Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2008

[p. 36]

Vrouwe, laet Jan de mamme suyken /
Barthelmees is een kolkuyken
Een Middelnederlandse cisiojaan in een bijzonder Hollands psalter (ca. 1485)
Youri Desplenter^*

Cisiojanen

Meer dan een eeuw geleden verzorgde de Luikse hoogleraar F. Van Veerdeghem de editie van wat hij een ‘rijmkalender’ noemde, een Middelnederlandse cisiojaan (Snyt vant gebraden / Coninc, want u Pouwels ende Pons raden) die hij op een perkamenten foliootje had gevonden.¹ Mogelijk had Van Veerdeghem het stukje dierenhuid na gedane lectuur welhaast zonder meer in de ‘oude druk van het Passionael’ teruggestoken waar hij het had aangetroffen, want de tekst had volgens hem ‘[...] geene letterkundige en slechts eene bitter geringe taalkundige waarde [...]’.² Toch stuurde hij een editie van die ‘rariteit’ naar het Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde.³ Eerder waren verspreid al een aantal cisiojanen of kalendergedichten uit onze contreien uitgegeven, maar het was pas in 1930 dat een en ander op overzichtelijke wijze door Pieter Leendertz. Jr. werd gepresenteerd. In een bijdrage in Het Boek somde hij alle hem bekende cisiojanen op die in de Nederlanden waren geschreven of gedrukt, zowel de Latijnse als de volkstalige.

Ontstaan is het genre in het Latijn - de oudste overgeleverde exemplaren stammen uit de overgang van de twaalfde naar de dertiende eeuw - en de benaming cisiojanus of cisiojaan die aan dit mnemotechnisch instrument werd gegeven, vormt in de eerste plaats het begin van de meestvoorkomende Latijnse versie, Cisio Janus Epi sibi vendicat Oc Feli Mar An Prisca Fab Ag Vincen Ti Pau Po nobile lumen [...]. Daarbij verwijst de eerste afkorting naar het feest van de besnijdenis (Circumcisio Domini; 1 januari), de tweede naar de eerste maand van het jaar zelf.⁴ De verzen toegekend aan een bepaalde maand hebben evenveel lettergrepen als die maand dagen telt en men kan uit de syllaben de belangrijkste liturgische feesten, hun volgorde en de datum afleiden waarop ze vielen. Zo verwijst Epi naar het feest van Driekoningen (Epifanie), dat inderdaad op 6 januari wordt gevierd.

Na het artikel van Leendertz verscheen weinig tot niets meer over de cisiojaan in de Nederlanden, met uitzondering van de opsomming in het artes-repertorium van R. Jansen-Sieben van de bekende, meestal uitgegeven, Middelnederlandse exemplaren.⁵

* Dit artikel kwam tot stand na onderzoek in het kader van het postdoctoraal mandaatsproject ‘De Middelnederlandse psaltervertalingen: een exemplarische studie naar de religieuze, culturele en maatschappelijke context van Middelnederlandse gebedsliteratuur’ (2004-2007), gefinancierd door het fwo-Vlaanderen. Met dank aan prof. dr. J. Reynaert en prof. dr. P. Wackers voor de opmerkingen bij eerdere versies.

1 Het wordt nu in de Luikse Universiteitsbibliotheek bewaard en draagt er de signatuur ‘1332 B’.

2 Van Veerdeghem 1891, 290.

3 Zie over deze cisiojaan ook Hogenhout-Mulder 1983, 132-135 en 207.

4 Kully 1974, 101.

5 Jansen-Sieben 1989, 41. Zie ook nog de beknopte inleiding tot het fenomeen en de editie van de cisiojaan Jaersdach dy coempt voer Dertiendach staen in Corte decleringhe 1983, 1, 70-81 en de uitgave van Jaersdach dan verilt Dertiendach ghi dan stellen silt in Geraardsbergse handschrift 1994, 141-146.

[p. 37]

In de germanistiek kon de cisiojanus daarentegen vanaf de jaren zeventig regelmatig op belangstelling rekenen.⁶ Het genre heeft namelijk vermoedelijk zijn oorsprong in het Duitstalige gebied en auteurs als de Mönch von Salzburg (tweede helft veertiende eeuw) en Oswald von Wolkenstein († 1445) hebben cisiojanen op hun naam staan.⁷ Uit de germanistische studies blijkt onder meer dat Duitstalige exemplaren pas vanaf de veertiende eeuw zijn opgetekend en dat het tellen in lettergrepen, eigen aan de Latijnse traditie, in de volkstaal vaker door dat van woorden werd vervangen.

De cisiojaan krijgt tegenwoordig meer waardering dan op het einde van de negentiende eeuw. Geloofd wordt vooral de creativiteit waarmee men verzen bedacht om ze vervolgens (beter?) van buiten te leren - in Zweden nog tot in de twintigste eeuw⁸ - en zo de plaatselijk geldende liturgische kalender nooit meer te vergeten. Waar eertijds de letterkundige waarde als nihil werd beschouwd, maakt men nu terecht de vergelijking met nonsenspoëzie zoals die door een Cees Buddingh' werd beoefend.⁹

De ‘Vondst’ van een totnogtoe onbekende Middelnederlandse cisiojaan laat toe een stukje toe te voegen aan de onvoltooide en dus onduidelijke puzzel die de cisiojanus als laatmiddeleeuws, Europees tekstgenre nog steeds vormt. Het exemplaar bevindt zich in hs. Philadelphia, University of Pennsylvania, Ms. 739 (olim Dutch 1), een tot voor kort weinig bestudeerd Middelnederlands psalter met een voor de geschiedenis van de vroegmoderne Nederlandse bijbelvertalingen belangwekkende overzetting van de psalmen.

6 Zie o.m. Kully 1974, Holtorf 1978, Hilgers 1979, Schubert 1997 en Tervooren 1999. Ook in het Engelse taalgebied oriënteert men zich op het Duitstalig onderzoek om de eigen cisiojanen te analyseren (zie Smith 2005, 15).

