Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2009

[p. 83]

[Nummer 2]

Boekenlijsten en Material Philology
Methodologische overwegingen bij de boekenlijst van Michael van der Stoct (ca. 1394)
Renée Gabriël^*

Inleiding

In 1996 verscheen The Whole Book. Cultural Perspectives on the Medieval Miscellany, een bundel onder redactie van Stephen G. Nichols en Siegfried Wenzel, waarin de mogelijkheden van de zogenaamde Material Philology verkend worden.¹ Door in het onderzoek aandacht te besteden aan de materiële aspecten van de codex, aan de Mitüberlieferung en aan de tekstvariatie, kan begrip ontstaan van de manier waarop de tekst in een specifieke historische context gelezen en begrepen werd, zo betogen de editeurs. Deze benadering werd gelanceerd in het themanummer van Speculum uit 1990 onder redactie van Nichols, en is sindsdien veel besproken en toegepast in de letterkundige mediëvistiek. Om aan deze benadering ten volle recht te doen, is vergelijking van overgeleverde bronnen onontbeerlijk. In de eerste plaats omdat de kenmerken van een codex pas echt op waarde geschat kunnen worden wanneer vergelijking met andere handschriften mogelijk is, ten tweede omdat ook een handschrift, net als een tekst, niet op zichzelf staat, maar functioneert in de context van andere handschriften. Elke bron die als aanvulling kan dienen op de overgeleverde handschriften zou daarom bij dit type onderzoek benut moeten worden.

Boekenlijsten vormen zo'n bron. Door de tijd- en plaatsgebondenheid van hun ontstaan - het gaat me hier om lijsten zoals die in documentaire bronnen voorkomen en niet om reconstructies van bibliotheken op basis van overgeleverde handschriften - zijn boekenlijsten vaak goed te situeren. Zo bieden ze zicht op de ruimere context waarin boeken gefunctioneerd hebben. Bovendien bevatten boekenlijsten geregeld informatie over het materiële aspect van de tekstoverlevering en leveren ze extra tekstgetuigen in aanvulling op het overgeleverde materiaal. Boekenlijsten worden al lang aangemerkt als unieke bronnen voor de studie van de overlevering van teksten, en zeker de laatste jaren is er veel onderzoek verricht.² Toch lijken deze impulsen

* Tijdens het werk aan mijn afstudeerscriptie over excerpten van de Senecabloemlezing uit de Spiegel historiael groeide het onderzoek van boekenlijsten, dat aanvankelijk een zijspoor vormde, uit tot een hoofdstuk dat de kern ging vormen van het artikel dat nu voor u ligt. Johan Oosterman (Radboud Universiteit Nijmegen) dank ik voor zijn betrokkenheid bij mijn werkzaamheden en zijn stimulerende opmerkingen bij verschillende versies van dit stuk. Ook Youri Desplenter (Universiteit Gent) ben ik zeer dankbaar voor zijn nauwgezette commentaar op een eerdere versie van dit artikel. In de laatste fase heb ik veel gehad aan het commentaar van de anonieme referenten. Ook hen wil ik danken voor hun waardevolle aanvullingen en kritische vragen.

1 In de inleiding van deze bundel spreken de editeurs over materialist philology. Ik hanteer echter liever de benaming Material Philology, die Nichols in een later artikel gebruikt (1997), en die een ruimere bekendheid geniet.

2 In 1879 was De Pauw een van de eersten die een aantal boekenlijsten uit de Nederlanden uitgaf, waarbij hij de hele bron uitgaf en niet alleen de passage over de boeken. Een andere vroege studie met uitgaven is Meinsma 1902. Boekenlijsten uit de zuidelijke Nederlanden zijn uitgegeven in het Corpus catalogorum belgii van Derolez & Victor (1994, 1997, 1999, 2001). Beschouwend over het onderzoek naar boekenlijsten Obbema 1994 en Bracke 2005. Onderzoek dat vanuit de boekenlijsten vertrekt, is onder meer Derolez 1972, Obbema 1973, 1974, 1996 en 2005, Wijsman 2003 en Van Coolput-Storms 2007. Een vergelijkend perspectief wordt gekozen door Van Hoorebeeck 2006, 323-328 en Van Hoorebeeck 2007. Zij besteedt ook veel aandacht aan het culturele profiel dat uit de lijsten kan worden afgeleid, een aspect dat ook centraal staat bij Van den Auweele, Tournoy & Monballyu 1981. Stooker & Verbeij vertrekken vanuit de sociale kring (religieuze gemeenschappen) en gebruiken boekenlijsten om het beeld van de literatuur in deze gemeenschappen aan te vullen (Stooker & Verbeij 1997, 280-311). Wijsman maakt in zijn proefschrift veel gebruik van boekenlijsten, en besteedt daarbij ook uitvoerig aandacht aan de materiële kenmerken van de handschriften, met name de kleur van de banden (Wijsman 2003, 133-140). Ook Van Hoorebeeck besteedt in haar publicatie uit 2006 aandacht aan de informatie die de lijst over het materiaal biedt (p. 328-331). Een helder overzichtsartikel uit de Germanistiek met veel literatuurverwijzingen is Fürbeth 2009.

[p. 84]

nauwelijks hun weerslag te hebben op de studie van verzamelhandschriften en teksttradities en ook in omgekeerde richting lijkt de beïnvloeding gering. In de medioneerlandistiek worden boekenlijsten tot nu toe voornamelijk gebruikt om één tekst aan een concrete bezitter te verbinden.³ Zo gebruikt Frits van Oostrom de boekenlijst van de Gentse brouwer Jan Wasselins om te laten zien dat de Reynaert aan het eind van de veertiende eeuw voorkomt in het bezit van een burger, ‘die er, getuige ook zijn bezit van een Ogier, een Seghelijn en een Huge van Tabaryen [...] kennelijk op uit was zich het culturele prestige van de adel te verwerven.’⁴ Van Oostrom gaat echter voorbij aan het feit dat deze vier epische teksten een bescheiden plaats innemen naast de drieëntwintig werken die kennis over het geloof, de wereld en goede omgangsvormen bevatten. Als Wasselins door zijn boekenverzameling cultureel prestige wilde verwerven, dan moet dat toch in de eerste plaats het culturele prestige van de geleerde wereld zijn. Wanneer men focust op één tekst worden dit soort tendensen niet zichtbaar. Boekenlijsten zouden daarom veel meer als geheel onderzocht moeten worden en dit in vergelijking met het overgeleverde materiaal.

Een boekenlijst die bijzonder rijk is aan informatie, is de inventaris van de boeken van Michael van der Stoct, prior van de benedictijner Sint-Baafsabdij in Gent aan het eind van de veertiende eeuw.⁵ Naast Latijnse handschriften had Van der Stoct 29 codices met Middelnederlands werk in zijn bezit. Hieronder zijn drie codices met excerpten uit de Spiegel historiael en een handschrift met Der naturen bloeme, verder drie handschriften met werk van Ruusbroec, waaronder Vanden seven sloten en Een spieghel der ewigher salicheit, en tot slot bekende teksten als de Vers-Lucidarius en de Melibeus.⁶ De lijst biedt zicht op de verspreiding van Middelnederlandse teksten in een milieu waarin het Latijn domineert, en doordat Van der Stoct zijn collectie ook in materieel opzicht bijzonder uitvoerig beschreef, bevat deze bron mooi materiaal voor de vergelijking met overgeleverde handschriften.

3 Zie Van Oostrom 1992, 226-227, Reynaert 1994, 18, Biemans 1997, hoofdstuk 7, Kinable 1998, 30, Van Oostrom 1999, 203, Corbellini 2002, 101-105 en Warnar 2003a, 248.

4 Van Oostrom 1999, 203.

5 Gent, Rijksarchief, Fonds Sint-Baafs: K. 9268. Uitgegeven in Derolez & Victor 1999, dl. 3, 53-71.

6 Respectievelijk: nrs. 68, 81, 171, 150, 102, 192, 202, 167, 208. Item 171 kan op basis van de citaten van het tweede en het één na laatste blad geïdentificeerd worden met de Senecabloemlezing uit de Eerste Partie van de Spiegel historiael. De woorden van allen fauten die in de boekenlijst geciteerd worden, corresponderen met Spiegel historiael, boek 8, kapittel 34, vers 75, waar we lezen: Van allen fayten die ghescien, zij het dat de kopiist abusievelijk fauten in plaats van fayten geschreven heeft. De woorden men caent komen voor in de versregels 55 en 56 van kapittel 75: Men caent bedriegen dor ghene noot / Men caent gebreken metter doot. De citaten zijn afkomstig uit het begin en het eind van de Senecabloemlezing.

[p. 85]

Uitgaande van de boekenlijst van Michael van der Stoct zullen in dit artikel de mogelijkheden van de studie van boekenlijsten verder verkend worden, voortbouwend op de gedachte dat het door de Material Philology geïnspireerde onderzoek veel kan winnen bij het betrekken van boekenlijsten als studieobject, en dat omgekeerd de studie van boekenlijsten baat heeft bij een combinatie met het onderzoek naar overgeleverde bronnen. Het artikel bestaat uit drie delen. In het eerste deel zal het functioneren van teksten centraal staan. Na een algemene beschouwing over Van der Stoct en zijn boekenlijst, zal bestudeerd worden of er een ordening in de lijst bestaat, om vervolgens in te gaan op de plaats van de Middelnederlandse werken in de boekenlijst. Hierbij zal worden uitgegaan van de methode die gebruikelijk is bij het onder-zoek naar verzamelhandschriften, waarbij getracht wordt informatie over de functie van een tekst af te leiden uit de Mitüberlieferung en uit de plaats die een tekst in een verzamelhandschrift inneemt. Naar analogie kan mogelijk ook de plaats die boeken in een boekenlijst innemen informatie verschaffen over de functie die zij vervulden en de betekenis die eraan werd toegekend. In het tweede deel van dit artikel wordt de lijst gebruikt om kennis van de materialiteit van middeleeuwse handschriften te verwerven. De gegevens over papieren handschriften uit de lijst van Van der Stoct worden vergeleken met het onderzoek van Erik Kwakkel naar het ontstaan en de verspreiding van papieren codices in de veertiende eeuw. In een derde deel worden de resultaten in een breder cultuurhistorisch kader geplaatst. Hier wordt getracht om de kennis die uit de boekenlijst verworven kan worden in verband te brengen met het beeld van de Middelnederlandse tekstcultuur zoals dat op basis van de bestudering van handschriften ontstaat. Dit artikel beoogt geen volledige studie te geven van de boekenlijst van Michael van der Stoct, maar gebruikt deze lijst om een methodologisch standpunt te illustreren.

Deel I

Michael van der stoct en zijn boekenlijst

Michael van der Stoct had theologie gestudeerd aan de Sorbonne in Parijs en is ergens tussen 1362 en 1367 ingetreden in de Sint-Baafsabdij te Gent, waar hij vanaf circa 1372 prior werd. In 1394 vertrok hij naar de universiteit van Keulen, waar hij als doctor werd aangesteld.⁷ Kort na zijn vertrek moet onenigheid ontstaan zijn over de boeken die hij had meegenomen.⁸ Dit blijkt uit een boekenlijst uit het archief van de Sint-Baafsabdij die in het Rijksarchief Gent bewaard wordt.⁹ In de aanhef van de boekenlijst verklaart Van der Stoct dat van de boeken die hij hierna noemt slechts enkele van de abdij zijn en dat hij de overige werken zelf voor veel geld gekocht heeft

7 ‘Michel de stoet’ 1895 en Sullivan 1995, 321-322 (nr. 618).

8 De volgende beschrijving is voornamelijk gebaseerd op de toelichting in de editie van Derolez & Victor, dl. 3, 1999, 54.

9 Gent, Rijksarchief, Fonds Sint-Baafs: K. 9268.

[p. 86]

Afb. 1. Gent, Rijksarchief, Fonds Sint-Baafs: K. 9268, f. 4r.

of eigenhandig gekopieerd heeft, ten dele al vóór het moment waarop hij in de abdij intrad. Ook zou hij veel boeken in de abdij achtergelaten hebben.¹⁰ De lijst is in één hand geschreven en bestaat uit twee delen met in totaal 312 handschriften. Het eerste gedeelte (item 1-208) is een afschrift van een document dat door Michael van der Stoct is opgesteld. Het origineel moet in of kort na 1394 opgesteld zijn, het jaar waarin Van der Stoct naar Keulen vertrok. Dat het eerste deel van de lijst door Van der Stoct zelf was opgesteld, blijkt uit het feit dat hij zijn naam noemt in de rubriek aan het begin van de lijst en verschillende keren verwijst naar zichzelf in de eerste persoon. Zo zegt hij over een handschrift dat het preken bevat ‘die door mij gepreekt zijn’ (sermones per me predicati) en verwijst hij bij een ander prekenhandschrift naar ‘mijn heer’ als de auteur van de tekst (de domino meo).¹¹ In dit deel van de lijst begint de beschrijving van elk nieuw object met het woord ‘item’. Het tweede deel van de lijst, dat door een witregel duidelijk als nieuw deel gemarkeerd is (afb. 1), is niet door Van der Stoct zelf opgesteld, zoals blijkt uit een verwijzing naar Van der Stoct in de derde persoon: magistro Michaele (nr. 260). Het woord ‘item’ wordt in dit deel van de lijst niet gebruikt om een nieuw handschrift te markeren. Wie dit tweede deel van de lijst opstelde en wat het verband is tussen de 104 boeken die hier genoemd worden en de handschriften van Van der Stoct, is onbekend. Waarschijnlijk is dit deel enige tijd later opgesteld, want over een van de teksten (nr. 260) wordt gezegd dat het te Keulen door Michael van der Stoct geschreven is (facti Colonie a magistro Michaele). Aangezien er slechts een witregel werd ingevoegd en er geen nieuwe toelichting werd gegeven over de bezitter, is het mogelijk dat het ook hier om boeken van Van der Stoct gaat. Ik richt me hierna echter alleen op het eerste deel van de lijst, omdat dit de werken zijn die zeker op enig moment in zijn bezit waren.¹²

Ik zal in dit artikel alle items aanduiden als handschriften of boeken, en reken daartoe ook objecten die mogelijk maar uit één katern bestaan.¹³ De grens tussen items is duidelijk gemarkeerd doordat er steeds op een nieuwe regel begonnen wordt met ‘item’. Dat het gaat om handschriften en niet om teksten blijkt uit de items waarin beschreven wordt dat een handschrift meerdere teksten bevat. Dat de dragers handschriften zijn blijkt uit de omschrijving 20 folio en penultimo om het tweede en één na laatste blad mee aan te duiden. Soms komt er ook een andere vorm voor, zoals losse katernen, aangeduid als quaterni simul sine coopertorio (nr. 80) of een handschriftvorm die in antiqua bulla genoemd wordt (nrs. 85 en 86).

