren arbeide Alsoe dat sie alman geerne bi hem toe werke hadde Seer berue ende gueder hande plach sie toe wesen als men vrolic wesen solde Ende selden hoerde men dan dat sie onghenoechte mackte mit kallinge of mit anderen dingen Dit guede kint hadde oec dese doeget auer hoer als dat men selden merken conde dat sie hoer ander taefelen in hoeren eten plach toe soeken Mer ghemienlic plach sie altoes nae den snoedesten ende nae den onbequemsten toe testen Ende des ghelickes en mocht men oec nummermeer merken dat sie soekelic was of cronich in hoeren arbeide Seer guet grundich was sie tot onser god want sie hadde seer mercklicke guede offeninghe daer sie hoer inne plach toe oeffenen Die droeghen op die doechden toe crighen ende op die ghebreke toe verwinnen Het was een alte trouhartigen behulpsemmighen mensche in allen dingen die hoerre begeerde Ende oec soe was sie seer luchtich ende vrolic van natweren alsoe dat hoer somwilen bange ghenoech waert dat sie hoer liden con inden cruce der pentencien Mer nochtans is sie volstandich ghebleuen totten eynde toe Het was een kloec verstendel mensche ende conde hoer seer wal behelpen mit wtwendigen dingen want sie was eenwiltijdes allene op die scherkame ende verwaerde die Ende daer hadde sie hoer seer wislic ende verwaerde die dinge wal hent dat die suster weder toe passe waert die daer plach toe wesen Ende want sie hoer aldus conde behelpen soe wasset wal toe vermoeden hadde sie leuendich ghebleuen dat sie al reyment of beuel ghecreghen hadde Ende hier plach sie oec seluen wal voer toe

[p. 137]

sorghen Ende want sie merckte perikel ende schade hoerre sielen die hoer daer of comen mochte Soe begeerde sie lieuer toe steeruen ende mit cristo toe wesen dan sie enich reyement ghecreghen hadde Ende hier omme plach sie onsen lieuen heren vake toe bidden dat sie steruen mochte offer sijn wille weer Ende onse lieue here heuet anghesien hoer guede meenighe ende heuet sie verhoert ende heuet sie van hier ghehaelt doe sie noch was inde bloeme hoerre ionger ioghet want doe sie hier ghewont hadde in hoer vijftinde iaer Ende doe sie oelt was xxij iaer Soe heuet hoer onse lieue here begauet mitter pestelencien Ende sie beuiel op sante lambers dach die doe op enen wondes dach was Ende doe waert sie voert alsoe cranck dat hoer des seluen daghes hoer oer hillige ammet ghedaen waert Seer vurich ende bereit was sie totten dode ende gaf hoer williclike ouer inden lieuesten willen gades Ende als sie dan ghelegen hadde anden vierden dach als tot den saterdage toe soe ghescedet dat si sat op enen stoel doe hoer die doot an quam Ende doe begeerde sie dat men hoer een cruce fix in die hant dede Ende hier nae soe segede sie totter suster die sie waerde suster hille weert niet guet dat gi wiroec branden Ende doe vragede hoer die suster hoe dat sie dat mienden Doe segede sie weder die sprake ontget my ist nu geen tijt Ende hier na in eenre vren is dit guede kint ghescheiden van desen tijtlicken leuen ende heuet vercregen dat ewige leuen alst wal toe ghelouen is

Literatuur

Acquoy, J.G.R., Het klooster te Windesheim en zijn invloed. 3 dln., Utrecht, 1875-1880.

Alberts, W.J., & A.L. Hulshoff (ed.), Het Frensweger handschrift betreffende de geschiedenis van de Moderne Devotie. Groningen, 1958, Werken uitgegeven door het Historisch Genootschap III, 82.

Berkenvelder, F.C., Zwolse regesten IV, 1451-1475. Zwolle, 1991.

Berkenvelder, F.C., Zwolse regesten VI, 1491-1500, met supplement. Zwolle, 1997.

Bijsterbos, J.C., ‘Levensbericht van Joan Nicolaas Josef Heerkens’, in: Handelingen en mededeelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden 1868, p. 124-136.

Bloemink, J.W., ‘Twee instellingen van de Moderne Devotie: het Rijke Fraterhuis en het Lamme van Diesehuis’, in: Deventer jaarboek 1997, p. 41-60.