7 Zie over de oorsprong van het genre Kully 1974, 105.

8 Kully 1974, 122.

9 Van Gorp, Delabastita & Ghesquiere 1998, 83.

Het ‘Philadelphia-handschrift’

In deze bijdrage zullen we ons in hoofdzaak op de kalender (fol. iijr-xiiijv) concentreren die vóór de psalmtekst is opgenomen, maar voor een goed begrip moet kort geschetst worden waarin het belang van die psaltervertaling ligt. Een en ander laat namelijk een zeker licht vallen op de ontstaanscontext van de hier centrale cisiojaan, een tekst die in de voornoemde kalender is opgenomen. Zoals ik elders uitvoerig heb beschreven, is de psaltertekst in het ‘Phüadelphia-handschrift’ identiek aan degene die Willem Vorsterman in 1528 in Antwerpen als deel van zijn succesvolle Nederlandse bijbel heeft gedrukt.¹⁰ Tot voor kort ging men ervan uit dat Vorstermans psalter in grote mate gebaseerd was op dat in de bijbel van de ‘ketterse’ Liesvelt.¹¹ Die had twee jaar vóór Vorsterman een bijbelvertaling het licht laten zien die sterk door die van Luther zou zijn beïnvloed. Logisch was daarom de conclusie dat Luthers vertalingen ook in de bijbel van Vorsterman hadden doorgewerkt. De ‘Vondst’ van het Philadelphia-psal

10 Zie Desplenter 2007b.

11 Zie Den Hollander 1997, 171 en 189-193.

[p. 38]

ter, een Middelnederlandse versie van de 150 psalmen en de zogenoemde cantica - oud- en nieuwtestamentische lofzangen die over het algemeen het liturgische psalter vergezellen - noopt ons evenwel deze voorstelling van zaken te herzien. Het handschrift, dat van de psalmen en de oudtestamentische cantica een zo goed als identieke tekst als de Vorsterman-bijbel uit 1528 bevat, is immers al in de tweede helft van de vijftiende eeuw geschreven. Dat blijkt in de eerste plaats uit de paleografische en codicologische kenmerken van het geheel en wordt niet tegengesproken door de kalender in het handschrift.¹² Invloed van Liesvelts en Luthers tekst op de Vorstermanbijbel van 1528 is met andere woorden alvast voor het psalter en de oudtestamentische cantica onmogelijk.

De kalender is die van het Utrechtse diocees en dat merkte ook Ph. E. Webber in zijn beschrijving van het handschrift op.¹³ Merkwaardig genoeg meende hij dat het boek en de tekst toch uit het zuiden van de Nederlanden afkomstig zijn. Dat dacht hij uit het dialect en uit bepaalde passages in de cisiojaan te mogen afleiden. Bij nadere beschouwing wijst evenwel alles op een herkomst uit het noorden van de Nederlanden: de kalender is zoals gezegd Utrechts, verscheidene elementen uit de cisiojaan wijzen op een noordelijke ontstaansplaats (zie hieronder) en distinctieve taalkenmerken uit het zuiden van de Nederlanden ontbreken.¹⁴ Nadere lokalisering is niet evident, want de gerubriceerde en dus voor deze kalender belangrijke feesten werden zonder uitzondering in het gehele laatmiddeleeuwse bisdom Utrecht gevierd. Na vergelijking van de volledige kalender met een aantal exemplaren die eertijds werden verzameld en uitgegeven,¹⁵ blijkt die in het Philadelphia-handschrift toch naar het westen van de noordelijke Nederlanden te wijzen. Zo bevat hij enkele feesten die in de uitgegeven Utrechtse kalenders minder vaak voorkomen, meer bepaald die van Thomas van Aquino (7 maart), Onse vrouwe inden snee (5 augustus) en de Transfiguratie van Christus (7 augustus). De kalender in hs. Brugge, Stadsbibliotheek, 327, een Hollands getijdenboek uit het einde van de vijftiende eeuw, noemt het feest van de doctor angelicus, én, als enige van de onderzochte exemplaren, ook het zomerse Mariafeest.¹⁶ Verder vermeldt hij, eveneens als enige andere en in exact dezelfde bewoordingen als die in het Philadelphia-handschrift, Ontcommer conincginne (8 oktober) en de CCC moerianen martelaren (15 oktober). Als we er met Hülsmann van uitgaan dat varianten van Utrechtse kalenders lokaal bepaald zijn, dan is er een grote kans dat het exemplaar in het Philadelphia-psalter ook in Holland is ontstaan.¹⁷ Nog zeldzaam in de onderzochte Utrechtse kalenders is de lapsus Sabijn voor Gabijn (19 februari), die ik bij het bescheiden kalenderonderzoek verder alleen maar aantrof in, opnieuw, het

12 Decoratie, die een preciezere lokalisatie mogelijk had kunnen maken, ontbreekt volledig. Hier wens ik prof. dr. J. Biemans (Amsterdam) te bedanken voor zijn hulp bij het bepalen van de codicologische en paleografische kenmerken.

13 Webber 1976, 475-477.

14 Het gebruik van ont [tot] (oktober, vs. 2) kan op een oostelijk dialect duiden (zie mnw), maar het niet voorkomen van andere oostelijke taalkenmerken geeft aan dat ont hier in de eerste plaats naar het feest van Ontcommer (8 oktober) diende te verwijzen. Desalniettemin moet de gebruiker van het handschrift dat woord hebben begrepen.

15 Zie hiervoor De Vreese & Gailliard 1907-1914 en Gailliard & Parmentier 1919-1920. Ik beperkte mij tot die kalenders waarin, net als in het Philadelphia-handschrift, in de maand mei Pancraes (12) en Servaes (13) in het rood staan en dus voorname heiligen zijn. Het gaat om de nrs. 6, 7, 8, 12, 16, 18, 21, 24, 25, 27 en 31.

16 Zie Gailliard & Parmentier 1919-1920, nr. 31 en De Poorter 1934, nr. 327 voor hs. Brugge, sb, nr. 327.

17 Vgl. Hülsmann 1994, 101-102.

[p. 39]

handschrift dat nu in Brugge wordt bewaard en verder in hs. Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Brev. 11 (ca. 1480-1490), ook een getijdenboek uit Holland (Leiden?).¹⁸ In tegenstelling tot de boeken in Brugge en Stuttgart mist de kalender in het Philadelphia-psalter echter een feest dat in Hollandse kalenders meestal gerubriceerd is, namelijk dat van de martelaar Yeroen of Geroen (17 augustus).¹⁹ Vorstermans gedrukte bijbel uit 1528, waarin zoals al aangegeven dezelfde psaltertekst als in dat vijftiende-eeuwse handschrift staat, bevat óók een kalender en die is erg verwant aan die in het Philadelphia-psalter.²⁰ Het opmerken waard is dat bij Vorsterman het net aangehaalde Hollandse heiligenfeest wél is opgenomen én gerubriceerd.