10 Of naar aanleiding van dit schrijven een deel van de werken teruggezonden werd naar Gent, valt niet te achterhalen, maar ten minste één van de boeken die Van der Stoct noemt, nr. 36 op de lijst, moet weer in het bezit van de Sint-Baafsabdij gekomen zijn, want het wordt thans met andere boeken uit de abdij bewaard in de Universiteitsbibliotheek van Gent (Gent, UB: hs. 439). Op het laatste blad staat Liber magistri M. Derolez & Victor 1999, 54.

11 Respectievelijk nrs. 86 en 100 op de lijst. Zie ook nrs. 43, 62, 90, 185, 193 en 203.

12 Het is natuurlijk niet uitgesloten dat hij werken niet vermeld heeft, zeker gezien het conflict dat er over de boeken gaande was. Maar de boeken op het eerste deel van de lijst waren in ieder geval in zijn bezit.

13 Vergelijk Klein 1995, 19.

[p. 88]

De boekenlijst: handschriftbeschrijvingen en ordening

Van der Stoct heeft zijn boeken zeer uitvoerig beschreven. Naast een algemene typering van een werk, zoals sermones of questiones disputate, geeft hij regelmatig ook een titel of de naam van een auteur. Daarnaast citeert hij telkens de beginwoorden van het tweede blad en de beginwoorden van het één na laatste blad, zodat het precieze exemplaar van een boek geïdentificeerd kon worden. Deze citaten bieden voor een aantal handschriften de mogelijkheid om de omvang van de codex bij benadering te reconstrueren.¹⁴ Vaak geeft hij expliciet aan dat een handschrift meerdere teksten bevat, door de werken afzonderlijk te noemen of door de inhoud die volgt op de hoofdtekst te omschrijven in bewoordingen als et alia devota of et multa alia.¹⁵ Bij verschillende handschriften geeft hij bovendien informatie over het uiterlijk van het boek of de vorm van de teksten. Zo schrijft hij dat handschriften van papier zijn, dat een tekst geschreven is in mala littera of dat teksten berijmd zijn (rigmatice).¹⁶ Ook geeft hij bij verschillende teksten aan dat zij geschreven zijn in theutonico of in flamingo.

Deze gegevens zijn interessant voor nader onderzoek, maar een moeilijkheid hierbij is dat men nooit weet hoe systematisch Van der Stoct bij het samenstellen van de lijst te werk ging. Hij beschrijft niet consequent dezelfde onderdelen van elk handschrift, maar vermeldt alleen de informatie die relevant is. Zo zegt hij niet altijd dat een handschrift Middelnederlandse teksten bevat, terwijl uit de citaten van het tweede en voorlaatste blad blijkt dat er in de codex volkstalige teksten voorkwamen.¹⁷ Ook bij een aantal evident rijmende teksten vermeldt Van der Stoct niet dat ze berijmd zijn. Dit geldt bijvoorbeeld voor de volgende handschriften:

Item excerpta multa notabiliora de speculo hystoriali in theutonico, secundo folio ‘Ganelons’, penultimo ‘die coninc en’. (nr. 68)
Item in theutonico speculum historiale abbreviatum in papiro, 20 folio ‘Lucifer’, penultimo ‘ende daer stont’. (nr. 81)

Het lijkt te gaan om handschriften met excerpten uit de Spiegel historiael van Jacob van Maerlant en dus om handschriften met een berijmde tekst.¹⁸ Dit betekent dat

14 Het citaat op het tweede blad van de Mellibeus in rime (nr. 208) correspondeert met het begin van vers 157 van deze tekst. Dit betekent dat de tekst waarschijnlijk was opgemaakt in twee kolommen van elk circa 39 regels. Bij een totale omvang van 3771 verzen, moet het handschrift een omvang van 24 folia, ofwel 12 dubbelbladen, gehad hebben. Eenzelfde berekening kan gemaakt worden voor de Senecabloemlezing uit de Spiegel historiael (nr. 171), waarvan het citaat correspondeert met het begin van regel 164 van de bloemlezing. Dit handschrift moet ongeveer 20 bladen geteld hebben. Zie voor de identificatie van deze tekst noot 6.

15 Nrs. 96 en 163.

16 Het gaat om nrs. 205 en 92, 154, 167 en 198. Over nr. 208 wordt gezegd dat de tekst geschreven is in rime.

17 Bijvoorbeeld nrs. 43, 102 en 188. Zie voor een overzicht van alle Middelnederlandse handschriften noot 24.

18 De citaten uit het eerste handschrift kunnen afkomstig zijn uit verschillende passages van de Spiegel historiael. Ganelons duikt op in de Derde Partie, waar de naam als bezittelijk voornaamwoord voorkomt in de opschriften van kapittel 14 en 17 van het eerste boek en in kapittel 17, vers 89. De woorden die coninc en komen in totaal zeven keer aan het begin van een versregel voor (I, bk. 2, kap. 1, vs. 51; III, bk. 6, kap. 3, vs. 72; II, bk. 7, kap. 39, vs. 19; V, bk. 3, kap. 32, vs. 2178; V, bk. 4, kap. 8, vs. 528; V, bk. 4, kap. 42, vs. 3251; V, bk. 4, kap. 51, vs. 3745). Welke passage in het handschrift van Van der Stoct was opgenomen, kan niet achterhaald worden. De citaten uit het tweede handschrift heb ik vooralsnog niet in de Spiegel historiael kunnen vinden. De naam Lucifer wordt uiteraard wel een aan tal keer genoemd, maar door het ontbreken van een specifieke woordcombinatie kan op basis hiervan geen concrete passage aangewezen worden.

[p. 89]

er meer berijmde teksten in de verzameling voorkwamen dan op basis van expliciete vermeldingen achterhaald kan worden. Wanneer over een handschrift met Middelnederlands werk niet gezegd wordt dat het in de volkstaal geschreven is, kan dit vaak toch worden afgeleid uit de titel of de geciteerde woorden, maar wanneer een handschrift zowel Latijnse als Middelnederlandse teksten bevat, is het mogelijk dat dit niet uit de lijst kan worden opgemaakt. We mogen er echter vanuit gaan dat de handschriften met een substantieel aandeel Middelnederlandse tekst zeker te herkennen zijn.

De voorbeelden laten zien dat Van der Stoct niet werkte met een vooropgezet classificatiemodel, maar alleen de kenmerken vermeldde die relevant waren voor een eenvoudige identificatie van de teksten. Zo staat er nooit dat handschriften van perkament zijn, maar wel dat het gebruikte materiaal papier is. Bij het Speculum historiale in de hierboven geciteerde omschrijvingen was het vermelden van de volkstaal noodzakelijk, om de tekst te onderscheiden van zijn Latijnse voorbeeld, het Speculum historiale van Vincentius van Beauvais. Dat de Middelnederlandse tekst berijmd was, behoefde mogelijk geen toelichting vanwege de grote bekendheid van Maerlants werk. Voor een ander handschrift op de lijst, een Middelnederlandse Lucidarius, was het juist wel relevant om te vermelden dat de tekst in de volkstaal en in rijm geschreven was, om verwarring met de Latijnse tekst en met de prozavertaling te voorkomen.¹⁹ Het ontbreken van een bepaald kenmerk in de beschrijving van de boeken betekent niet per definitie dat een codex of tekst dit kenmerk niet vertoonde. De verschillende aspecten van de vermelde items kunnen dus slechts tot op zekere hoogte geanalyseerd worden. We kunnen vaststellen welke handschriften van papier zijn, maar weten nooit zeker of er niet ook andere papieren handschriften in de collectie aanwezig waren. Kwantitatief onderzoek is op basis van deze gegevens niet mogelijk, maar de beschrijvingen die wél uitvoerig zijn, bieden reeds een schat aan informatie voor nader onderzoek.

Ook als het gaat om de volgorde van de boeken op de lijst lijkt Van der Stoct niet met vaststaande categorieën gewerkt te hebben.²⁰ Een strikte ordening naar thema, genre of taal is in de lijst niet te ontdekken. Wel zijn er verschillende clusters aan te wijzen van werken die tot hetzelfde genre behoren, die eenzelfde thematiek behandelen of die anderszins verwant zijn. Twee voorbeelden kunnen dit illustreren. Aan het begin van de lijst komt een cluster voor met acht teksten over het canoniek recht (nrs. 8-15), waaronder het Decretum, de Decretales en werk van Clemens V, Innocentius IV en Gulielmus Durantis. De teksten vormen duidelijk een thematisch geordende groep, maar ook later in de lijst komen nog teksten over het canoniek recht voor, zoals de Summa van Astesanus (nr. 155) en een werk dat omschreven wordt als distinctio

19 Nr. 167. Datzelfde geldt voor de nrs. 106, 154 en 92, met respectievelijk een berijmde medische tekst, een berijmde preek en een berijmd heiligenleven. Het rijm vormt hier een onderscheidend kenmerk waardoor het relevant wordt om te vermelden.

20 Bij sommige andere boekenlijsten is dat wel het geval. Bijvoorbeeld (tot op zekere hoogte) in de boekenlijst van de latere prior van Sint-Baafs, Olivier de Langhe. Zie Derolez & Victor 1999, dl. 3, 72-97 en Van Acker 1959. Zie ook de boekenlijst van Filips Wieland, besproken in Van den Auweele, Tournoy & Monballyu 1981 en Van Hoorebeeck 2007 en de collectie die beschreven wordt in Obbema 1974 en 1996.

[p. 90]

librorum iuris canonici et civilis (nr. 129).²¹ Een tweede voorbeeld vormen de prekenclusters die op drie plaatsen in de lijst voorkomen (nrs. 97-101; nrs. 157-160, 162-163; en nrs. 195-197). De handschriften met preken worden meestal kort na elkaar vermeld, en duiken slechts een enkele keer als eenling in de lijst op.²² De twee voorbeelden laten zien dat er binnen de lijst wel clustertjes van verwante teksten voorkomen, maar dat deze indeling niet geheel systematisch is doorgevoerd.²³

Naast de ordening op microniveau zijn er ook een aantal patronen zichtbaar op macroniveau. Sommige categorieën teksten komen pas later in de lijst aan bod. Vitae komen op de lijst pas na nummer 40 voor en preken pas vanaf nummer 80. Ook de plaats van de Middelnederlandse werken in de lijst valt op. Onder de eerste tweeënveertig boeken is geen enkel handschrift met Middelnederlandse teksten. Vervolgens staat er een aantal Middelnederlandse werken als eenling tussen Latijnse handschriften. De meeste Middelnederlandse handschriften (ruim 60 %) staan in het laatste kwart van de lijst in drie clusters bij elkaar.²⁴

Uit bovenstaande voorbeelden blijkt dat er zowel op microniveau als op macroniveau ordening in de lijst bestaat, maar dat een deel van de handschriften ook min of meer toevallig op een bepaalde plaats werd opgenomen. De vraag is nu waardoor de volgorde van de boeken op de lijst bepaald is. Bracht Van der Stoct tijdens het schrijven zelf ordening in zijn verzameling aan, of schreef hij eenvoudig op wat hij tegenkwam en vormt de lijst dus een afspiegeling van de materiële werkelijkheid? Dat Van der Stoct bij het opstellen van zijn lijst keuzes maakte is mogelijk, maar er zit te weinig systeem in de lijst om aan te nemen dat hij hierbij volgens een duidelijk plan te werk ging. Waarschijnlijker lijkt het dat hij de boeken vermeldde in de volgorde waarin hij ze in kisten, op planken of op zijn werktafel aantrof.²⁵ De samenhang die op verschil-

21 De teksten over het canoniek recht die in de lijst voorkomen, worden opgesomd in Van Caenegem 1967, 274. De werken die hij noemt uit het eerste deel van de lijst corresponderen met de volgende items: nrs. 8-11, 13-15, 125, 129, 155, 176.

22 Handschriften met preken zijn: nrs. 80, 86, 92 (mnl.), 97, 98, 99, 100, 101, 157, 158, 159, 160, 162 (mnl.), 163, 168, 182, 195, 196, 197.