Bollmann, A.[M.], ‘Weibliche Diskurse. Die Schwesternbücher der “Devotio moderna” zwischen Biographie und geistlicher Konversation’, in: Kultur, Geslecht, Körper. Münster, 1999, p. 241-284.

Bollmann, A.M., Frauenleben und Frauenliteratur in der Devotio moderna. Volkssprachige Schwesternbücher in literarhistorischer Perspektive. Groningen, 2004, diss.

Bollmann, A.[M.], & N. Staubach (ed.), Schwesternbuch und Statuten des St. Agnes-Konvents in Emmerich. Emmerich, 1998, Emmericher Forschungen 17.

Brinkerink, D.A. (ed.), Van den doechden der vuriger ende stichtiger susteren van Diepen veen (‘handschrift D’). Leiden, [1904], Bibliotheek van Middelnederlandsche letterkunde.

Brinkman, H., & H. Mulder, ‘Recht, historie en schone letteren: het arbeidsterrein van een Gents kopiistencollectief. Hs. Brussel KB 16.762-75 en het Comburgse handschrift’, in: Queeste 10 (2003), p. 27-78.

BWN = Biografisch woordenboek van Nederland. 's-Gravenhage, 1979-...

Carasso-Kok, M., Repertorium van verhalende historische bronnen uit de middeleeuwen. Heiligenlevens, annalen, kronieken en andere in Nederland geschreven verhalende bronnen. 's-Gravenhage, 1981, Bibliografische reeks van het Nederlands Historisch Genootschap 2.

CMD-NL 2 = J.P. Gumbert, Manuscrits datés conservés dans les Pays-Bas. (...). Tome deuxième. Les manuscrits d'origine néerlandaise (XIV^e-XVI^e siècles) et supplément au tome premier. 2 bdn., Leiden, etc., 1988.

De Glopper-Zuiderland, CC., & L.P.W. de Graaff, Inventaris van de collectie Rijsenburg. Verzameling archivalia en documentalia toebehorend aan het aartsbisdom Utrecht. Utrecht, 1983.

De Man, D. (ed.), Hier beginnen sommige stichtige punten van onsen oelden zusteren. 's-Gravenhage, 1919.

De Vreese, W., De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken. 2 dln., Gent, 1900-1902.

De Zwolse schepenzegels. Zwolle, 2000.

[p. 138]

Doornink-Hoogenraad, M.M., Adamanshuis. Een zusterhuis van de Moderne Devotie in Zutphen. Zutphen, 1983.

Dumbar, G., Reipublicae Daventriensi ab actis analecta, seu vetera aliquot scripta inedita, ab ipso publici juris facta, tomus primus. Daventriae, 1719.

Dumbar, G., Het kerkelyk en wereltlyk Deventer (...). 2 dln., Deventer, 1732-1788.

Eijken, E.D., Inventaris van de verzameling handschriften toebehorende aan de Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis. Zwolle, 1967.

Gnirrep, W.K., J.P. Gumbert & J.A. Szirmai, Kneep en binding. Een terminologie voor de beschrijving van de constructies van oude boekbanden. Den Haag, 1997^3.

Gnirrep, W.K., & J.A. Szirmai, ‘Spines Reinforced with Metal Rods in Sixteenth-Century Limp Parchment Bindings’, in: Quaerendo 19 (1989), p. 117-140.

Hermans, J.M.M., ‘Een ordinarius-kalender uit het klooster Groenendaal aan het einde van de vijftiende eeuw. Een bijdrage omtrent de Windesheimse heiligenkalender in de Zuidelijke Nederlanden’, in: E codicibus impressisque. Opstellen over het boek in de Lage Landen voor Elly Cockx-Indestege. 3 dln., Leuven, 2004, Miscellanea Neerlandica 18-20, I, p. 87-128.

Hermans, J.M.M. & A. Lem, Middeleeuwse handschriften en oude drukken in de collectie Emmanuelshuizen te Zwolle. Zwolle, 1989, tentoonstellingscatalogus Provinciaal Overijssels Museum.

IMDC = Illuminated Manuscripts in Dutch Collections. An Inventory Compiled by the Alexander Willem Byvanck Foundation. Preliminary Precursor, Part 2-3. The Hague, 1993.

Jongen, L., & W. Scheepsma, ‘Wachten op de hemelse bruidegom. De Diepenveense nonnenviten in literairhistorisch perspectief’, in: Th. Mertens e.a., Boeken voor de eeuwigheid. Middelnederlands geestelijk proza. Amsterdam, 1993, Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen 8, p. 295-317, 467-476.