De vertaling van het psalter en de cantica wijst eveneens op een ontstaan in het westelijke deel van de noordelijke Nederlanden. De overeenkomsten tussen het psalter van de Moderne Devotie enerzijds en de volkstalige versie van de psalmen in de Vorsterman-bijbel - en dus het Philadelphia-psalter - anderzijds waren al langer duidelijk.²¹ Recent bleek dat het psalter van de Moderne Devotie eerst en vooral in een aantal Hollandse steden werd ingevoerd, vermoedelijk omstreeks 1418.²² Ten andere, de vertalingen van de nieuwtestamentische cantica en het Te Deunt in het Philadelphia-handschrift zijn dezelfde als degene die over het algemeen de psaltervertaling van de Moderne Devotie vergezellen.²³ Vergelijking maakt evenwel duidelijk dat die vertaalde lofzangen in het Philadelphia-psalter toch een aantal unieke varianten in de woordkeuze hebben.²⁴ Daarnaast bevat dat psalter ook enkele varianten die slechts in een beperkt aantal andere psalters zijn opgenomen. Vooral - zij het niet altijd - hs. olim Warschau, BN, St.-Petersburg, Goll. O.v.I, 2 (ca. 1480) en hs. 's-Gravenhage, KB, 133 G 29 (1481) komen in verhouding meer overeen met het Philadelphia-psalter dan andere getuigen.²⁵ Het eerste psalter is voorzien van Delftse decoratie, maar was in het bezit van de Leidse tertiarissen van het Margaretha-convent, beter bekend als Roomburg.²⁶ De Middelnederlandse tekst van de psalmen vertoont er evenwel varianten die over het algemeen niet eigen zijn aan de tamelijk consistent te noemen Delftse subtraditie binnen het psalter van de Moderne Devotie. Dit manuscript zou daarom een vertegenwoordiger van een andere lokale variantentraditie kunnen zijn, bijvoorbeeld de Leidse. De Delftse decoratie sluit zoiets geenszins uit. Hs. 's-Gravenhage, kb, 133 G

18 Voor hs. Stuttgart, wlb, Brev. 11, zie De Vreese & Gailliard 1907-1914, nr. 16 en Goldene Zeit 1990, nr. 80.

19 Zie Overgaauw 1992, 83.

20 Voor een beschrijving van Vorsterman 1528, zie Den Hollander 1997, 350-354. In Vorstermans bijbel is de kalender vóór het Nieuwe Testament ingevoegd.

21 Zie Lenselink 1959, 200 e.v.

22 Desplenter 2006, 203-207.

23 Een editie van deze teksten in Heymans 1978, 304-310.

24 Dat geldt voor Mitten binnensten der ontfermherticheden (per viscera misericordiae; Lc. 1, 78); verheven (exaltavit; Lc. 1, 52) en laet my niet scandelick bescaemt staen (non confundar, Te Deum, vs. 29).

25 Bijvoorbeeld voor O heere inlichte den ghenen die (inluminare his qui; Lc. 1, 78; ook hs. Goll. O.v.I, 2); heeft hem hooge vervroecht (exultavit; Lc. 1, 47; ook hs. Goll. O.v.I, 2 en hs. 133 G 29); heilgever (salutari; Lc. 1, 47; ook hs. 133 G 29); gebenedien (benedicimus; Te Deum, vs. 24; ook hs. Goll. O.v.I, 2 en hs. 133 G 29) en regeertse (rege eos; Te Deum, vs. 23; enkel nog in hs. Gent, ub, 1355 (1483; noordoostelijk Nederland)). Er zijn trouwens ook enkele correspondenties tussen de kalenders van hs. Goll. O.v.I, 2, hs. 133 G 29 en het Philadelphia-psalter. Zo vermeldt de kalender in hs. Goll. O.v.I, 2 eveneens de feesten van Thomas van Aquino en de Transfiguratie. Het laatste wordt ook vernoemd in de kalender van hs. 133 G 29.

26 Over dit handschrift, zie Stooker & Verbeij 1997, II, nr. 749 en Van Luijk 2004, 376.

[p. 40]

29 is dan weer op verscheidene vlakken een buitenbeentje. Zo is de taal Hollands, maar het penwerk (vermoedelijk) niet.²⁷ Ook de vertaling wijkt af van die in het merendeel van de psalters van de Moderne Devotie en staat op veel plaatsen dichter bij het Latijn.²⁸ Vier handschriften uit Holland dus - nu in Brugge, Stuttgart, Oost-Europa (?) en Den Haag - die omstreeks of kort na 1480 vervaardigd zijn en op de een of andere manier met het Philadelphia-psalter verbonden kunnen worden. Dat geeft ons een grote kans ook dat laatste boek dan en daar te mogen situeren.²⁹

27 Het is niet duidelijk in welke regio het penwerk werd aangebracht (Korteweg 1992, nr. 131).

28 Zo is in alle totnogtoe onderzochte psalters van de Moderne Devotie a facie ignis (ps. 67, 3) vertaald als van den vier (naar hs. 's-Gravenhage, kb, 133 D 26), terwijl hs. 133 G 29 van den aenschijn des vuers heeft.

29 In de noten bij de editie van de cisiojaan hieronder wordt trouwens regelmatig op passages gewezen die op een Hollandse ontstaanscontext duiden.

Dit is die calendier op die hant in duytsche

Anders dan de cisiojaan die Van Veerdeghem in 1891 uitgaf en die op één folio staat, is het exemplaar in het Philadelphia-handschrift over de kalender verdeeld. Elk tabellarisch maandoverzicht met vier kolommen (gulden getal, dagletter, kalenden, feestnaam) wordt gevolgd door vier verzen waaruit de heiligen vallen af te leiden die in die maand gevierd werden (zie afbeelding 1 en 2). Er is in de eerste plaats naar gestreefd om de namen die in de kalender gerubriceerd zijn in de cisiojaan met rood te onderstrepen, maar vlekkeloos weerspiegelen die beide systemen elkaar niet. Het handschrift is dan ook naar alle waarschijnlijkheid een kopie en geen autograaf. Belangrijker voor het gebruik van de cisiojaan - want dit genre had eerst en vooral een mnemotechnische functie - was dat de auteur zich strikt aan de regels heeft gehouden, in die zin dat elke strofe van vier verzen oorspronkelijk precies zoveel lettergrepen moet hebben geteld als de desbetreffende maand dagen heeft.³⁰ Bovendien is een en ander zo opgesteld, dat men door het tellen van de syllaben te weten komt op welke datum een bepaald liturgisch feest werd gevierd. Zoals het opschrift - tevens de titel van deze paragraaf - het aangeeft, kon men voor dat tellen van de hand gebruikmaken. Bij dat alles moest men wel de verwijzingen naar de vieringen herkennen. Het kol in kolkuyken vormt bijvoorbeeld de 29^ste lettergreep van de cisiojaan-verzen voor augustus en op de 29^ste van die maand herdacht men inderdaad de decollatio of onthoofding van Johannes de Doper.