23 Een ander voorbeeld is een cluster met teksten over natuurfilosofie en astrologie: expositiones libri phisicorum et de celo et mundo a sancto Thoma (nr. 63; Aristotelescommentaren van Thomas van Aquino), textus philosophie naturalis et methaphisice (nr. 64, Metaphysica van Aristoteles), de historiis animalium et partibus et generacione (nr. 66; Aristoteles, Historia animalium, De partibus Animalium, De generatione animalium), tenteloquium Ptolomei in gallico (nr. 69; Ptolomeus' Centiloquium in het Frans), liber de astronomia et centiloquium Ptolomei (nr. 71, een werk over astronomie en Ptolomeus' Centiloquium) en de naturis rerum et bestiarum (nr. 72, Thomas van Cantimpré, De naturis rerum, Johannes Chrysostomus, De naturis bestiarium). Mogelijk is ook nummer 65, questiones magistri Egidii et Rikardi, hieraan verwant. Ricardus heb ik vooralsnog niet kunnen identificeren, maar Egidii verwijst waarschijnlijk naar Aegidius Romanus, een auteur die ook verschillende Aristotelescommentaren schreef. Een ander voorbeeld van verwante teksten die naast elkaar staan vormen de items 86 en 87, die beide betrekking hebben op het kloosterleven. Item 86 bevat an monachi commedendo carnes peccent, een questio van Johannes Bernier de Fayt over de vraag of monniken een doodzonde begaan wanneer zij vlees eten. Hierop volgt een handschrift met regula nostra et actor de professione monachorum et statuta synodalia et collaciones patrum.

24 Middelnederlandse handschriften zijn: nrs. 43, 62, 68, 81, 92, 96, 102, 106, 135, 137, 150, 154, 162, 166, 167, 169, 171, 188, 189, 192, 193, 194, 199, 202, 203, 205, 206, 207, 208. Opvallend is dat onder de 104 boeken op het tweede deel van de lijst slechts zes handschriften met Middelnederlands werk voorkomen, waaronder geen bekende teksten (nrs. 269, 291, 298, 302, 303, 305). Als het tweede deel van lijst de boeken bevat heeft die Van der Stoct pas na zijn vertrek naar Keulen verworven heeft, is het niet verwonderlijk dat Middelnederlandse aandeel lager is.

25 Vergelijk de boekenlijst van Jan van Gistel uit 1417 (Derolez & Victor 1997, dl. 1, 183-185) waarop de werken per plaats in het huis beschreven worden.

[p. 91]

lende plaatsen in de lijst bestaat, moet dan het gevolg zijn van een ordening die ook in de werkelijkheid bestond. Dit kan een doelbewust aangebrachte ordening zijn, die in het gebruik en tijdens de verhuizing naar Keulen verstoord is geraakt, maar goed mogelijk is ook dat de volgorde tijdens het gebruik ontstaan was; de boeken die Van der Stoct samen gebruikte, werden mogelijk ook samen bewaard.

Wanneer we uitgaan van de hypothese dat de volgorde van de werken op de lijst het gevolg is van de samenhang waarin ze gebruikt werden, zou het mogelijk moeten kunnen zijn om informatie over het functioneren van handschriften te ontlenen aan de plaats die ze in de lijst innemen. Om deze mogelijkheid te verkennen, richt ik me hierna op de Middelnederlandse werken in de lijst van Van der Stoct.

Middelnederlandse literatuur in geleerde kringen

Onder de 208 handschriften die Van der Stoct op zijn lijst beschrijft, zijn in totaal 29 items te identificeren als Middelnederlandse codices.²⁶ Van der Stoct was goed geschoold in het Latijn en had dus voor het begrip van een werk de volkstaal niet nodig. De Middelnederlandse teksten moeten hem dus iets geboden hebben wat hij in het Latijn niet vond. Dat kan liggen op het vlak van de inhoud, maar zijn interesse voor bepaalde werken kan ook samenhangen met het doel waarmee hij de teksten gebruikte. De vraag dringt zich op hoe deze Middelnederlandse werken binnen Van der Stocts verzameling gefunctioneerd hebben.

Allereerst kan dan gekeken worden naar de inhoud van de werken. Hoe verhouden de Middelnederlandse teksten zich tot het Latijn? Het Latijnse aandeel van de collectie beslaat een ruim terrein.²⁷ Van der Stoct beschikt over de belangrijkste theologische handboeken, waaronder werk van Thomas van Aquino en Petrus Lombardus' Sententiae en verschillende commentaren daarop.²⁸ Daarnaast heeft Van der Stoct verschillende teksten over het canoniek recht in zijn bezit.²⁹ Ook bezit hij werken op het gebied van de (natuur)filosofie, zoals teksten van Aristoteles en commentaren daarop, en teksten van Johannes Buridanus.³⁰ Onder zijn werken over de natuur en dieren vinden we De natura rerum van Thomas van Cantimpré en een bestiarium met afbeeldingen.³¹ Veel handschriften bevatten teksten over ethiek, kennis over het ge-

26 Zoals kan worden vastgesteld op basis van expliciete vermeldingen van de taal, Middelnederlandse titels en Middelnederlandse beginregels van het tweede en op een na laatste blad van een codex. Zie voor een overzicht van de Middelnederlandse handschriften noot 24.

27 Binnen het bestek van dit artikel kan in het hiernavolgende slechts een zeer beknopte beschrijving gegeven worden, die lang geen recht doet aan de rijkdom van de verzameling. De basis voor deze beschrijving vormt een overzicht waarin ik de inhoud van een groot deel van de handschriften geïdentificeerd heb. Deze lijst heeft echter nog een te voorlopig karakter om bij dit artikel te publiceren.

28 Thomas van Aquino: nrs. 3, 4, 5, 18, 19, 23, 39, 63, 87, 140, 147. Petrus Lombardus' Sententiae: nr. 6. Commentaren op de Sententiae: nrs. 7, 18, 26, 35, 42, 82, 88, 148, 164, 172.

29 Recht: nrs. 8, 9, 10, 11, 12, 13, 49, 120, 125, 128, 129, 176.

30 Aristoteles: nrs. 64 en 66. Pseudo-Aristoteles: nr. 40 (De pomo). Commentaren op Aristoteles: nrs. 63, 77, 90, 91. Johannes Buridanus: nrs. 90 (Aristotelescommentaar), 91, 118, 149. Zie ook nr. 130: tractatus de philosophia naturali bonus.

31 De natura rerum: nrs. 72, 110, 115. Het bestiarium: nr. 204. Zie ook: nr. 113 (proprietatibus animalium).

[p. 92]

loof en richtlijnen voor een goed christelijk leven.³² Daarnaast heeft hij verschillende codices met heiligenlevens en exempelen uit de bijbel, waaronder het Speculum humanae salvationis (nr. 123).³³ Een aantal teksten handelt specifiek over het kloosterleven.³⁴ Ook kronieken, genealogieën en geschiedenissen zijn vertegenwoordigd.³⁵ Medische teksten heeft Van der Stoct nauwelijks.³⁶

Kijken we nu naar de Middelnederlandse handschriften, dan zien we dat deze vaak handelen over ethiek, devotie en het geloof.³⁷ Teksten over de juiste christelijke levenswijze zijn bijvoorbeeld de Melibeus (nr. 208), de Senecabloemlezing uit de Spiegel historiael (nr. 171) en een doctrinale morale (nr. 96). Op dit vlak liggen ook de handschriften die excerpten, dicta en andere korte teksten lijken te bevatten, wat blijkt uit beschrijvingen als multa notabiliora (nr. 68), alia devota (96) en multa de dictis Rijsbrouc (nr. 102).³⁸ Naast de ethisch-instructieve teksten zijn ook de teksten waarin over de bijbelse geschiedenis of over heiligen verhaald wordt goed vertegenwoordigd. Van der Stoct heeft bijvoorbeeld twee handschriften met een leven van Jezus.³⁹ Een uitzondering onder de Middelnederlandse handschriften vormen Maerlants Der naturen bloeme, een tekst over medicine en een historisch werk.⁴⁰ Wat betreft de Middelnederlandse teksten lijkt Van der Stoct dus met name geïnteresseerd geweest te zijn in instructieve literatuur over het geloofsleven en de juiste christelijke levenswijze, verhalen die als exempel konden dienen en dicta.

Informatie over de betekenis die deze Middelnederlandse handschriften voor Van der Stoct hadden, kan mogelijk ontleend worden aan de beschrijvingen van de codices. De volgende drie beschrijvingen wijzen erop dat Van der Stoct zelf actief Middelnederlandse teksten verzamelde (cursivering door mij, RG):

Item liber quem copulavi in flamingho contra alium multa heretica continentem; ibi multa bone et magne theologie (nr. 62).

32 Deze teksten lopen uiteen van beschouwelijk tot meer praktisch van aard. Bijvoorbeeld: de viciis et virtutibus (nrs. 40, 105, 116 en 141), teksten op naam van Seneca (nrs. 191 en 197), het mystieke traktaat Viae sion lugent van de kartuizer Hugo van Balma (nr. 132), De diligendo Deo van Bernardus van Clairvaux (nr. 138) en de Lucidarius (nrs. 55 en 143).

33 Bijbelse stof: nr. 190 (Biblia pauperum). Apocriefe werken: nr. 146 (Virtutes apostolorum). Heiligenlevens: nr. 41 en 79 (Legenda aurea), 44, 152, 153, 174, 182.

34 Nrs. 73 (Regula Benedicta), 84 (regula nostra), 83 en 185 (tractaten over het eten van vlees) en nr. 93 (bonus tractatus quomodo conversatio in monasterio fiat).

35 Nrs. 36, 46, 53, 54, 109, 121, 136, 165, 173.

36 Nrs. 94 en 139.

37 Na het voltooien van dit artikel ontving ik van Frank Willaert een passage uit zijn Bert van Selm-lezing (die zal plaatshebben in Leiden op 7 september 2010) waarin hij een mooie typering van de Middelnederlandse boeken op de lijst van Van der Stoct geeft. Hierin komt een aantal aspecten aan bod dat ik niet bespreek. Ik dank hem zeer voor het toesturen van deze passage uit zijn lezing.

38 Vergelijkbare beschrijvingen komen ook voor bij de volgende items: aliis devotis (nr. 162), multa devota (nr. 169), ende vele notabele (nr. 193), multe auctoritates et doctrine devote (205), ende vele anders devoots (nr. 206), multa notabilia (nr. 207).

39 Nr. 43 (vita Christi), 137 (evangelia), 154 (vita sancti Georgii), 189 (van Christus levene ende passie), 205 (expositio mirabilis de ewangelio, in principio van Augustinus).

40 Nrs. 150, 106 en 166.

[p. 93]

Item in theutonico de contemplacie van den VII ghetiden ende voort van allen duechden ende sonden ende scoon verclaers van den Pater noster ende vele notabele, et ego extraxi de gallico (nr. 193).
Item expositio mirabilis de ewangelio, in principio van Augustinus etc., in theutonico, quam feci scribi, 2o folio ‘alle die’, penultimo ‘ende in der’ (nr. 203).

Uit deze beschrijvingen blijkt dat Van der Stoct zelf handschriften met Middelnederlandse teksten samenstelde, en daarvoor ook fragmenten uit het Frans excerpeerde en vertaalde.⁴¹ Uit de lijst blijkt ook dat Van der Stoct een aantal werken zowel in het Latijn als in het Middelnederlands in zijn bezit had, zoals de Lucidarius en teksten op naam van Seneca.⁴² Dit alles wijst erop dat Van der Stoct belang hechtte aan de volkstalige teksten in zijn verzameling.

De vraag is nu hoe Van der Stoct zijn Middelnederlandse handschriften gebruikte en in welke context ze functioneerden. Mogelijk biedt de plaats die de Middelnederlandse codices in de lijst innemen hier meer zicht op. Zoals het in de Material Philology en bij de überlieferungsgeschichtliche Methode gebruikelijk is om door studie van de Mitüberlieferung een beter beeld te vormen van de receptie en het functioneren van een tekst, zo is het misschien ook mogelijk om door bestudering van de directe context waarin Middelnederlandse werken op de lijst zijn opgenomen, een beter beeld te vormen van de functie van deze werken in de verzameling van Van der Stoct.⁴³

Een aantal Middelnederlandse handschriften staat als eenling tussen Latijnse codices, andere staan in een aantal clustertjes bijeen aan het einde van de inventaris. De eerste Middelnederlandse tekst op de lijst is een leven van Jezus (nr. 43), dat vermeld wordt naast een Latijnse vita van Maria (nr. 44) en kort na de Legenda aurea (nr. 41). Ook later in de lijst komt een Middelnederlands heiligenleven naast Latijnse vitae voor.⁴⁴ Een ander Middelnederlands handschrift dat als eenling naast Latijnse codices voorkomt, is een van de hiervoor reeds genoemde Spiegel historiael-handschriften (nr. 81). Deze codex staat dicht bij een handschrift dat omschreven wordt als tabule super speculum hystoriale, auream legendam et exempla sacre scripture (nr. 78). Het handschrift bevat naslagwerken bij het Speculum historiale - mogelijk Johannes van Hautfuneys alfabetische inhoudsoverzicht - en een inhoudsoverzicht bij de Legenda aurea en de bijbel.⁴⁵ Direct na dit handschrift volgt een codex met de Legenda aurea, twee titels later volgt het Middelnederlandse handschrift met de ingekorte Spiegel historiael. Mo-

41 Bij het derde handschrift (nr. 203) zegt hij letterlijk ‘welke ik gemaakt heb geschreven te worden’, wat mogelijk betekent dat hij de opdracht heeft gegeven om de teksten te kopiëren.

42 De Latijnse Lucidarius wordt vermeld als nr. 55 en nr. 143 en de Middelnederlandse als nr. 167. Latijnse teksten op naam van Seneca zijn nrs. 191 en 197, een Middelnederlands exemplaar is nr. 171.

43 Dit werd in 1985 reeds betoogd door Bernhard Schnell in zijn artikel ‘Zur Bedeutung der Biliotheksgeschichte für eine Überlieferungs- und Wirkungsgeschichte’. Een vergelijkbare aanpak ben ik tegengekomen bij Williams 2003, 265-269. In zijn studie over het Secretum secretorum gebruikt hij boekenlijsten om op basis van de plaats die het Secretum secretorum in de lijst inneemt te achterhalen hoe de tekst door middeleeuwse geleerden geclassificeerd werd. Zie over de Material Philology en verwant onderzoek onder meer Ruh 1985, Nichols 1990, Schnell 1992, Wackers 1994, Nichols 1997, Williams-Krapp 2000 en Bein 2002.