Kors, M.M., De Middelnederlandse ‘Brieven’ van Gerlach Peters (†1411). Studie en tekstuitgave. Nijmegen, 1991, diss., Middeleeuwse studies 7.

Kronenberg, H., ‘Deventer vrouwenkloosters’, in: Verslagen en mededeelingen [van de] Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis 34 (1917), p. 57-68.

Kruitwagen, B., ‘Studiemateriaal (heiligen-geografie) voor den kalender van het middeleeuwsche bisdom Utrecht’, in: B. Kruitwagen, Laat-middeleeuwsche paleografica, paleotypica, liturgica, kalendalia, grammaticalia. 's-Gravenhage, 1942, p. 155-224.

Kühier, W.J., Johannes Brinckerinck en zijn klooster te Diepenveen. Rotterdam, 1908, diss.

Lindeborn, J., Historia sive notitia episcopatus Daventriensis (...). Coloniae Agrippinae, 1670.

Meeuwissen, W.J., Inventaris van het familiearchief Heerkens (1371) 1614-1908. Zwolle, 1982.

Mertens, Th., ‘Het Diepenveense zusterboek als exponent van gemeenschapstichtende kloosterliteratuur’, in: W. Scheepsma (red.), Het ootmoedig fundament van Diepeuveen. Zeshonderd jaar Maria en Sint-Agnesklooster, 1400-2000. Z.pl., 2002, Publicaties van de IJsselacademie 152, p. 77-94, 141-143, 165-166.

Middeleeuwse handschriften uit het klooster Diepeuveen. Deventer, 2000, tentoonstellingscatalogus Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek.

Moderne Devotie. Figuren en facetten. Nijmegen, 1984, tentoonstellingscatalogus Nijmeegs Volkenkundig Museum.

Monasticon Windeshemense. 4 dln., Brüssel, 1976-1984, Archives et bibliothèques de Belgique, extranummer 16.

Mulder, H., ‘Een nog onbekend gebedenboek uit het Amersfoortse Sint-Agnesconvent met excerpten uit geestelijke liederen’, in: Queeste 8 (2001), p. 160-174.

Mulder, H., 2007a, ‘Waar rustte het hoofd van de H. Helvidius? Op zoek naar een Maria Magdalenaklooster in het bisdom Utrecht’, in: J. Biemans e.a. (red.), Manuscripten en miniaturen. Studies aangeboden aan Anne S. Korteweg bij haar afscheid van de Koninklijke Bibliotheek. Zutphen, 2007, Bijdragen tot de geschiedenis van de Nederlandse boekhandel, nieuwe reeks 8, p. 303-310.

Mulder, H., 2007b, ‘Waar rustte het hoofd van de H. Helvidius? Op zoek naar een Maria Magdalenaklooster in het bisdom Utrecht’, in: Tussen de Voorn en Loevestein 43 (2007), nr. 132, p. 31-40.

[p. 139]

Nalis, H., ‘Het gebouwde erfgoed in Deventer’, in: K. Goudriaan (red.), Vernieuwde innigheid. Over de Moderne Devotie, Geert Grote en Deventer. Nieuwegein, 2008, Deventer reeks, p. 105-131.

Narrative Sources: een repertorium van de verhalende bronnen uit de middeleeuwse Nederlanden op het internet: www.narative-sources.be

NNBW = P.C. Molhuysen e.a. (red.), Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. 10 dln., Leiden, 1911-1937.

Overgaauw, E.A., ‘Saints in Medieval Calendars from the Diocese of Utrecht as Clues for the Localization of Manuscripts’, in: Codices manuscripti 16 (1992), p. 81-97.

Pesch, P.N.G. (red.), Bibliotheken van het aartsbisdom en van de Franciscanen. De collectie Thomaasse in de Utrechtse Universiteitsbibliotheek. Utrecht, 1992, Utrechtse bibliografische reeks 3.

Ruh, K., Geschichte der abendländischen Mystik. Vierter Band. Die niederländische Mystik des 14. bis 16. Jahrhunderts. München, 1999.

Scheepsma, W., ‘“Verzamelt de overgebleven brokken, opdat niets verloren ga”. Over Latijnse en Middelnederlandse levensbeschrijvingen uit de sfeer van de Moderne Devotie’, in: P. Wackers e.a., Verraders en bruggenbouwers. Verkenningen naar de relatie tussen Latinitas en Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam, 1996, Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen 15, p. 211-238, 334-346.