Op het eerste gezicht is deze cisiojaan een volledig andere dan degene die al bekend zijn. Gemeenschappelijk met die van Van Veerdeghem - die trouwens in verregaande mate identiek is met de eerste Nederrijnse die Tervooren van een moderne uitgave en commentaar voorzag³¹ - is wél de weergave van de Utrechtse diocesane kalender. Dat maakt dat de belangrijkste heiligen waarnaar in die drie cisiojanen wordt verwezen dezelfde zijn. Ze vormen met andere woorden een gemeenschappelijk geraamte en het is dan ook interessant om te vergelijken op welke wijze dat skelet werd ‘bevleesd’. Laten we evenwel eerst de tekst van de cisiojaan in het Philadelphia-psalter meedelen

30 Uit de cisiojaan valt eveneens af te leiden dat de tekst een (wellicht) imperfecte kopie is: enkele maanden (juni en november) missen een lettergreep en één feestverwijzing staat niet op de juiste syllabe (januari).

31 Tervooren 1999, 295-301.

[p. 41]

Afb. 1 Eerste deel van de maand januari (Philadelphia, University of Pennsylvania, Ms. 739 (olim Dutch 1), fol. 3r).

[p. 42]

Afb. 2 Tweede deel van de maand januari, met de eerste strofe van de cisiojaan en een ander jaardicht (Philadelphia, University of Pennsylvania, Ms. 739 (olim Dutch 1), fol. 3v).

[p. 43]

en van toelichting voorzien.³² Hij is hieronder in de linkerkolom weergegeven.

In de rechterkolom staat een tweede berijmde tekst die, zoals uit de opstelling blijkt, simultaan met de cisiojaan in de kalender is opgenomen (vgl. afbeelding 2). Het gaat om een moraliserend jaardicht dat op het eerste gezicht een samenhangend geheel vormt - het bestaat uit twaalf strofen van vier verzen met rijmschema ABAB - maar bij nader inzien vertonen de opbouw, de thematiek en ook het perspectief ervan een grote verscheidenheid. Uit de eerste twee strofen zou men bijvoorbeeld kunnen afleiden dat het gedicht een berijmd overzicht zal bieden van de voornaamste feesten uit de kalender, vieringen die ook in de cisiojaan zijn vermeld. Zo wordt in de januari-strofe verwezen naar de besnijdenis van Christus en naar het bezoek van de Drie Koningen, de eerste gebeurtenissen uit het leven van Jezus waaraan ook de cisiojaan refereert (Snijt; coninck). In de tweede strofe is de inhoud eveneens aan het eerste feest gekoppeld waarnaar de cisiojaan verwijst. Op Lichtmis herdenkt men namelijk enerzijds dat Maria (vrou) zich aan het joodse zuiveringsritueel in de tempel onderwierp, en anderzijds dat ze bij die gelegenheid haar kind aan de Heer aanbood. De tweede strofe is niet van een moraliserende les voorzien, maar de eerste wel (Hy is wijs die in sijn joncheden / Van sonden wacht ende tot gode keert). Het is goed mogelijk dat ook die aan de cisiojaan is gerelateerd. De dichter zou zijn boodschap dan tot de jongelui gericht hebben die zich tijdens het ponsen - benaming voor een Hollands vrijersfeest (zie aantekening bij vs. 2) - iets te werelds gedroegen.

Die op zich evenwichtige inhoudelijke structuur wordt vanaf strofe drie niet verdergezet. De koppeling van het gedicht aan de cisiojaan wordt losser en de inhoud van de respectieve strofen is alleen nog verbonden met de kalendermaand waaronder de strofe is genoteerd. Bovendien verschuift de aandacht vanaf de derde strofe naar de veranderingen die de natuur in de loop van het jaar ondergaat. In april wordt nog even teruggekeerd naar een belangrijk moment in Christus' leven, zijn kruisdood, maar dat is dan ook de laatste keer. Over de geboorte van Jezus wordt in de decembermaand bijvoorbeeld met geen woord gerept. Uit de ‘kruisigingsstrofe’ kan trouwens worden afgeleid dat dit gedicht en de kalender niet samen passen: in de kalender wordt weliswaar verwezen naar de gebeurtenissen rond Pasen, maar dan wel in de maand maart (de 27^ste), niet in april.

Vanaf de meimaand lijkt het gedicht in een stramien te zijn terechtgekomen dat de moeite waard was te vervolgen. De structuur heeft vanaf dan een stabiel karakter: in de eerste twee verzen wordt over het algemeen naar de natuur verwezen, in de twee laatste volgt een levens- of zedenles. De slotverzen in de meimaand - Weest vrolick wildy leven lanck / Leeft wel wildy altijd vrolick sijn - keren zelfs in min of meer dezelfde gedaante op het einde van het gedicht terug (december). Dat ‘aardse’ motto moet de dichter dus dierbaar zijn geweest, en ook in de andere ‘lessen’ ontbreekt meestal een (expliciete) verwijzing naar God. Dat kan erop wijzen dat de dichter, in tegenstelling tot wat we uit het einde van de eerste strofe meenden te kunnen afleiden (zie hier-

32 Aan de tekst uit het handschrift is geen interpunctie toegevoegd, maar wel is de schrijfwijze van u/v/w en i/j aan het moderne gebruik aangepast. De afkortingen zijn stilzwijgend opgelost en de onderstreepte lettergrepen of woorden in de cisiojaan zijn ook in de editie onderstreept.

[p. 44]

boven), niet in de eerste plaats de intentie had de gebruiker van het boek te ‘bekeren’. Een religieuze levenshouding kunnen we bij de dichter evenwel moeilijk negeren (Van herten mach hi wel vrolick sijn / Die hem in god alleen verblijf; september).

De meimaand blijkt overigens ook nog om een andere reden een keerpunt in het gedicht te zijn. In de eerste vijf maanden wordt een en ander namelijk door een ‘externe instantie’ verhaald, maar daarna blijkt plots de maand zelf aan het woord te zijn: Meenich in my hem seer verblijt (juni). Hetzelfde is het geval in de juli- (morwen ic doe), september- (in minen tijt) en oktober-strofe (idem). Dat in die laatste twee maanden tweemaal dezelfde zinssnede wordt gebruikt om dat perspectief duidelijk te maken, dat er een breuk na de meimaand is en dat het gedicht ook anders nauwelijks van enige samenhang getuigt, kan erop wijzen dat het om een ad hoc-tekst gaat die zonder veel redactiewerk aan het perkament is toevertrouwd. We kunnen ons bovendien afvragen of de tekst niet in (minstens) twee bewegingen tot stand is gekomen. In een eerste zouden de strofen januari-mei zijn gedicht en voor de tweede zou de dichter zich op de laatstgeschreven strofe hebben georiënteerd om verder te schrijven. In mey, de aanvang van de vijfde strofe, zou hij dan verkeerd kunnen hebben geïnterpreteerd als in my, om vanaf dan meer dan eens de maand als dichtende instantie te hebben genomen.