44 Het gaat om de nrs. 152-154: Item vita sancti Anthonii, Item in alio vita sancte Marie Egiptiace sexternum, Item Vita sancti Georgii in flamingo rigmatice.

45 Zie over de productie en het gebruik van dit soort alfabetische indexen Briggs 2008, die ook de werkzaamheden van Johannes Bernier de Fayt bespreekt.

[p. 94]

gelijk diende de Middelnederlandse versie ter vervanging van een Latijns handschrift dat Van der Stoct niet in zijn bezit had. In zijn preek De sacramento altaris gebruikte Van der Stoct citaten uit het Speculum historiale, maar of hij hiervoor over een Latijns handschrift kon beschikken, een bloemlezing gebruikte of van de Middelnederlandse versie gebruik maakte, is onbekend.⁴⁶

Zowel voor de Middelnederlandse heiligenlevens als voor het Spiegel historiael-handschrift geldt dat ze zijn beschreven naast Latijnse teksten met een verwante inhoud. Dit lijkt erop te wijzen dat deze Middelnederlandse handschriften samen met Latijnse werken functioneerden. Hierop wijzen ook twee handschriften op de lijst waarin zowel Latijnse als Middelnederlandse teksten zijn opgenomen, waaronder een handschrift met onder meer de Proprietatibus rerum en een berijmde medische tekst in het Middelnederlands (nr. 106).⁴⁷

Wanneer we verder bekijken in welke context de Middelnederlandse handschriften in de lijst voorkomen, dan wordt zichtbaar dat zij vaak in de buurt van handschriften met preken zijn opgenomen. Omgekeerd is het aantal Middelnederlandse handschriften in het preekloze gedeelte tussen het eerste prekencluster (nrs. 97-101) en het tweede (nrs. 157-i6o, 162-163) opvallend laag.⁴⁸ Preken en Middelnederlandse teksten duiken voor het eerst samen op in het midden van de lijst, waar na een handschrift met Middelnederlandse preken (nr. 92) en een codex met een Middelnederlandse doctrinale morale en ander werk (nr. 96) een reeks van vijf preken volgt (nrs. 97-101). Direct hierna is een verzamelhandschrift opgenomen met dicta van Ruusbroec, de doctrinali en andere devotionele teksten (nr. 102). Ook de Middelnederlandse teksten die aan het eind van de lijst voorkomen, worden omgeven door handschriften met preken. Dit gedeelte van de lijst zal ik hierna kort bespreken.

Na een reeks van zes preken, waaronder een handschrift met een Middelnederlandse preek over Sint-Bavo (nrs. 157-16o, 162-163), volgen vier Middelnederlandse handschriften (nrs. 166, 167, 169 en 171) en een Latijns prekenhandschrift (nr. 168). Direct na het laatste Middelnederlandse handschrift volgt een ars et doctrina de modo predicandi, een handboek over het preken (nr. 172). Kort na deze codices volgen twee clusters met Middelnederlandse teksten, met daartussen opnieuw een aantal preken. De vijf Middelnederlandse handschriften die hier als eerste zijn opgenomen (nrs. 188, 189, 192, 193, 194), bevatten overwegend teksten die betrekking hebben op het geloofsleven. Een liber de confessione dat begint met de woorden Onse Heereghebiet (nr. 188), een tekst over het leven en lijden van Jezus Christus (nr. 189), Ruusbroecs Van den VII sloten (nr. 192), een handschrift dat Van der Stoct zelf samenstelde en waarin uitleg gegeven wordt over de zeven getijden, over zonden en deugden en over het pater noster (nr. 193) en tot slot een handschrift met een kalender en informatie over de loop van de sterren en planeten (nr. 194). Tussen deze Middelnederlandse handschriften staan

46 ‘Michel de stoet’ 1895, 373.

47 Het tweede handschrift wordt omschreven als liber de abusionibus claustri, questiones de quolibet et dictamina, 20 folio ‘pastor’, penultimo ‘zien dat wij’ (nr. 135).

48 Alleen de handschriften met nummer 102, 106, 135, 137, 150 en 154 bevatten Middelnederlands werk, waarbij het eerste handschrift direct op de preken volgt, en de laatste twee handschriften kort voor de volgende preken voorkomen.

[p. 95]

twee Latijnse werken die goed bij de inhoud van de volkstalige teksten aansluiten: een Biblia pauperum (nr. 190) en een handschrift met uitleg bij moeilijke bijbelpassages en brieven van Seneca aan Paulus (nr. 191). De Middelnederlandse handschriften worden gevolgd door drie codices met Latijnse preken (nrs. 195-197). Kort hierna volgt aan het eind van de lijst nog een cluster Middelnederlandse handschriften, waaronder de Spieghel der eewegher salicheit, de Spieghel van der messen en de Melibeus, en verder handschriften met uitspraken van autoriteiten en multa notabilia (nrs. 202-203, 205-208).

Zichtbaar wordt dat een groot deel van de Middelnederlandse handschriften werd bewaard samen met prekenhandschriften. Dit wijst er mogelijk op dat zij ook in hun gebruik veel met elkaar gemeen hadden. We kunnen dan denken aan het motief waarmee ze bestudeerd werden, maar mogelijk is ook dat Middelnederlandse teksten door Van der Stoct gebruikt werden bij de preekvoorbereiding. Over een handschrift op zijn lijst schrijft hij per me predicati (nr. 86) en er zijn verschillende Latijnse preken van zijn hand overgeleverd.⁴⁹ Of hij ook Middelnederlandse preken schreef of in het Middelnederlands preekte, is niet bekend, maar we zagen hiervoor al dat hij wel twee Middelnederlandse preken in zijn bezit had (nr. 92 en 162). Maar ook voor het schrijven van Latijnse preken kan Van der Stoct gebruik gemaakt hebben van zijn Middelnederlandse teksten. Om er ideeën aan te ontlenen, of zelfs om er uit te citeren. Dit laatste is niet uitgesloten, want ook in Latijnse preken konden volkstalige dicta worden opgenomen, zoals verschillende recente studies hebben laten zien.⁵⁰ Over Engelstalige spreuken in verzamelhandschriften tussen onder meer heiligenlevens en preken schrijft C. Louis dat ze gezien werden als ‘a legitimate source for sermon material and religious instruction.’⁵¹ Wat Louis in verzamelhandschriften bij elkaar treft, staat bij Van der Stoct geclusterd in een aantal delen van de lijst bijeen.⁵²

Ook Van der Stoct kan zijn Middelnederlandse teksten gebruikt hebben voor religieuze instructie. Hierop wijst het handschrift met Middelnederlandse uitleg bij de zeven getijden en het pater noster, een codex die Van der Stoct zelf samenstelde op basis van Franse bronnen (nr. 193). Ook de volkstalige levensbeschrijvingen van Christus (nr. 43, door Van der Stoct zelf samengesteld, en nr. 189), de volkstalige evangeliën en uitleg bij de evangeliën (nrs. 137 en 203), en de volkstalige brieven van de apostelen (nr. 199) kunnen hierbij een rol gespeeld hebben. Ook van belang zijn de twee volkstalige prekenhandschriften, waaronder een codex met een preek over Sint-Baafs (nr. 162). In dit verband is het zinvol om ook het tweede deel van de boekenlijst

49 De preek De sacramento altaris is overgeleverd in Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek 1980, f. 116r-135v; Köln, Historisches Archiv, GB oct 40, f. 105r-150r; idem, GB oct 76, f. 141-147v (excerpt). De tekst Sermo de assumptione is overgeleverd in Köln, Historisches Archiv, GB quart 177, f. 189r-210v en Köln, Historisches Archiv, GB quart 206, f. 105r-121r. Zie: www.manuscripta-mediaevalia.de. Het is mij niet bekend of deze handschriften bij de instorting van het Keulse archief beschadigd of verloren geraakt zijn.

50 Zie: Louis 1998, 225-228. Geheel aan dit thema gewijd is Wenzel 1994.

51 Louis 1998, 225.

52 Ook het voorkomen van een handschrift met Maerlants Der naturen bloeme (nr. 150) zou in deze context geplaatst kunnen worden. Vergelijk bijvoorbeeld het gebruik dat Jan van Ruusbroec van deze tekst maakte voor Van den geesteliken tabernakel (Bastings 1991). Toch moet dan vastgesteld worden dat Van der Stoct ook Latijnse equivalenten van deze stof in zijn bezit had, getuige de beschrijvingen de naturis rerum et bestiarum et membrorum in rubeo (nr. 72), liber pulcher de natura rerum, bene CC capitula (nr. 110) en liber de natura rerum (nr. 115). Mogelijk was Maerlants tekst vanwege zijn beknoptheid ten opzichte van het Latijn makkelijker te hanteren.

[p. 96]

te betrekken, al is de status en datering van dit deel van de lijst onduidelijk. Hier wordt namelijk een Middelnederlandse preek vermeld over Sint-Lieven (nr. 291, Sermo de sancto Livino), de populairste heilige die in Sint-Baafs vereerd werd. Het voorkomen van deze tekst in het tweede deel van de boekenlijst versterkt het vermoeden dat de Middelnederlandse werken op de lijst van Van der Stoct gebruikt werden bij de religieuze instructie van leken.

De Lievenscultus had een grote uitstraling buiten de abdij. Er was een jaarlijkse Lievensprocessie, waarvoor veel aandacht was binnen en buiten Gent, en de abdij steunde de Sint-Lievensbroederschap, waarmee zij de verering van Sint-Lieven versterkte. Het was voor leden van de broederschap verplicht om drie maal per jaar, op de feestdagen van Sint-Lieven, in de abdij bijeen te komen en de mis bij te wonen.⁵³ Het voorkomen van volkstalige teksten in de lijst van Van der Stoct staat mogelijk in verband met de contacten die de benedictijnen van de Sint-Baafsabdij met de leden van de Sint-Lievensbroederschap onderhielden. Gegevens van iets latere datum bevestigen in ieder geval dat aan een publiek van buiten de abdij gedacht kan worden. Uit de jaren dertig van de veertiende eeuw dateert namelijk een handschrift met heiligenlevens die door Olivier de Langhe, de toenmalige prior, vertaald werden. In de rubrieken bij de levensbeschrijvingen van Sint-Baafs en Sint-Lieven zegt hij over zijn doel en publiek het volgende: aldus ghetrocken huten latine ter eeren vanden heleghen sant ende ter salicheit vanden volcke int jaer ons heeren .M.CCCC. ende .xxxiiii.⁵⁴ Mogelijk bouwde De Langhe met deze vertaalarbeid en zijn aandacht voor de zaligheid van het volk voort op een traditie die al ten tijde van Michael van der Stoct in de abdij bestond.⁵⁵

Bij de bestudering van de boekenlijst van Van der Stoct als complete verzameling wordt in de eerste plaats zichtbaar dat de Middelnederlandse werken niet toevallig in zijn collectie voorkwamen, maar dat hij er belang aan hechtte en doelbewust Middelnederlandse teksten verwierf. Daarnaast blijkt dat een aantal Middelnederlandse teksten in nauwe samenhang met Latijns werk functioneerde. De boekenlijst van Michael van der Stoct laat zien dat deze Middelnederlandse teksten niet alleen in kringen van leken functioneerden, maar dat zij ook betekenis hadden voor een lezer met grote kennis van het Latijn.

53 Trio 1990, 38-43, Trio 1993, 208, 224, 267, Trio 1997, 71-72, Trio & Bijsterveld 2006, 24-25.

54 Deze formulering komt in beide rubrieken voor. In twee andere rubrieken wordt over het doel van de vertaalarbeid niets gezegd. De opschriften komen voor in handschrift Brugge, GS: 383, op folio 30v en 51v. De citaten zijn overgenomen uit de digitale BNM. Zie over het handschrift Stooker & Verbeij 1997, nr. 446.

55 Of de volkstalige religieuze instructie zich in sommige gevallen ook op de eigen bewoners richtte, kan niet worden vastgesteld, maar het feit dat Olivier de Langhe verschillende Latijnse teksten in de volkstaal vertaalde, waaronder de Regel van Benedictus, wijst er volgens Paul Trio op dat er in de vijftiende eeuw bewoners waren die het Latijn onvoldoende machtig waren. Trio 1997, 58.

[p. 97]

Deel II

Papieren handschriften

Naast zicht op de verspreiding en het functioneren van teksten, biedt de boekenlijst ook informatie over materiële aspecten van de middeleeuwse tekstcultuur. Zo kan op basis van de lijst inzicht verkregen worden in de verspreiding van het gebruik van papier als schriftdrager, in aanvulling op het overgeleverde materiaal dat Erik Kwakkel in zijn artikel A New Type of Book for a New Type of Reader onderzocht heeft. Op basis van overgeleverde handschriften bestudeerde hij de opkomst van het gebruik van papier voor volkstalige handschriften met een literaire inhoud, met name in de Lage Landen. Hij ging in op de verspreiding van papieren handschriften tot circa 1400, onderzocht in welke kringen de handschriften voor het eerst geproduceerd werden en vormde tot slot een voorzichtige hypothese over het publiek dat de handschriften in zijn bezit had. Kwakkel kon zich hierbij slechts op tien papieren handschriften met Middelnederlandse teksten baseren die voor of rond 1400 gedateerd worden. Als representant van dit nieuwe boektype onderzocht hij een handschrift met de Legenda aurea-vertaling dat gedateerd wordt in 1358 (Brugge, Sint-Janshospitaal: z.s.). Hij analyseerde de materiële kenmerken van het handschrift en vormde de hypothese dat het handschrift geproduceerd is door ‘a lay scribe’. Hiermee verwees hij naar kopiisten die geen geestelijken waren, zoals onderwijzers, stedelingen en studenten, en vooral klerken, notarissen en professionele kopiisten.⁵⁶ De gegevens op de lijst van Van der Stoct geven aanleiding om de conclusies van Kwakkel nader te bekijken.