Scheepsma, W., ‘Zusterboeken. Bijzondere bronnen voor de Moderne Devotie’, in: Jaarboek voor vrouwengeschiedenis 16 (1996), p. 153-170.

Scheepsma, W., Deemoed en devotie. De koorvrouwen van Windesheim en hun geschriften. Amsterdam, 1997, Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen 17.

Scheepsma, W. (red.), Het ootmoedig fundament van Diepenveen. Zeshonderd jaar Maria en Sint-Agnesklooster, 1400-2000. Z.pl., 2002, Publicaties van de IJsselacademie 152.

Schoengen, M. (ed.), Jacobus Traiecti alias de Voecht, Narratio de inchoatione Domus Clericorum in Zwollis. Amsterdam, 1908, Werken uitgegeven door het Historisch Genootschap III, 13.

Schoengen, M., Monasticon Batavum. Deel II. De Augustijnsche orden benevens de Broeders en Zusters van het Gemeene Leven. Amsterdam, 1941.

Spitzen, O.A., ‘Het leven der eerwaardige moeder Andries Yserens, overste van het Lammenhuis te Deventer, overleden in den jare 1502’, in: Archief voor de geschiedenis van het aartsbisdom Utrecht 2 (1875), p. 178-216.

Stooker, K. & Th. Verbeij, Collecties op orde. Middelnederlandse handschriften uit kloosters en semi-religieuze gemeenschappen in de Nederlanden. 2 dln., Leuven, 1997, Miscellanea Neerlandica 15-16.

Streng, J.C., Zwols biografisch woordenboek. Een draagbaar mausoleum. Hilversum, 2004.

Streng, J.C., Kweekster van verstand en hart. Boekcultuur en leescultuur in Overijssel tussen 1650 en 1850. Epe, 2008, Intellectueel Overijssel 2.

Tangelder, F.B.M., ‘Otto Anton Spitzen, een katholiek emancipator in Overijsel in de tweede helft der vorige eeuw’, in: Overijselse portretten. Jubileumbundel, uitgegeven ter gelegenheid van de viering van het honderdjarig bestaan van de Vereeniging tot Beoefening van Overjsselsch Regt en Geschiedenis (...). Zwolle, 1958, p. 283-299.

Törnqvist, N., Ein Denkmal der Devotio moderna aus der Stiftsbibliothek zu Strängnäs (Beilage zu Strängnäs Läroverks Årsredogörelse 1945-1946).

Van der Veen, J., ‘Het Diepenveense manuscript Supplement 198 van de Athenaeumbibliotheek te Deventer’, in: Verslagen en mededelingen van de Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis 91 (1976), p. 28-42.

Van der Woude, S., ‘Het calendarium van Windesheim’, in: Huldeboek pater dr Bonaventura Kruitwagen O.F.M. 's-Gravenhage, 1949, p. 465-481.

Van Dijk, R.Th.M., ‘De Middelnederlandse vertalingen van de vrouwelijke versie der Windesheimse kloosterwetgeving’, in: Miscellanea Neerlandica. Opstellen voor dr. Jan Deschamps ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag. 3 dln., Leuven, 1987, II, p. 109-120.

Van Luijk, M., Bruiden van Christus. De tweede religieuze vrouwenbeweging in Leiden en Zwolle, 1380-1580. Zutphen, 2004.

V[an] S[lee], J.C., Catalogus der handschriften berustende op de Athenaeum-Bibliotheek te Deventer. Deven-

[p. 140]

ter, 1892.

Van Slee, J.C., ‘Het necrologium en cartularium van het convent der Reguliere kanunnikessen te Diepenveen’, in: Archief voor de geschiedenis van het aartsbisdom Utrecht 33 (1908), p. 317-485.

Van Vloten, J., Vijftal lezingen over de wording en ontwikkeling der stad en gemeente Deventer. Zutfen, 1866.

Wittek, M., Inventaire des plus anciens manuscrits de papier conservés à la Bibliothèque Royale Albert I^er et de leurs filigranes (XIII^e-XIV^e siècles). Bruxelles, 2001.

Wittek, M., Inventaire des manuscrits de papier du XV^e siècle conservés à la Bibliothèque Royale de Belgique et de leurs filigranes. Tome I-IV: manuscrits datés. 5 bdn., Bruxelles, 2003-2006.