⁺ Dit is die calendier op die hant in duytsche

[januari]
⁺ Snijt vleys voer onsen coninck jan
Tmommen bancketten tponsen coemt an³³
Par le bas nies sprack goet walsch
Pouwels is van herentals³⁴
In dese maent is god besneden
Ende van drie groote coningen gheeert
Hy is wijs die in sijn joncheden
Van sonden wacht ende tot gode keert
[februari]
⁺ Want vrou blasus aecht mint
Soe wort die scoelmeester blint
Valentijn hael salf ten briel
Op pieter mathijs soons cachiel³⁵
Een maghet suver ende onbesmet
Haer kint inden tempel heeft gepresenteert
Om te voldoen der joedtschen wet
Die sulcke gewoente hadde gheleert

+ iii^v

+ iii^v

33 Tmommen bancketten kan naar verscheidene feesten verwijzen die in de late middeleeuwen tijdens de winterperiode werden gevierd en waarbij niet zelden maskers (mommen) werden gedragen (zie Brinkman 1997, 63). Van die wintervieringen was het ponsen er één, een vrijersfeest op Pontianus (14 januari) dat gespiegeld werd in het feest op Agnes (21 januari). Bij het eerste speelden de jongens de hoofdrol, bij het tweede de meisjes. Het was een dubbelfeest dat in verschillende Hollandse steden werd gevierd. De vermelding van coninck jan (vs. 1) verwijst in dat licht bezien wellicht naar het gebruik om na nieuwjaar coningsken te spelen. In dat spel koos een gezelschap een ‘koning’, die op zijn beurt een ‘koningin’ mocht selecteren, waarna het koppel werd ingehuldigd (over deze feesten, zie Brinkman 1997, 65-66).

34 De vermelding van Herentals (provincie Antwerpen) leidde Webber (1976, 477) ertoe om aan een Zuid-Nederlandse oorsprong van de cisiojaan en het handschrift te denken. Hierboven is evenwel aangetoond dat andere kenmerken zwaarder wegen om de ontstaanscontext van het geheel in het noorden te situeren.

+ iiii^v

35 De vorm cachiel is niet opgenomen in het mnw of het wnt. Het is wellicht een aan het rijm aangepaste vorm van kachel (eigenlijk kachtel; zie wnt), waarmee in Zeeland en West-Vlaanderen naar een veulen werd en zeker in de laatste regio nog wordt verwezen. De vermelding van Den Briel (nu: Brielle) bevestigt het hierboven al aangegeven noordelijke ontstaansgebied van het Philadelphia-handschrift en de cisiojaan. Anderzijds zou briel hier ook heel algemeen ‘plein, plaats, markt’ kunnen betekenen, zoals dat, ook volgens het mnw (briel), in Gent het geval was en is.

[p. 45]

 

[maart]

 

⁺ Ist nu alst plach

 

Sijn die kinder vrolick op gregoris dach

 

Want geertruyt nam een grooten stock

 

Doen vrou backers sleepte dat block

 

In maert sprutet uuter aerden

 

Gras loef cruyt ende ruikende blomen

 

Hy moet sijn van goeder waerden

 

Wel leven die te gode wil comen

 

[april]

 

⁺ Te romen broes breeroe riep

 

Doen hy by nacht inden tibur liep

 

Alle wercke daghen

 

Jorijs marcus loepen jaghen

 

Christus is anden cruys gestorven

 

Om ons: ende vander doot verresen

 

Waer doer den duvel is verdorven

 

Ende ons genade ende gracy vercreghen

 

[mei]

 

⁺ Philps hutcruyst jan craybecht³⁶

 

Nae dat verroeste .pan .ser .hi steekt

 

Om dat pylatus staet in die ere

 

Urbaen de scrijft om de pe³⁷

 

In mey soe hoertmen der vogelen sanck

 

Ende soectmen cruyt om te doen medecijn

 

Weest vrolick wildy leven lanck

 

Leeft wel wildy altijd vrolick sijn

 

[juni]

 

⁺ Honger maect rau bonen soet

 

Die saus seit ool is goet

 

By nacht soe sijn alle catten grau

 

Jan leyt en slaept by pier pau

 

Meenich in my hem seer verblijt

 

Aensiende veel vruchten opter aerden

 

Die daer nae in seer corter tijt

 

Sterft wort begraven inder aerden

 

[juli]

 

⁺ Tapt vrou of martijn die zwart sal u slaen

 

Soe sal margriet scheiden gaen

 

Een bloetsweer creech magdaleen

 

Jacob liep om bult int veen³⁸

 

Alle vruchten die opter aerden sijn

 

Morwen ic doe ende daer toe ripen

 

Wair doer die maecht des sceppers dijn

 

Kent condy hem anders niet begrypen

 

[augustus]

 

⁺ Pieter steven hardebol³⁹

 

Verrien laurens endt ypol

 

Vrouwe laet jan de mamme suyken

 

Barthelmees is een kol kuyken⁴⁰

 

Nu mach hi mayen die heeft gesayt

 

Ist dat hem god die gracie gheeft

 

Meenich sayt dat een ander mayt

 

Of mayt dat een ander gesayt heeft

+ v^v

+ vj^v

+ vij^v

36 Hutcruyst moet een nevenvorm zijn van hutsecruussen (mnw) en daarmee werd een bepaald dobbelspel aangeduid. Hetzelfde geldt voor craybecht (eigenlijk craeybicken; mnw). Voor de term craeybicken haalt het mnw trouwens alleen vindplaatsen uit het noorden van de Nederlanden aan.

37 Wat met de twee laatste verzen is bedoeld, is niet geheel duidelijk. Is er een verband met ‘in het krijt staan’, als deel van het ‘thema’ van deze maand, dat met het vermelden van twee kansspelen aanvangt?

+ viij^v

+ ix^v

38 Moeten we onder bult een zwam (bovist, wnt) verstaan, bijvoorbeeld als geneesmiddel tegen de bloetsweer uit het vorige vers?

+ x^v

39 Een hardebol is een ‘eigenzinnig “strijdig” persoon’ (wnt), maar het woord werd al in de veertiende eeuw als familienaam gebruikt (idem). Mogelijk is dat ook hier het geval. Interessant voor de ontstaanscontext van de cisiojaan is dat de naam Noord-Nederlands lijkt te zijn en omstreeks 1400 in Leiden voorkwam (zie de transcriptie van E. van der Vlist van de rekeningen van de Pieterskerk in Leiden tussen 1398 en 1428 naar Archief Kerken inv. nr. 323 in het Regionaal Archief Leiden; geraadpleegd via http://www.janvanhout.nl/pkr/pkr_rekening/pkr1403.htm). Een bekend Hollands geslacht is ook breeroe (Brederode), vermeld in de april-strofe. De naam was in het Holland van de vijftiende eeuw, wegens het aandeel van de familie in de twisten tussen de Hoeken en de Kabeljauwen, trouwens beladen (zie Brinkman 1997, 56).