De volgende vier kenmerken wijzen er volgens Kwakkel op dat het handschrift met de Legenda aurea door een klerk vervaardigd is.⁵⁷ Een eerste kenmerk van het Brugse handschrift is het cursieve schrift. Deze schriftsoort werd volgens Kwakkel in de boekproductie geïntroduceerd in de context van scholen en universiteiten. In religieuze gemeenschappen was cursiefschrift niet bijzonder populair; uit een monastieke omgeving zijn slechts een aantal voorbeelden bekend, meestal met een administratieve functie.⁵⁸ Een tweede materiële eigenschap is het gebruik van papier, een materiaalsoort die ongebruikelijk was in de veertiende-eeuwse monastieke boekproductie.⁵⁹ Er komen in het handschrift ook afkortingen voor die ongebruikelijk zijn in literaire teksten, maar wel veelvuldig voorkomen in rekeningenboeken en andere formele stukken.⁶⁰ Daarnaast hebben de boeken vaak opvallend dikke katernen, een kenmerk van vooral administratieve bronnen.⁶¹

De kenmerken wijzen er volgens Kwakkel op dat het handschrift met de Legen-

56 Kwakkel 2003, 229.

57 Op pagina 230 schrijft Kwakkel dat het waarschijnlijk is dat het handschrift met de Legenda aurea vervaardigd is door ‘a lay scribe’. Op pagina 239 is hij specifieker wanneer hij schrijft dat het handschrift ‘may very well have been copied by a clerk’. Op pagina 245 gebruikt hij opnieuw de term ‘clerk’ en zet hij deze groep af tegen de ‘professional scribes’. Zie voor omschrijving van de werkzaamheden van klerken en notarissen Kwakkel 2002, 163-167.

58 Kwakkel 2003, 230-231.

59 Kwakkel 2003, 231.

60 Kwakkel 2003, 233.

61 Kwakkel 2003, 235-239.

[p. 98]

da aurea niet in monastieke kringen, maar in de seculiere boekproductie ontstaan is. Door dit handschrift te vergelijken met andere papieren codices, vormt Kwakkel de hypothese dat papieren handschriften met volkstalige literaire teksten voor het eerst ontstaan in een milieu van klerken. Gevolg van de materiële veranderingen is dat handschriften goedkoper werden, en dit maakt het volgens Kwakkel mogelijk dat zij een lager segment van de markt konden bereiken, namelijk dat van lezers uit de middenklasse.⁶²

Met Michael van der Stoct bevinden we ons in universitaire en monastieke kringen. Op zijn boekenlijst wordt over 29 handschriften gezegd dat ze van papier zijn. Daaronder zijn negentien handschriften met Latijnse teksten, acht handschriften met Middelnederlands werk en twee handschriften met zowel Latijnse als Middelnederlandse teksten.⁶³ Deze verhoudingen zijn geheel anders dan de cijfers die Kwakkel op basis van de Catalogues des manuscrits datés kon achterhalen. Hij stelde vast dat één op de negenentwintig papieren handschriften in de volkstaal geschreven is.⁶⁴

Qua inhoud vertonen de Middelnederlandse handschriften op de lijst van Van der Stoct duidelijke overeenkomsten met de overgeleverde codices, waarvoor Kwakkel vaststelde dat ze doorgaans een devotionele inhoud hebben.⁶⁵ Een overzicht van overgeleverde teksten en van werken in het bezit van Van der Stoct is opgenomen in tabel 1 en 2.

Een vergelijking van de overgeleverde teksten met de werken op de lijst van Van der Stoct levert een aantal overeenkomsten op. Devotionele literatuur speelt in beide overzichten een belangrijke rol. Er zijn twee handschriften met preken overgeleverd (nrs. 2 en 9), en ook bij Van der Stoct komen twee prekenhandschriften voor (nrs. 92 en 162). Ook het leven van Jezus (nr. 189), de evangeliën (nr. 137), de Spiegel der eewegher salicheit et sacramentis (nr. 202) en de Spiegel van der messen (nr. 206) uit de lijst van Van der Stoct behoren tot de devotionele literatuur. Opvallend is dat Ruusbroecs Spiegel zowel bij de overgeleverde handschriften als op de boekenlijst voorkomt.⁶⁶ Didactiek komt bij de overgeleverde handschriften voor in de vorm van de Sidrac; Van

62 Kwakkel 2003, 245-246.

63 Latijnse papieren handschriften: 45, 52, 54, 74, 75, 76, 82, 85, 93, 100, 101, 118, 121, 126, 130, 155, 156, 163, 164, 168, 170. Onder de Latijnse handschriften komt ook een driedelig woordenboek voor, waarvan elke band apart genoemd wordt (nrs. 74-76). Dit is als één handschrift geteld. Nrs. 160 en 207 bevatten zowel Latijn als Middelnederlands. Op het tweede deel van de lijst, dat 104 items omvat, komen vijf papieren handschriften voor: nrs. 234, 246, 264, 291 (mnl.) en 307.

64 Vergelijkingsmateriaal dat gedateerd wordt voor 1400 is in het Corpus catalogorum belgii niet voorhanden. Buiten de lijst uit de Sint-Baafsabdij komen nergens zowel Latijnse als volkstalige papieren handschriften voor. Het aantal vroege lijsten waarin papieren handschriften expliciet vermeld worden, is sowieso laag. Papieren handschriften worden ook genoemd in de inventaris van het bezit van de Gentse brouwer Jan Wasselins, die in 1389 is opgemaakt. Het gaat om nrs. 28.5, 28.12 en 28.24 (Derolez & Victor 1999, dl. 3, 119-120). In twee lijsten uit Antwerpen komen Latijnse papieren handschriften voor: één van de vijf items van Baldwin de Platea (1363) was van papier (Derolez & Victor 1999, dl. 3, 42.4) en vier op eenendertig items van John Dhondt (1391) waren van papier (Derolez & Victor 1999, dl. 3, 47.18, 47.19, 47.21, 47.25). Verder wordt in twee Franstalige lijsten uit respectievelijk 1347 en 1398 een papieren handschrift genoemd (Derolez & Victor 2001, dl. 4, 146.1 en 157.3). In deel 1 en 2 van Derolez & Victor heb ik in lijsten van voor 1400 geen papieren handschriften kunnen vinden. Het aantal lijsten waarin papieren handschriften voorkomen, neemt na 1400 snel toe.

65 Kwakkel 2003, 226-227.

66 Vergelijk in dit verband Kwakkel 2003, 242.

[p. 99]

Tabel 1: Inhoud overgeleverde Middelnederlandse papieren handschriften tot circa 1400 (chronologisch)^1
1	Voragine, Legenda aurea (1358)
2	Preken (ca. 1375)
3	Medische vakliteratuur (ca. 1375)
4	Jan van Ruusbroec, Vanden geesteliken tabernakel (ca. 1382-83)
5	Voragine, Legenda aurea (1399-1400)
6	Astrologische vakliteratuur (ca. 1400)
7	Sidrac (ca. 1400)
8	Gregorius, Homiliae in evangelia (ca. 1400)
9	Tauler, Preken
10	Jan van Ruusbroec, Spiegel der eeuwegher salicheit

Tabel 2: Inhoud Middelnederlandse papieren handschriften boekenlijst Michael van der Stoct (in volgorde waarin ze op de lijst voorkomen)

81	speculum historiale abbreviatum
92	multa in theutonico in papiro de sermonibus
96	doctrinale morale in flamingo de papiro et de stimulo amoris et alia devota
137	ewangelia
162	sermo de sancto Bavone in flamingo cum aliis devotis
166	multa sunt congregata in flamingo et lacius de guerris Flandrie et alia solaciosa^2
189	van Christus levene ende passie
202	de spieghel der eewegher salicheit et sacramentis
206	de spieghel van der messen ende vele anders devoots
207	multa notabilia in papiro que scripsit magister Iohannes Oenin^3

der Stoct bezat een doctrinale morale (nr. 96). De Legenda aurea, die twee keer als papieren handschrift is overgeleverd, had Van der Stoct niet in het Middelnederlands in zijn bezit, maar hij bezat wel een Latijnse versie. Ook hadVan der Stoct geen papieren handschriften met medische en astrologische teksten in de volkstaal; hij bezat echter wel een perkamenten exemplaar (nr. 194). Het Speculum historiale abbreviatum (nr. 81) dat bij Van der Stoct een papieren handschrift vormt, kan vanwege de onduidelijkheid over welk deel uit de Spiegel historiael hierin is opgenomen niet goed met de overgeleverde papieren handschriften vergeleken worden. De inhoud kan didactisch van aard zijn, maar ook een meer historische invulling is mogelijk.

Qua genre bevatten de papieren codices van Van der Stoct teksten die vergelijkbaar zijn met de overgeleverde werken, zij het dat sommige overgeleverde genres bij hem niet in papieren vorm vertegenwoordigd zijn. Wel valt op dat de papieren handschriften van Van der Stoct, vaker dan de overgeleverde papieren handschriften die Kwakkel beschrijft, een particulier karakter vertonen. Zowel onder de Latijnse als onder

1 Samengesteld op basis van Kwakkel 2003, 225 (Table 2).

2 Het handschrift bevat zowel Latijnse als volkstalige teksten, zoals blijkt uit de geciteerde woorden van het begin van het tweede en een na laatste blad: 20 folio ‘dei periurando’ penultimo ‘ghebenedijt’.

3 Ook dit handschrift bevat zowel Latijnse als volkstalige literatuur: 20 folio ‘ad quod ultra’ penultimo ‘slaet soe metten’.

[p. 100]

de Middelnederlandse codices komen veel verzamelhandschriften voor, en dan met name handschriften waarin allerlei korte teksten en excerpten zijn opgenomen. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de volgende beschrijvingen, die allemaal betrekking hebben op Middelnederlandse papieren handschriften: multa sunt congregata in flamingo (nr. 166), ende vele anders devoots (nr. 206) en multa notabilia (nr. 207).⁶⁷ Dat de inhoud van de handschriften in veel gevallen duidelijk aansluit bij de persoonlijke interesse van Van der Stoct, blijkt ook uit het handschrif met een Middelnederlandse preek over Sint- Bavo en uit een Latijns handschrift waarvan de inhoud omschreven wordt met de woorden multa in papiro de sacramento altaris et magister Gerardus contra sacerdotes fornicatores et bonus tractatus quomodo conversatio in monasterio fiat (nr. 93). Het handschrift opent met informatie over het sacrament van het altaar, een onderwerp waarover Michael van der Stoct de tekst Sermo de sacramento altaris schreef.⁶⁸ De tweede tekst in dit handschrift werd geschreven door Magister Gerardus, afgekort als ma. ge.⁶⁹

Bij andere papieren handschriften worden namen genoemd die erop wijzen dat Van der Stoct de auteur of kopiist persoonlijk kende. Over Latijnse preken in een papieren handschrift zegt Van der Stoct dat ze geschreven zijn door zijn heer: sermones multi aggregati de domino meo (100). Hiermee verwijst hij naar zijn abt Johannes Bernier de Fayt. Verder schrijft hij over een Latijns handschrift met preken scripti in papiro a Waembeke (nr. 101) en over een handschrift met Middelnederlands en Latijns werk que scripsit magister Iohannes Oenin (nr. 207). Twee papieren handschriften, waaronder een handschrift dat ook Middelnederlands werk bevat, werden dus aangelegd door personen die Van der Stoct bij naam kende.⁷⁰ Eén van hen, Philip van Wambeke, trad

67 Zie bij de Middelnederlandse handschriften ook nrs. 92, 96, 162; bij de Latijnse handschriften nrs. 45, 85, 100, 101, 126, 155, 156, 163, 168. Onder de overgeleverde handschriften die Kwakkel beschrijft, zijn twee handschriften waarin korte artesteksten en excerpten verzameld zijn en in het handschrift met de Sidrac komt een blad met rijmspreuken voor.

68 Zie noot 49 voor de handschriften waarin deze tekst is overgeleverd. In de boekenlijst van Olivier de Langhe, prior van Sint-Baafs tussen 1417 en 1455 komt een vermelding van een handschrift met de preek voor (nr. 212). Hij noemt ook twee andere handschriften met preken van Michael van der Stoct (nr. 209 en 214). Derolez & Victor 1999, dl. 3, 72-99.

69 De editeurs hebben de afkorting opgelost tot Magister Gerardus. Frank Willaert wees mij erop dat het hier waarschijnlijk om een tekst van Geert Grote gaat, een hypothese die hij toelicht in een voetnoot bij de uitgeschreven tekst van zijn Bert van Selm-lezing (Leiden, 7 september 2010).