40 De samenstelling kol kuyken trof men in het kader van onderzoek voor het wnt enkel aan bij Bredero, bij wie het ‘domkop’ zou betekenen.

[p. 46]

 

[september]

 

⁺ Gillis mach wel sijn droech sijn nat

 

Daer om wort hy becruyst wat⁴¹

 

En lambrecht scaecte mat maurijs

 

Op scrijtscoen daem reet opt ijs⁴²

 

Koren haver erweten ende wijn

 

Men vint gemeenlick in minen tijt

 

Van herten mach hi wel vrolick sijn

 

Die hem in god alleen verblijt

 

[oktober]

 

⁺ Remis twee francoysen slouch

 

Ont mis victor den prijs ontdrouch⁴³

 

Doen sach lucas quirijn sterven

 

En crispijn mit symon erven

 

In minen tijt oflestmen wijn

 

Waer om weest vrolick laet trueren staen

 

Hy en mach van herten niet vrolick sijn

 

Die mit swaren sonden is belaen

 

[november]

 

⁺ Heyl ziel huyb set cost voor wilbrort

 

Om een mar le int nest gestoert⁴⁴

 

Oock lijsbeth briet een zwan

 

Daer catrijn of at end an

 

Al dat gesproten is uuter aerden

 

Verdorret sterft ende oock vergaet

 

Wair om die levet opter aerden

 

Die sonden laet eer u die doot ondergaet

 

[december]

 

⁺ Loy v leer barvoets claes caer⁴⁵

 

Vrou venus sidt by lucifer

 

In minnen soe wort thomas gedoot

 

Kors stef jans kint viel int sloot

 

Nu dancket god die u heeft gegeven

 

Verstant goet ende daer toe wesen

 

Weest vrolick wildi lange leven

 

Leeft wel wildy ewich vrolick wesen

De volgende feesten zijn in de cisiojaan terug te vinden:⁴⁶

Januari: Snijt (Besnijdenis; 01/01); coninck (Driekoningen; 06/01) tponsen (Pontianus; 14/01); nies (Agnes; 21/01); Pouwels (Paulus; 25/01). Andere feesten: an (Anthonius; 17/01); bas (Sebastianus; 20/02).

Februari: vrou (Maria Lichtmis; 02/02); pieter (St.-Pietersstoel; 22/02); mathijs (Matthias; 24/02). Andere feesten: blasus (Blasius; 03/02); aecht (Agatha; 05/02); scoelmeester (Scolastica; 10/02); Valentijn (Valentinus; 14/02).

Maart: vrou (Maria Boodschap; 25/03; niet onderstreept). Andere feesten:gregoris dach (Gregorius de Grote; 12/03); geertruyt (Gertrudis; 17/03).

April: / Andere feesten: broes (Ambrosius; 04/04); tibur (Tiburtius; 14/04); Jorijs (Georgius; 23/04); marcus (Marcus; 25/04).

+ xi^v

41 Betekent becruyst hier ‘voorzien van een kruis, gezegend’ (bekruisen, wnt) of ‘bevuild’ (bekruizen, wnt)? Bij dit soort van ‘poëzie’ is de betekenis niet eenduidig af te leiden.

42 Onder scrijtscoen moet men ‘schaatsen’ (mv.) verstaan. Eigenlijk is de Nederlandse vorm schricschoe en zou de vorm met t Middelhoogduits zijn (mnw).

+ xii^v

43 Wellicht is mis een lapsus en stond er oorspronkelijk niis (voor Dionysius; zie hieronder).

+ xiii^v

44 Met een marle zal een ‘merel’ zijn bedoeld (mnw).

+ xiiij^v

45 Het adjectief caer (mnw) betekent hier ‘dierbaar, waard’: ‘waarde Klaas’.

46 Eerst vermeld zijn die feesten die in de kalender in rubriek geschreven en/of in de cisiojaan onderstreept zijn. Onder ‘Andere feesten’ zijn ook die vieringen opgenomen waarvan vermoed kan worden dat er in de cisiojaan naar verwezen wordt. Dat is niet in alle gevallen twijfelloos uit te maken.

[p. 47]

Mei: Philps (sic; Philippus en Jacobus; 01/05); hutcruyst (Kruisvinding; 03/05);^47 pan (Pancratius; 12/05); ser (Servatius; 13/05). Andere feesten: Urbaen (Urbanus; 25/05); pe (Petronella; 31/05).

Juni: bonen (Bonifatius; 05/06); ool (Odulphus; 12/06); Jan (Johannes de Doper; 24 juni); leyt (Lebuinus; 25/05); pier (Petrus en Paulus; 29/06). Andere feesten: slaept (Septem Dormientes; 27/06); pau (Paulus; 30/06).

Juli: vrou (Maria Visitatie; 02/07); martijn (Verheffing Martinus; 04/07); magdaleen (Maria Magdalena; 22/07); Jacob (Jacobus; 25/07). Andere feesten: margriet (Margaretha; 13/07); scheiden (Scheiding der Apostelen; 15/07).

Augustus: Pieter (Petrus ad Vincula; 01/08); laurens (Laurentius; 10/08); Vrouwe (Maria Tenhemelopneming; 15/08); Barthelmees (Bartholomeus; 24/08); kol (Onthoofding, decollatio, Johannes de Doper; 29/08). Andere feesten: steven (Stephanus; 02/07); ypol (Hippolytus; 13/08).

September: nat (Maria Geboorte (nativitas); 08/09); becruyst (Kruisverheffing; 14/09); lambrecht (Lambertus; 17/09); mat (Mattheus; 21/09); maurijs (Mauritius; 22/09); opt (Michaël, archangelus optimus;^48 29/09). Andere feesten: Gillis (Egidius; 01/09); daem (Damianus en Cosmas; 27/09); ijs (Hiëronymus; 30/09).

Oktober: Remis (Remigius; 01/10); victor (Victor; 10/10); lucas (Lucas; 18/10; niet in rubriek in de kalender); symon (Simon; 28/10). Andere feesten: twee (Duo Ewaldi; 03/10); francoysen (Franciscus; 04/10); Ont (Ontcommer; 08/10); mis (lees: niis?; Dionysius; 09/10); quirijn (Quirinus; 20/10); crispijn (Crispinus en Crispinianus; 25/10).

November: Heyl (Allerheiligen; 01/11); ziel (Allerzielen; 02/11); wilbrort (Willebrordus; 07/11; niet in rubriek in de kalender); mar (Martinus; 11/11); le (Lebuinus; 12/11); catrijn (Catharina; 25/11); an (Andreas; 30/11). Andere feesten: huyb (Hubertus; 03/11); lijsbeth (Elisabeth; 19/11).