70 Ik ga er hierbij vanuit dat het werkwoord scribere gebruikt is in de betekenis van opschrijven, d.w.z. kopiëren en niet in de betekenis van creatief schrijven. Dit is op de hiernavolgende afweging gebaseerd. Het werkwoord scribere, dat zeven keer in de lijst voorkomt, heeft alleen betrekking op Van der Stoct zelf (opschrift, nrs. 90, 149, 203) en op Waembeke (nr. 101) en magister Iohannes Oenin (207), beide personen die Van der Stoct mogelijk gekend heeft (zie hierna in de hoofdtekst). Eén keer is de handelende persoon niet gespecifi ceerd (54). In dit laatste geval kan het werkwoord alleen als kopiëren geïnterpreteerd worden, aangezien het aangeeft dat de tekst op papier geschreven is: scripta in papiro. Een vergelijkbare constructie wordt gebruikt bij item 101: multi sermones scripti in papiro a Waembeke. Naar analogie met nr. 54 kunnen we beredeneren dat scripti hier gebruikt wordt om aan te geven dat de teksten geschreven zijn op papier. Ter vergelijking wijzen we op item 164, waarbij Wambeke de auteur van de tekst is. Hier staat zijn naam direct achter het werk en wordt daarna pas het materiaal genoemd: lectura super sentencias Philippi de Wambeke in papiro. Toch is het in principe ook mogelijk dat in item 101 a Waembeke terugslaat op sermones, en dan zou Wambeke wel de auteur zijn. Vergelijk item 124: liber de statu perfectionis religiosorum a Clemente VI. Van der Stoct kan tijdens het schrijven bedacht hebben dat hij de auteursnaam toch wilde vermelden. Zeer waarschijnlijk lijkt dit echter niet. Verder moet gewezen worden op een handschrift waarvoor zeker is dat de persoon die schrijft niet de auteur is. De beschrijving luidt: questiones Buridani super phisicorum et ************* et metheororum quas scripsi (nr. 90). Ondanks de beschadiging staat vast dat Buridanus hier de auteur is en Van der Stoct de kopiist. Voor item 149 is eenzelfde rolverdeling waarschijnlijk, maar niet geheel zeker, omdat Van der Stoct na het werk van Buridanus nog andere teksten vermeldt, die in principe van zijn eigen hand zouden kunnen zijn: logica Buridani cum multis aliis post, quam scripsi. Bij twee van de zes items waarin scribere gebruikt wordt, gaat het dus zeker om de betekenis kopiëren (nr. 54 en 90) voor twee andere items is het waarschijnlijk (nr. 101 en 149). Tot slot kan nog op het volgende gewezen worden. In het opschrift bij de boekenlijst schrijft Van der Stoct: sed multos plures acquisivi emendo de pensione mea parcendo et scribendo. Ter ondersteuning van zijn bewering dat de boeken zijn eigendom zijn, schrijft hij dat hij de handschriften van zijn eigen geld gekocht heeft en dat hij ze zelf gekopieerd heeft. Het gebruik van scribere in het vervolg van de lijst krijgt betekenis in het licht van deze introductie. In zijn verdediging tegen de aanklacht van de abdij is het voor Van der Stoct relevant om aan te geven dat een boek door hemzelf of door bekenden uit zijn tijd in Parijs gekopieerd is.

[p. 101]

niet alleen op als kopiist, maar schreef ook een lectura super sentencias, waarvan Van der Stoct een afschrift in een papieren handschrift bezat (nr. 164).

Wie waren deze personen? Philip van Wambeke wordt net als Van der Stoct genoemd in een verzoek van de Universiteit van Parijs (Picardische natie) aan paus Urbanus v om een beneficie, dat gedateerd is op 27 november 1362. Van Wambeke had dus in dezelfde periode en in dezelfde natie als Van der Stoct aan de Universiteit van Parijs gestudeerd. In het verzoek over Van Wambeke wordt verwezen naar het klooster van Sint Pieter in Gent.⁷¹ Johannes Oenin wordt door Van der Stoct magister genoemd, een titel die ook Van der Stoct en Van Wambeke in het verzoek aan de paus meekrijgen. Mogelijk is hij te identificeren met de magistro Johanni Hoeninc die van dezelfde natie deel uitmaakte en ook in het verzoek aan de paus genoemd wordt.⁷²

Het particuliere karakter van de handschriften en het feit dat Van der Stoct kopiisten bij naam noemt, lijken erop te wijzen dat er korte lijnen lopen tussen de producenten van papieren handschriften en Van der Stoct. Het papieren handschrift dat door magister Johannes Oenin gekopieerd is, met zowel Latijns als Middelnederlands werk, laat zien dat ook bij de vervaardiging van papieren handschriften de Latijnse en volkstalige werelden niet strikt gescheiden waren en monastieke kringen geen van de stad geïsoleerde werelden vormden.

Bij een eerste beschouwing lijken de gegevens over gebruik van papier uit de boekenlijst van Van der Stoct niet in overeenstemming met Kwakkels hypothese over de opkomst van deze materiaalsoort. We bevinden ons met Van der Stoct in monastieke kringen en het zijn niet de notarissen en klerken uit de stad die als de producenten van deze handschriften aangewezen kunnen worden. Bij een nadere beschouwing blijkt echter dat in de hypothese van Kwakkel veel gegevens voorkomen die naadloos aansluiten bij de informatie die aan de lijst van Van der Stoct ontleend kan worden. Wanneer Kwakkel betoogt dat het cursiefschrift in monastieke kringen niet populair was, wijst hij er terzijde op dat deze schriftsoort mogelijk voor het eerst aan scholen en universiteiten geïntroduceerd werd.⁷³ Bij de bespreking van de overgeleverde Latijnse papieren handschriften merkt hij op dat verschillende vroege exemplaren in universiteitssteden geschreven zijn, mogelijk voor of door studenten.⁷⁴ En Kwakkel legt weliswaar de meeste nadruk op de invloed van klerken en notarissen, hij rekent ook studenten tot de ‘lay-scribes’ die volgens hem verantwoordelijk zijn voor de in-

71 Fierens 1914, nr. 232.

72 Fierens 1914, nr. 280.

73 Kwakkel 2003, 230.

74 Kwakkel 2003, 224.

[p. 102]

troductie van papier als schriftdrager voor volkstalige teksten.⁷⁵ Een aantal papieren handschriften van Van der Stoct werd vervaardigd door personen die met de gebruiken in universiteitssteden goed bekend waren.⁷⁶ Deels kunnen deze handschriften vervaardigd zijn voor het moment waarop Van der Stoct prior van Sint-Baafs werd, maar het papieren handschrift met de preek over Sint-Baafs zal tijdens zijn verblijf geproduceerd zijn.⁷⁷ Via het universitaire milieu kon het gebruik van papier ook in monastieke kringen ingang vinden.⁷⁸ Naast klerken en notarissen zouden ook studenten en universitair geschoolden een belangrijke rol gespeeld kunnen hebben bij de introductie van papier voor de productie van volkstalige handschriften.

Ook als het gaat om de receptie van papieren handschriften met volkstalige teksten moet de monastieke omgeving niet te gemakkelijk buiten beeld geschoven worden. Kwakkel vormde de hypothese dat professionele kopiisten zich op de ‘upper-class readers’ richtten en de klerken een segment van de markt aansneden waar ‘middle-class readers were positioned’.⁷⁹ Hij benoemt deze publieksgroepen in zeer algemene termen, maar de toelichting dat in de middenklasse immers vooral volkstalige teksten een rol speelden, lijkt erop te wijzen dat hij hiertoe niet de geestelijkheid rekende. De lijst van Van der Stoct laat zien dat papieren handschriften met volkstalige teksten ook in dit milieu gelezen konden worden. Gezien de grote inhoudelijke overeenkomsten tussen de overgeleverde papieren handschriften met Middelnederlandse literatuur en papieren codices op de lijst van Van der Stoct, denk aan de preken en aan het werk van Ruusbroec, lijkt het goed mogelijk dat een deel van de handschriften die Kwakkel beschrijft in een vergelijkbaar milieu als dat van Van der Stoct gefunctioneerd heeft.⁸⁰

75 Kwakkel 2003, 229.

76 Of voor deze handschriften het cursiefschrift gebruikt werd, kan op basis van de boekenlijst niet worden vastgesteld, maar Kwakkel heeft wel laten zien dat het gebruik van papier en cursiefschrift vrijwel altijd samen gaan. Kwakkel 2003, 243.

77 In aanvulling hierop moet gewezen worden op een papieren handschrift in het tweede deel van de lijst, dat een volkstalige preek over Sint-Lieven bevat (nr. 291). Of dit handschrift van Van der Stoct was, kan niet worden vastgesteld.

78 Kwakkel schrijft dat papier in de monastieke boekproductie niet veel gebruikt werd, maar hij laat in een voetnoot zien dat er wel een aantal papieren handschriften in monastieke kringen ontstaan zijn. Kwakkel 2003, 231, n. 42. Ook wijst hij er op dat slechts 2 van de 84 papieren codices die hij in de Catalogues des manuscrits datés heeft aangetroffen in monastieke kringen ontstaan zijn (Kwakkel 2003, 231). Van 39 handschriften uit dit overzicht is de ontstaansplaats echter onbekend, en bij nog eens 5 handschriften staat er een vraagteken bij de genoemde plaats van ontstaan. Zie Kwakkel 2003, Appendix, 246-248.

79 Kwakkel 2003, 245.

80 Dat betekent uiteraard niet dat de handschriften niet bij de middenklasse terecht konden komen, vergelijk de lijst van Jan Wasselins uit noot 64, maar ik zou deze publieksgroep minder nadrukkelijk aanwijzen dan Kwakkel doet.

[p. 103]

Deel III

Volkstalige handschriften in kloosters

De boekenlijst van Michael van der Stoct getuigt van het gebruik van Middelnederlandse teksten in kringen waar het Latijn op de voorgrond treedt. Hierbij gaat het deels om oorspronkelijk Middelnederlands werk, zoals teksten van Jan van Ruusbroec, maar ook om werken die een Latijnse tekst als voorbeeld hebben. Een aantal Middelnederlandse teksten uit zijn lijst is geschreven op rijm en primair bedoeld voor een lekenpubliek, zoals werk van Maerlant en vermoedelijk ook de Mellibeus in rime. Hoe bijzonder is het dat deze teksten in de collectie van Van der Stoct voorkwamen?

Over het werk van Jacob van Maerlant is bekend dat het ook in kloosters gecirculeerd heeft. In zijn proefschrift schreef Jos Biemans dat het aannemelijk is dat afschriften van de Spiegel historiael in kloosterbibliotheken voorkwamen, en Der naturen bloeme en de Rijmbijbel komen op boekenlijsten uit kloosters voor.⁸¹ Berijmde teksten met een niet-religieuze inhoud komen volgens Stooker en Verbeij incidenteel in kloosters en semi-religieuze gemeenschappen voor.⁸² Bij de zeldzaam overgeleverde teksten bespreken zij elders in hun studie onder meer Vander zielen ende vanden lichame, Vander feesten een proper dinc, berijmde heiligenlevens en werk van Willem van Hildegaersberch, maar zij merken hierbij meteen op dat over de handschriften met deze teksten in de literatuur vaak gezegd wordt dat onduidelijk is wanneer ze in de kloostercollectie zijn opgenomen, of dat er ‘enigszins of soms zelfs zeer sterk’ getwijfeld wordt of deze handschriften wel uit de genoemde kloosters afkomstig zijn.⁸³ Tegen de achtergrond van de lijst van Van der Stoct is het de vraag of de scepsis rond het ontstaan van een aantal van deze handschriften niet vooral en ten onrechte is ingegeven door de inhoud ervan.

Vergelijkingsmateriaal vinden we ook in het kartuizerklooster Herne bij Brussel, waar in de tweede helft van de veertiende eeuw veel volkstalige teksten tot stand kwamen en gekopieerd werden. Erik Kwakkel heeft in zijn proefschrift laten zien dat uit dit klooster 17 productie-eenheden met volkstalige teksten zijn overgeleverd.⁸⁴ Een van deze producten is de Heber-Serrurecodex (Gent, UB: 1374), een handschrift dat opvalt omdat het teksten bevat die we doorgaans niet in een klooster zouden verwachten. De codex is ontstaan aan het eind van de veertiende eeuw en bevat een omvangrijke selectie uitspraken van autoriteiten uit de Spiegel historiael - waaronder de Senecabloemlezing -, de drie Martijns, Der kerken claghe, de Rinclus (onvolledig) en

81 Zie Biemans 1997, dl. 1, 275-281 en Appendix 2, Stooker & Verbeij 1997, 267 en Derolez & Victor 1994-2001, deel I, nrs. 2, 7.3, 7.5, 68, 100.2, 105.8 en deel 3, nrs. 5.63, 5.68, 5.82, 10.150 en 11.80. De Martijngedichten zijn overgeleverd uit Herne (zie hierna), en in een handschrift uit het tertiarissenklooster in Weesp (Den Haag, KB: 73 G 26, ca. 1450) duikt één strofe uit de Tweede Martijn op, ingebed in het gedicht Van sonde te laten. Mogelijk was ook het Gronings-Zutphense Maerlanthandschrift, waarin de Eerste en de Derde Martijn voorkomen, een kloosterhandschrift.

82 Stooker & Verbeij 1997, 265-267.

83 Stooker & Verbeij 1997, 83-84. Een ander handschrift met een opvallende inhoud is een eind-vijftiende-eeuws handschrift uit de collectie van de begaarden van Maastricht met de Blome der doechden van Dirc Potter en de Mellibeus (Sint Truiden, IFG: a 22). Zie Stooker & Verbeij 1997, nr. 881.