December: claes (Nicolaus; 06/12); Vrou (Maria Ontvangenis; 08/12); thomas (Thomas; 21/12); Kors (Kerstmis; 25/12); stef (Stephanus; 26/12); jans (Johannes; 27/12); kint (Onnozele Kinderen; 28/12). Andere feesten: Loy (Eligius; 01/12); barvoets (Barbara; 04/12); lucifer (Lucia; 13/12).

Uit het heiligenbestand in de cisiojaan blijkt overduidelijk dat het geheugendicht voor het Utrechtse diocees was bedoeld.⁴⁹ Verder kunnen we afleiden dat de cisiojaan in heel grote mate, maar niet volledig, gelijkloopt met de kalender waarin hij is opgenomen. Een aantal heiligenfeesten zijn in de kalender namelijk wél, maar in de cisiojaan niet gemarkeerd of omgekeerd (zie ook hierboven). Omdat er, voorzover kon

47 Het ligt voor de hand dat ook cruisbroer in de Utrechtse cisiojanus die Tervooren uitgaf betrekking heeft; op de Kruisvinding, en niet op Jacobus (zie Tervooren 1999, 297).

48 Met dank aan dr. C. Caspers (Titus Brandsma Instituut) die mij op het epitheton van Michaël wees.

49 Kenmerkend is bijvoorbeeld de verering van Quirinus op 20 oktober. Volgens het glossarium in Strubbe & Voet 1960 (vanaf p. 431) werd die heilige enkel in het Utrechtse diocees op die datum gevierd.

[p. 48]

worden nagegaan, evenwel geen vieringen enkel in de kalender of in de cisiojaan voorkomen, kunnen we ervan uitgaan dat de ‘foutjers het gevolg zijn van onoplettendheden die er tijdens het kopiëren zijn ingeslopen.⁵⁰ De kalender en de cisiojaan zijn met andere woorden naar alle waarschijnlijkheid in dezelfde plaats tot stand gekomen, zoals hierboven al is aangegeven, ergens in het laatmiddeleeuwse Holland.

50 Vergelijk ook mis voor hoogstwaarschijnlijk niss in de oktober-verzen.

Functie van de Philadelphia-cisiojaan

Cisiojanen vertegenwoordigen de gebruikspoëzie op optimale wijze: een cisiojaan had namelijk als enige bestaansreden de ‘gebruiker’ in staat te stellen de plaatselijke heiligenkalender aan de hand van de berijmde tekst te allen tijde te reconstrueren. De extreem strenge eisen van het genre - elke strofe telt evenveel lettergrepen als de maand dagen en de verwijzingen naar de respectieve feesten moeten op een welbepaalde syllabe vallen - leveren dan ook in bijna alle gevallen een voor niet-ingewijden absoluut nonsensgedicht op. Dat is echter irrelevant: het inhoudelijke en esthetische waren in se aan de functie ondergeschikt. Van belang moet wel geweest zijn dat de tekst zich vlot liet memoriseren. Omdat spitsvondige of welluidende verzen beter in het geheugen blijven hangen, heeft het genre zonder twijfel dichters uitgedaagd om de flexibiliteit van hun talent te beproeven. Dat moet ook het oogmerk zijn geweest van de auteur verantwoordelijk voor het exemplaar in het Philadelphia-handschrift. Die cisiojaan is ‘rijker’ dan de totnogtoe bekende Middelnederlandse en bij een grondige lezing valt op dat er voor een goed gebruik nogal wat achtergrondkennis is vereist. Hoe meer de gebruiker niet vertrouwd was met wat hij van buiten moest leren, des te moeilijker werd het hem of haar immers om de tekst te onthouden. Wat in deze creatie gevergd wordt, is beduidend meer dan in andere cisiojanen: niet alleen moest de gebruiker, ondanks de volkstalige tekst, toch een aantal Latijnse liturgische termen beheersen - de lettergrepen verwijzen soms naar het Latijn (nativitas, decollatio, archangelus optimus) - maar ook van andere gebieden was kennis nodig. Zo hielp het de gebruiker dat hij noties van het Frans had (januari) en dat hij wist dat de Tiber een rivier is die door Rome stroomt (april). Er werd dus waarschijnlijk voorondersteld dat hij met de Latijnse cultuur vertrouwd was (zie ook Venus in december). Bekendheid met de volkstalige spreekwoorden (juni) - mogelijk via de Proverbia seriosa (zie hieronder) - vormde evenzeer een voordeel. De cisiojaan is met andere woorden geschreven op het lijf van iemand die gestudeerd had én gebaat was bij het van buiten kennen van de Utrechtse heiligenkalender. Een belangrijke bijkomende kwalificatie was dat de gebruiker geenszins aanstoot mocht nemen aan de bijwijlen ‘ruwe’, maar ongetwijfeld grappig bedoelde passages in de cisiojaan. Zo worden in januari een aantal volksfeesten vermeld die weliswaar aan een liturgisch feest waren gekoppeld, zoals het ponsen (vs. 2), maar waarvan de ‘uitvoering’ verder geen uitstaans met het christelijke geloof had. Er zijn de verwijzingen naar kansspelen (mei), er wordt gescholden (Barthelmees is een kol kuyken), vrouwen worden bedreigd met slagen (juli), mannen effectief afgeranseld (Re-

[p. 49]

mis twee francoysen slouch) of gedood (december). Het sterven zelf is op cynische dan wel nuchtere wijze aan erven gekoppeld (oktober). En wat te denken van Vrou Venus die bij Lucifer zit, maar terzelfder tijd refereert aan het feest van Maria Ontvangenis?