84 Kwakkel 2002, 116-117 (Table 6).

[p. 104]

excerpten uit Die Rose, Boec vander wraken en Van der feesten een proper dinc.⁸⁵ Wat de inhoud betreft wijkt dit handschrift af van andere producten van de kopiist, bekend als de Tweede Partiekopiist, en van de overige handschriften die in Herne tot stand kwamen.⁸⁶ Erik Kwakkel heeft in zijn proefschrift vastgesteld dat er geen aanwijzingen zijn om aan te nemen dat het handschrift geproduceerd werd voor lezers buiten het klooster.⁸⁷ Een vergelijking met de lijst van Michael van der Stoct, waarop bijvoorbeeld ook de omvangrijke Senecabloemlezing uit de Spiegel historiael voorkomt, maakt de hypothese dat de codex voor eigen gebruik werd aangelegd des te aannemelijker.⁸⁸ Omgekeerd laat het Hernse handschrift zien dat wat we bij Van der Stoct aantreffen niet geheel uniek is.⁸⁹

Het voorkomen van deze berijmde Middelnederlandse teksten in Herne en de Sint-Baafsabdij kan vergeleken worden met de context waarin veel Middelnederlands werk vanaf de tweede helft van de dertiende eeuw tot stand kwam. Geert Warnar heeft er in verschillende publicaties op gewezen dat de auteurs die verantwoordelijk zijn voor de bloei van de Middelnederlandse letterkunde vanaf de tweede helft van de dertiende eeuw vaak een positie bekleedden waarin zij enerzijds goed op de hoogte waren van de Latijnse geleerdencultuur, en anderzijds door hun functie nauwe contacten onderhielden met de lekenwereld. Vanuit deze tussenpositie konden zij als bruggenbouwers optreden die voor de transmissie van Latijnse geleerdheid naar de volkstaal zorgden. Als voorbeelden noemt Warnar pastoor Lodewijk van Velthem, chirurgijn Jan de Weert, schepenklerk Jan van Boendale en kapelaan Jan van Ruusbroec.⁹⁰ In de boekenverzamelingen van deze bruggenbouwers moeten de Latijnse en volkstalige werelden elkaar ontmoet hebben.

Het gebruik van Middelnederlandse literatuur door Van der Stoct en de kartuizers van Herne biedt echter wel een ander perspectief op deze ontmoeting tussen volkstaal en Latinitas. Bij de auteurs die Warnar noemt, gaat het steeds om een situatie waarin het Latijn de gevende taal is die als bron dient voor de productie van Middelnederlands werk. Bij Van der Stoct hebben we te maken met een persoon die vanuit zijn functie minder sterk verbonden was aan de lekenwereld dan de bovengenoemde auteurs, maar desondanks zeer goed op de hoogte moet zijn geweest van wat er in de volkstaal aan teksten beschikbaar was. Deze werken moeten voor hem een waardevolle aanvulling op zijn boekenbezit gevormd hebben, waarbij Middelnederlandse teksten mogelijk zelfs ten dienste van het Latijn gebruikt werden.⁹¹ Steeds sterker func-

85 Zie Reynaert 1996, 311-319, Bierrans 1997, 109-116, 449-450 en Kwakkel 2002, 96-112, 242-245.

86 Enigszins vergelijkbaar is nog Wenen, ONB: 13.708, met onder meer grote delen uit de Tweede Partie en kortere excerpten uit de Eerste, Vierde en Vijfde Partie van de Spiegel historiael, excerpten uit de Lekenspiegel en een afschrift van de Derde Martijn.

87 Zie Kwakkel 2002, 176 n. 155. Samen met Mike Kestemont (Universiteit Antwerpen) werk ik aan een editie van het handschrift.

88 Zie noot 6.

89 In dit verband is het interessant om op te merken dat zowel in Herne als bij Van der Stoct al vroeg werk van Jan van Ruusbroec opduikt. Zie Kienhorst & Kors 1998, 4-35, m.n. 4-16; Kwakkel 2002, 129 en Warnar 2003a, 248.

90 Warnar 2000, 688-690, Warnar 2003a, 87-89 en Warnar 2003b, 20. De opsomming is afkomstig uit het laatste artikel.

91 Bij Van der Stoct lijkt van de neerbuigende houding ten opzichte van Middelnederlandse auteurs, zoals Warnar die voor Hendrik van Gent beschreven heeft, geen sprake. Zie Warnar 2002, 39.

[p. 105]

tioneerde ook in Latijnse kringen de volkstaal als zelfstandige waardevolle toevoeging ten opzichte van het Latijn.

Slotbeschouwing

Zowel bij Van der Stoct als in de Heber-Serrurecodex zien we dat Middelnederlandse teksten die in wereldlijke kringen ontstaan zijn, functioneren in een monastieke context waarin het Latijn op de voorgrond treedt. Dit roept vragen op over de al te gemakkelijke verbinding die vaak gelegd wordt tussen de inhoud van een verzamelhandschrift en de gebruiker ervan. In zijn artikel over het Marshall-handschrift (Oxford, Bodleian Library: Marshall 29), waarin onder meer het Boec van der wraken, Jans Teesteye en de Melibeus zijn opgenomen, schrijft Kinable: ‘Mogelijk moeten we gezien deze interesse en tekstkeuze ook de oorspronkelijke bezitter in de stedelijke bovenlagen situeren. De kwaliteit van de codex lijkt wel binnen dit profiel te passen: de verzorgde maar niet-luxueuze uitvoering [...] geldt voor de veertiende eeuw vaker als aanwijzing om het primaire gebruiksmilieu te situeren in de stedelijke toplagen zoals het patriciaat.’⁹² De lijst van Van der Stoct en de Heber-Serrurecodex laten zien dat de inhoud van teksten weinig aanwijzingen geeft over de feitelijke bezitter van een handschrift. Ook het uiterlijk mag niet al te gemakkelijk als indicator worden gebruikt.⁹³ Kinable gebruikt het om een onderscheid tussen aristocratie en patriciaat te maken, maar waarom zou een handschrift met een eenvoudige maar verzorgde lay-out niet in een klooster terecht kunnen komen? Dat er handschriften buiten het klooster aangeschaft werden, blijkt uit een rekeningenpost uit de archieven van Sint-Baafs voor het jaar 1358-1359, waarin melding wordt gemaakt van de betaling aan twee kopiisten pro scripturis factis per Johannem de Werd en pro scripturis factis per Theodericum Almannum scilicet privilegiorum sermonum et aliorum.⁹⁴ Wanneer we zicht willen krijgen op de gebruikers van handschriften met Middelnederlandse literatuur, lijkt het zinvol om systematischer gebruik te maken van boekenlijsten.

De bestudering van de inhoud en materialiteit van handschriften heeft vaak als doel zicht te krijgen op de verspreiding en het functioneren van literatuur, maar in de praktijk blijkt het moeilijk om gegevens hierover aan de handschriften te ontlenen. Boekenlijsten kunnen een belangrijke aanvulling vormen. Ze bevatten informatie die zicht biedt op de sociale verspreiding van teksten en handschriftvormen. De concrete bezitter van een tekst kan achterhaald worden en de lijsten bevatten regelmatig details over de taal van het werk, de vorm van teksten, het uiterlijk van codices en soms zelfs over de kopiist die het werk vervaardigde. Naar analogie met het onderzoek van verzamelhandschriften - waarin teksten onderzocht worden in de context van het handschrift waarin zij zijn opgenomen - heb ik geprobeerd informatie over het functioneren van de Middelnederlandse werken uit de bibliotheek van Mi-

92 Kinable 2001, 27.

93 Vergelijk Klein, die betoogde dat het uiterlijk van een handschrift niets zegt over de beoogde functie van de codex. Klein 1995, 26.

94 Geciteerd naar Van Acker 1959, 77 en 77, n. 10bis.

[p. 106]

chael van der Stoct te ontlenen aan de plaats die zij in zijn boekenlijst innemen. Ik heb geprobeerd de hele lijst centraal te stellen in plaats van alleen bepaalde titels eruit te lichten. Wat levert dit op?

Het onderzoek naar de volgorde waarin de teksten op de lijst van Van der Stoct voorkomen, laat een aantal duidelijke patronen zien. Een aantal Middelnederlandse werken staat in het begin van de lijst als eenling tussen verwante Latijnse teksten, maar de meeste staan dicht bij elkaar aan het eind van de lijst. Daarnaast zijn Middelnederlandse handschriften vaak opgenomen in de directe omgeving van handschriften met preken. Net als bij verzamelhandschriften is het vervolgens echter moeilijk om deze gegevens te interpreteren. Ik heb geprobeerd er betekenis aan te geven, en kwam zo tot het vermoeden dat een aantal Middelnederlandse teksten, zoals preken, heiligenlevens en excerpten uit de Spiegel historiael samen met verwante Latijnse teksten gebruikt werden. Gedacht kan worden aan het doel waarmee ze gelezen werden, maar ook aan een situatie waarin kennis in de volkstaal werd overgedragen, of aan het schrijven van nieuwe teksten. Zekerheden zijn hier echter niet uit af te leiden.

Meer houvast bieden de materiële omschrijvingen van de handschriften op de lijst. Ze laten zien dat Van der Stoct zelf een handschrift met Middelnederlandse teksten aanlegde, dat er in zijn verzameling zowel Middelnederlandse als Latijnse papieren handschriften voorkwamen en dat hij een aantal kopiisten van papieren handschriften bij naam kende, waarschijnlijk uit de tijd dat hij in Parijs studeerde. Deze benadering kan uitgebreid worden naar andere materiële kenmerken van de codex. Zo kan bijvoorbeeld de verhouding tussen verzamelhandschriften en enkelteksthandschriften onderzocht worden en is het op basis van de citaten op de lijst mogelijk om de omvang van verschillende handschriften bij benadering te reconstrueren. Deze gegevens zouden een mooi uitgangspunt vormen om de hypotheses van Jan Willem Klein over de productie en verspreiding van Middelnederlandse handschriften te toetsen.⁹⁵

Aandacht voor de volledige lijst laat ook zien dat Middelnederlandse handschriften niet primair voor een lekenpubliek bestemd hoeven te zijn. Ze functioneren bij Van der Stoct in een zeer geleerd milieu, waarin het Latijn op de voorgrond treedt. Een aantal Middelnederlandse teksten lijkt zelfs samen met Latijnse teksten te functioneren. Daarnaast biedt de lijst een aanvulling op het onderzoek van Erik Kwakkel naar overgeleverde papieren handschriften. De universitaire wereld kan als mogelijke invloedssfeer voor het ontstaan van papieren codices in de volkstaal worden aangewezen. Wat betreft het publiek van deze handschriften moeten we concluderen dat de hypothese van Kwakkel dat hiermee de ‘middle-class readers’ werden aangesproken, te beperkt is. Veeleer lijkt te gelden dat papieren handschriften in verschillende kringen terecht konden komen.⁹⁶ Ook hier laat de boekenlijst zien dat de grenzen tussen receptiemilieus diffuus zijn. Daarmee vormt het onderzoek een belangrijke aanvulling op de studie van overgeleverde handschriften: de verbinding tussen enerzijds het uiterlijk en de inhoud van de codex en anderzijds bepaalde publieksgroepen is niet vanzelfsprekend.

95 Klein 1995.

96 Zie noot 64.

[p. 107]

De boekenlijst van Michael van der Stoct werd in dit artikel gebruikt om de mogelijkheden van de studie van boekenlijsten nader te verkennen, in het bijzonder tegen de achtergrond de Material Philology. Verschillende aspecten van de lijst verdienen nader onderzoek. In dit artikel ging de aandacht vooral uit naar de Middelnederlandse handschriften, terwijl het grootste deel van de collectie uit Latijnse codices bestaat. Het is de moeite waard om zowel voor het Nederlands als voor het Latijn systematisch in kaart te brengen welke teksten Van der Stoct in zijn bezit had, wat voor werken dit zijn en of het handschrift met deze tekst mogelijk nog is overgeleverd.⁹⁷ Vervolgens is het interessant om zijn boekenlijst te vergelijken met andere lijsten. Welke teksten behoorden tot de standaardliteratuur in zijn milieu en welke teksten verraden een persoonlijk accent in de verzameling? Hoe representatief was zijn boekenverzameling eigenlijk? Functioneerden Middelnederlandse teksten en papieren handschriften vaker in dit milieu?

Boekenlijsten vormen een veelbelovend onderzoeksterrein. Het Corpus catalogorum belgii van Derolez en Victor omvat vier delen die voor onderzoek klaarliggen, maar nog maar weinig gebruikt worden. Het is de moeite waard meer lijsten in vergelijkend perspectief te onderzoeken. Een systematisch onderzoek naar het voorkomen van papieren handschriften in boekenlijsten zou meer zicht kunnen bieden op de opkomst en verspreiding van deze materiaalsoort en op de wijze waarop papier het perkament verdringt. Daarnaast zijn boekenlijsten van onmisbare waarde voor onderzoek naar (verzamel-)handschriften en het reële publiek van teksten. De consequentie van een benadering waarin teksten niet geïsoleerd bestudeerd worden, maar in de context van het handschrift waarin ze zijn overgeleverd, is dat ook deze handschriften niet als geïsoleerde eenheden beschouwd worden. Naast ‘the whole book’ - om met de titel van de bundel van Nichols en Wenzel te spreken, verdient ook ‘the whole book collection’ systematisch onderzoek.⁹⁸

97 Naar overgeleverde handschriften heb ik niet systematisch gezocht.

98 Nichols & Wenzel 1996.

Summary

This paper explores how the study of medieval booklists and that of miscellanies (Material Philology) enhance each other, using as case study the booklist of Michael van der Stoct, Prior of the Sint Bavon Abbey in Ghent (second half fourteenth century). In addition to his Latin codices, this university-trained Prior owned 29 manuscripts with Middle Dutch texts. The first section of this article applies the methodology used in research on miscellanies to Van der Stoct's booklist, in order to find out how he valued and used his Middle Dutch manuscripts. Evidence suggests that these manuscripts were important to him, and that Latin and Middle Dutch are interwoven in his collection. In the second section, the booklist is used to abstract information on the material features of Van der Stoct's manuscripts, especially the paper ones. The information on Van der Stoct's booklist is compared with Erik Kwakkel's discussion of

[p. 108]

the scribes, the content and the users of preserved paper manuscripts. This leads to the hypothesis that the university milieu might have influenced the production of paper manuscripts containing vernacular text. Finally, the results of the study of this booklist are combined with information from preserved manuscripts, thus showing that the occurrence of vernacular texts in a Latin-dominated context might not be as exceptional as one would expect.

Adres van de auteur:

Radboud Universiteit Nijmegen, Afdeling Nederlandse taal en cultuur

Postbus 9100

nl-6500 hd Nijmegen

[e-mail]

Bibliografie

Bastings, A.M., ‘Maerlants “Der naturen bloeme” als bron voor Ruusbroecs “Van den geesteliken tabernakel”’, in: Ons Geestelijk Erf 65 (1991) 31-38.

Bein, Th., ‘Einführung in das Rahmenthema “Überlieferungsgeschichte -Textgeschichte - Literaturgeschichte”’, in: Jahrbuch für Internationale Germanistik 34 (2002), 89-104.

Biemans, J.A.A.M., Onsen Speghele Ystoriale in Vlaemsche. Codicologisch onderzoek naar de overlevering van de ‘Spiegel historiael’ van Jacob van Maerlant, Philip Utenbroeke en Lodewijk van Velthem, met een beschrijving van de handschriften en fragmenten. Leuven: Peeters, 1997.

Bracke, Wouter, ‘Woord vooraf’, in: W. Bracke & A. Derolez, Middeleeuwse bibliotheken en boekenlijsten in de zuidelijke Nederlanden. [Handelingen van het Contactforum Middeleeuwse bibliotheken en boekenlijsten in de Zuidelijke Nederlanden, Brussel 5 november 2004.] Brussel: Koninklijke Vlaamse academie van België voor wetenschappen en kunsten, 2005, 7-12.

Briggs, Charles F., ‘Philosophi in Adiutorio Fidei. Pastoral Uses of Pagan Moral Teaching in the Later Middle Ages’, in: Latch. A Journal for the Study of the Literary Artifact in Theory, Culture, or History 1 (2008), 31-49.

Corbellini, Sabrina, ‘Albertanus van Brescia in de Nederlanden’, in: Wim van Anrooij e.a., Al t'Antwerpen in die stad. Jan van Boendale en de literaire cultuur van zijn tijd. Amsterdam: Prometheus, 2002, 95-108, 170-171.

De Pauw, Napoleon, ‘Middeleeuwsche boekerijen in Vlaanderen van priesters, heeren en poorters’, in: Nederlandsch museum 1 (1879), 131-176.

Derolez, Albert, ‘Vroeg humanisme en middeleeuwse bibliotheken. De bibliotheek van de Adorne's en van de Jeruzalemkapel te Brugge’, in: Tijdschrift voor geschiedenis 85 (1972), 161-170.

Derolez, A., & B. Victor, Corpus catalogorum belgii. The medieval booklists of the southern Low Countries. Brussel: Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, 1994, 1997, 1999, 2001.

Fierens, Alphonse, Suppliques d' Urbain V (1362-1370). Textes et analyses. Rome: Bretschneider, 1914.

Fürbeth, Frank, ‘Deutsche Privatbibliotheken des Spätmittelalters und der Frühen Neuzeit. Forschungsstand and -perspektiven’, in: Andrea Rapp & Michael Embach (Red.), Zur Erforschung mittelalterlicher Bibliotheken. Chancen - Entwicklungen - Perspektiven. [Zeitschrift für Bibliothekswesen und Bibliographie, Sonderband 97.] Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann, 2009, 183-208.

Kienhorst, Hans, & Mikel M. Kors, ‘Corpusvorming van Ruusbroecs werken’, in: Ons Geestelijk Erf 72 (1998), 3-53.

[p. 109]

Kinable, Dirk, Facetten van Boendale. Literair-historische verkenning van ‘Jans Teesteye’ en de ‘Lekenspiegel’. Leiden: Dimensie, 1998.

Kinable, Dirk, ‘Een wereldbeschouwelijke spiegel voor de leek. Codex Marshall 29’, in: Spiegel der letteren 43 (2001), 3-31.

Klein, Jan Willem, ‘(Middelnederlandse) handschriften. Productieomstandigheden, soorten, functies’, in: Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 2 (1995), 1-30.

Kwakkel, Erik, Die Dietsche hocke die ons toebehoeren. De kartuizers van Herne en de productie van Middelnederlandse handschriften in de regio Brussel (1350-1400). Leuven: Peeters, 2002.

Kwakkel, Erik, ‘A new type of book for a new type of reader. The emergence of paper in vernacular book production’, in: The Library. The Transactions of the Bibliographical Society 4 (2003), 219-248.

Louis, C., ‘Manuscript Contexts of Middle English Proverb Literature’, in: Mediaeval Studies 60 (1998), 219-238.

Meinsma, Koenraad Oege, Middeleeuwsche bibliotheken. Amsterdam, 1902.

‘Michel de stoet, prieur de Saint-Bavon à Gand c. 1494’ in: Revue Bénédictine 12 (1895), 372-375.

Nichols, S.G., ‘Introduction. Philology in a Manuscript Culture’, in: Speculum 65 (1990), 1-10.

Nichols, S.G., ‘Why Material Philology?’, in: Zeitschrift für deutsche Philologie (Sonderheft), 116 (1997), 10-30.

Nichols, Stephen G., & Siegfried Wenzel (eds.), The whole book. Cultural perspectives an the medieval miscellany. Michigan: The University of Michigan Press, 1996.

Obbema, Petrus Folquinus Johan, Een Deventer bibliotheekcatalogus van het einde der vijftiende eeuw. Een bidrage tot de studie van laat-middeleeuwse bibliotheekcatalogi. Tongeren, 1973.

Obbema, Pieter F.J., ‘A Dutch monastery library of c. 1495, Leiden, Lopsen?’, in: Quaerendo 4 (1974), 214-236.

Obbema, P.F.J., ‘Naar een corpus van middeleeuwse bibliotheekcatalogi uit de Noordelijke Nederlanden’, in: Jos. M.M. Hermans & Klaas van der Hoek (red.), Boeken in de late Middeleeuwen. Verslag van de Groningse Codicologendagen 1992. Groningen: Egbert Forsten, 1994, 325-336.

Obbema, Pieter, ‘Een Hollandse kloosterbibliotheek van omstreeks 1495’ in: idem, De middeleeuwen in handen. Hilversum:Verloren, 1996, 121-134.

Obbema, Pieter F.J., ‘Problems in editing the Rooklooster register’, in: W. Bracke en A. Derolez, Middeleeuwse bibliotheken en boekenlisten in de zuidelijke Nederlanden. [Handelingen van het Contactforum Middeleeuwse bibliotheken en boekenlijsten in de Zuidelijke Nederlanden, Brussel 5 november 2004.] Brussel: Koninklijke Vlaamse academie van België voor wetenschappen en kunsten, 2005, 71-76.

Reynaert, J., ‘Leken, ethiek en moralistisch-didactische literatuur. Ter inleiding’, in: J. Reynaert e.a., Wat is wisheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam: Prometheus, 1994, 9-36, 353-362.

Reynaert, J., Catalogus van de Middelnederlandse handschriften in de bibliotheek van de universiteit te Gent. II/1, De handschriften verworven na 1852, deel 1. Gent, 1996.

Ruh, Kurt, ‘Überlieferungsgeschichte mittelalterlicher Texte als methodischer Ansatz zu einer erweiterten Konzeption von Literaturgeschichte’, in: idem (Red.), Überlieferungsgeschichtliche Prosaforschung: Beiträge der Würzburger Forschergruppe zur Methode und Auswertung. Tübingen: Niemeyer Verlag, 1985, 262-272.

Schnell, Bernhard, ‘Zur Bedeutung der Bibliotheksgeschichte für eine Überlieferungs- und Wirkungsgeschichte’, in: Kurt Ruh (Red.), Überlieferungsgeschichtliche Prosaforschung. Beiträge der Würtzburger Forschergruppe zur Methode und Auswertung. Tübingen: Niemeyer, 1985, 221-230.

Schnell, Bernhard, ‘Zur Gebrauchsfunktion spätmittelalterlicher Texte. Methoden ihrer Erschließung am Beispiel von Vokabularen’, in: Niederdeutsches Wort. Beiträge zur niederdeutschen Philologie 32 (1992), 29-44.

Stooker, Karl en Theo Verbeij, Collecties op orde. Middelnederlandse handschriften uit kloosters en semi-religieuze gemeenschappen in de Nederlanden. Leuven: Peeters, 1997.

Sullivan, Thomas, Benedictine monks at the University of Paris. A.D. 1229-1500. A biographical register. Lei-

[p. 110]

den, New York, Köln: E.J. Brill, 1995.

Trio, Paul, De Gentse broederschappen (1182-1580). Ontstaan, naamgeving, materiële uitrusting, structuur, opheffing en bronnen. Gent, 1990, Verhandelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent 16.

Trio, Paul, Volksreligie als spiegel van een stedelijke samenleving. De broederschappen te Gent in de late middeleeuwen. Leuven: Universitaire Pers, 1993.

Trio, Paul, ‘Ganda en Blandinium tijdens de late middeleeuwen’, in: Georges Declercq (red.), Ganda & Blandinium. De Gentse abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs. Gent, 1997, 41-72.

Trio, Paul, & Arnoud-Jan A. Bijsterveld, ‘Van gebedsverbroedering naar broederschap. De evolutie van het “fraternitas”-begrip in de Zuidelijke Nederlanden in de volle Middeleeuwen (II)’, in: Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis 9 (2006), 7-46.

Van Acker, K.G., ‘Bijdrage tot de geschiedenis der librije van de Sint-Baafsabdij te Gent (Vorming, uitrusting, culturele waarde)’, in: Bibliotheekgids 35 (1959) 1, 75-86.

Van Caenegem, R.C., ‘Notes on canon law books in medieval belgian book-lists’, in: Studio Historica Gandensia 72 (1967), 267-292 [overdruk van Studia Gratiana 12 (1967), 265-296].

Van Coolput-Storms, C., ‘Entre Flandre et Hainaut. Godefroid de Naste († 1337) et ses livres’, in: An Faems & Colette Van Coolput-Storms (réd.), Les librairies aristocratiques dans les anciens Pays-Bas au Moyen Age. Actes de la journée d'étude internationale organisée à Bruxelles (Palais des Académies), le 20 octobre 2006. Speciaal nummer van Le Moyen Age. Revue d'Histoire et de Philologie 113 (2007), 529-547.

Van den Auweele, D., G. Tournoy & J. Monballyu, ‘De bibliotheek van Mr Filips Wielant (1483), in: Lias. Sources and documents relating to the early modern history of ideas 8 (1981), 145-185.

Van Hoorebeeck, Céline, ‘A l'ombre de la Librairie de Bourgogne. Les livres de Martin Steenberch, secrétaire ducal († 1491)’, in: Revue belge de Philologie et d'histoire 84 (2006), 307-363.

Van Hoorebeeck, Céline, ‘Les bibliothèques de Philippe de Clèves (1456-1528), Thomas de Plaine (ca 1444-1507) et Philippe Wielant (1441-1520). Essai de mise en perspective’, in: Jelle Haemers, Céline Van Hoorebeeck & Hanno Wijsman (réd.), Entre la ville, la noblesse et l'état: Philippe de Clèves (1456-1528), homme politique et bibliophile. Turnhout: Brepols, 2007, 223-243.

Van Oostrom, Frits, ‘Maerlant voor stad en burgerij’, in: idem, Aanvaard dit werk. Over Middelnederlandse auteurs en hun publiek. Amsterdam: Prometheus, 1992, 217-233.

Van Oostrom, F.P., ‘Reinaert primair. Over het geïntendeerde publiek en de oorspronkelijke functie van “Van den vos Reinaerde”’, in: Hans van Dijk & Paul Wackers (red.), Pade trom ende menichfoude. Het Reynaert-onderzoek in de tweede heft van de twintigste eeuw. Hilversum: Verloren 1999, 197-213.

Wackers, P., ‘Het belang van de studie van verzamelhandschriften’, in: Gerard Sonnemans (red.), Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden. Congres Nijmegen 14 oktober 1994. Hilversum: Verloren, 1996, 23-37.

Warnar, Geert, ‘Mystik in der Stadt. Jan van Ruusbroec (1293-1381) und die niederländische Literator des 14. Jahrhunderts’, in: Walter Haug & Wolfram Schneider-Lastin (Red.), Deutsche Mystik im abendländischen Zusammenhang. Neu erschlossene Texte, neue methodische Ansätze, neue theoretische Konzepte. Tübingen: Max Niemeyer Verlag, 2000.

Warnar, Geert, ‘Dubbelster of tegenpolen? Boendale en Ruusbroec in de Middelnederlandse letterkunde van de veertiende eeuw’, in: Wim van Anrooij e.a., Al t'Antwerpen in die stad. Jan van Boendale en de literaire cultuur van zijn tijd. Amsterdam: Prometheus, 2002, 31-44, 161-163.

Warnar, Geert, 2003a, Ruusbroec. Literatuur en mystiek in de veertiende eeuw. Amsterdam: Athenaeum / Polak & van Gennep, 2003.

Warnar, Geert, 2003b, ‘Ruusbroec in het middelpunt, maar waarvan? De mysticus en de Middelnederlandse letterkunde’, in: Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 10 (2003), 15-26.

Wenzel, Siegfried, Macaronic Sermons. Bilingualism and Preaching in Late-Medieval England. Ann Arbor: The University of Michigan Press, 1994.

Wijsman, Hanno, Gebonden weelde. Productie van geïllustreerde handschriften en adellijk boekenbezit in de Bourgondische Nederlanden (1400-1550). Leiden, 2003.

[p. 111]

Williams, Steven J., The ‘Secret of Secrets’. The scholarly career of a pseudo-Aristotelian text in the Latin Middle Ages. Ann Arbor: The University of Michigan Press, 2003.

Williams-Krapp, Werner, ‘Die überlieferungsgeschichtliche Methode. Rückblick und Ausblick’, in: Internationales Archiv für Sozialgeschichte der deutschen Literatur 25 (2000) 2, 1-21.