Men neemt aan dat cisiojanen in het onderwijs functioneerden⁵¹ en van de volkstalige, laatmiddeleeuwse psalters uit het noorden die de versie van de Moderne Devotie bevatten, weten we dat ze in de grote meerderheid van de gevallen door vrouwen van de derde franciscaanse orde in Holland werden gebruikt.⁵² Het is evenwel weinig waarschijnlijk dat die algemene observaties op de cisiojaan en de psaltervertaling in het Philadelphia-handschrift van toepassing zijn. De ‘rijmkalender’ lijkt nauwelijks geschikt om in het hoofd van scholieren of vrome vrouwen opgeslagen te worden en het psalter zelf is niet bedoeld voor theologisch ongeschoolden. De marginale aantekeningen in het Philadelphia-handschrift verwijzen namelijk net zoals in de Vorsterman-bijbel van 1528 naar het Hebreeuws: van een aantal woorden, uitdrukkingen en verzen is dus opgegeven hoe de Nederlandse versie zou luiden indien die rechtstreeks uit de Hebreeuwse grondtekst zouden zijn vertaald, zonder via het Latijn te passeren.⁵³ Initiatieven om naar de oorspronkelijke bijbeltekst terug te keren - iets wat later ook Erasmus en Luther deden - konden in Rome echter op weinig enthousiasme rekenen. De Latijnse Vulgaatvertaling werd er beschouwd als de enige geldende bijbelversie, een visie die op het Concilie van Trente (1546) officieel werd vastgelegd.⁵⁴

Er moet hier kort op gewezen worden dat de Latijnse teksttraditie er in de middeleeuwen voor wat het psalter betreft enigszins anders uitzag dan voor de rest van de bijbel. Er circuleerden immers verschillende Latijnse versies van de psalmen.⁵⁵ Twee daarvan, beide van de hand van Hiëronymus (†420), hebben een ruime verspreiding gekend. De oudste is een vertaling naar de Griekse tekst in de Septuagint die later, onder de naam Psalterium Gallicanum, de enige Latijnse psaltertekst in de liturgie werd. De jongste van de twee maakte Hiëronymus als onderdeel van de volledige bijbelvertaling die we nu kennen als de Vulgaat. Dat psalmboek, het zogenoemde Psalterium iuxta Hebraicum, brak evenwel nooit door: het gebruik bleef tot de geleerdenkamer beperkt. Zelfstandige psalters die in de liturgie of in het privé-gebed werden gebruikt, vertegenwoordigen met andere woorden steeds het Psalterium Gallicanum. Dat geldt ook voor het psalter van de Moderne Devotie en de hoofdtekst van het Philadelphia-psalter. Bij de laatste zijn er evenwel allerlei marginale aantekeningen opgenomen die wijzen op een diepgaande studie van de psalmenexegese én op een bewustheid van de verschillen tussen de liturgische en de ‘geleerde’ versie van het psalter. De notities in de marge refereren namelijk niet alleen aan dat psalter dat Hiëronymus uit de Hebreeuwse grondtekst vertaalde, maar ook aan de Glossa Ordinaria en de bijbelcommentaren van Nicolaas van Lyra (†1349). In die werken zijn alternatieve, meer bij de Hebreeuwse grondtekst aansluitende Latijnse vertalingen van bepaalde bijbelpassages te vinden, en die werden in het Philadelphia-psalter naar het Middelnederlands over-

51 Tervooren 1999, 294.

52 Desplenter 2006, 203-207.

53 Desplenter 2007b, 195-199.

54 Greenslade 1963, 199-205.

55 Zie Desplenter 2007b, 197 voor een uitvoerige uiteenzetting over de Latijnse psalterversies in de middeleeuwen.

[p. 50]

gezet en in de marge geplaatst. Een ander opmerkelijk verschil met de bekende Middelnederlandse psalters uit het noorden is het volledig ontbreken van verwijzingen naar de liturgie. In de overige psalmboeken valt uit de opzet of uit de rubrieken meestal af te leiden welke psalmen in welke viering moesten worden gezongen. Niet zelden zijn er ook vertalingen van andere liturgische teksten zoals antifonen of lessen (lectiones) opgenomen. Die koppeling aan de liturgie is er in het Philadelphia-psalter niet. Dat alles wijst erop dat zowel de gebruiks- als de ontstaanscontext van dat boek grondig verschillen van die van de psalters van de Moderne Devotie.

Nog een tekst van Cornelius Aurelius (ca. 1460-1531)?

Dat de bovenstaande cisiojaan in het onderwijs functioneerde, is weinig waarschijnlijk. Toch zit er in het gedicht nogal wat schoolse kennis verwerkt. Kan het bijvoorbeeld toeval zijn dat Honger maect rau bonen soet en By nacht soe sijn alle catten grau (juni) in praktisch dezelfde vorm voorkomen in de Proverbia communia of seriosa, die spreekwoordencollectie die omstreeks 1483 voor het eerst werd gedrukt en ook in het onderwijs zou zijn gebruikt?⁵⁶ Volgens Meadow waren de Proverbia communia een hulpmiddel bij het onderricht in het Latijn.⁵⁷ Oorspronkelijk zouden Nederlandse spreekwoorden aan de scholieren zijn gedicteerd en moesten de jongeren bij wijze van taak de uitdrukkingen naar het Latijn overzetten. Het samenbrengen van de spreekwoorden zou tot een verzameling als de Proverbia communia hebben geleid, waarin de Nederlandse exemplaren van hun Latijnse pendant zijn vergezeld. Meadow zag dan ook een verband tussen verschillende steden waar de Proverbia communia werden gedrukt en de daar aanwezige Latijnse scholen - Deventer, Delft, 's-Hertogenbosch, Zwolle en Keulen -, instellingen die niet zelden banden met de broeders van het gemene leven hadden.

Dat brengt ons weer bij de psaltervertaling in het Philadelphia-handschrift. Die zou namelijk het werk kunnen zijn van Cornelis Gheritsz. van Gouda (ca. 1460-1531), alias Cornelius Aurelius,⁵⁸ een kannunik die in Deventer onderricht had gekregen, in de Lebuinusschool van de broeders van het gemene leven. Later verbleef hij afwisselend in St.-Martinus op den Donk, ten zuiden van Schoonhoven, en in St.-Hiëronymusdal bij Leiden. Het eerste klooster behoorde tot het Kapittel van Sion en het tweede, beter bekend als Lopsen, maakte deel uit van het grotere Kapittel van Windesheim. De ‘christen-humanist’ Cornelius Aurelius was een tijdlang bevriend met Erasmus en heeft de meest diverse teksten geschreven, zowel in het Latijn als in de volkstaal en zowel in verzen als in proza.⁵⁹ Daartoe behoort, zo neemt men algemeen aan, ook de zogenoemde Divisiekroniek (1517). Dat werk, een geschiedenis van in

56 Die uitdrukkingen, die in de cisiojaan bij de maand juni zijn opgenomen, staan in elk geval in de Proverbia seriosa zoals die in 1495 door Christaen Snellaert in Delft (ilc, nr. 1815) werden gedrukt. Zie Stoett 1923-1925, nr. 937 en 1104. Voor de recentste lijst van edities van de Proverbia gedrukt in de Nederlanden, zie ilc, nr. 1807-1815.

57 Meadow 1993, 215-217.

58 Desplenter 2007b, 201-202.

59 Voor een uitvoerige biografie van Cornelis Gheritsz. van Gouda, zie Tilmans 1988, 15-51.

[p. 51]

hoofdzaak Holland, getuigt onder meer van Cornelius' fascinatie voor de regio waarin hij werd geboren. Zou het kunnen dat Cornelis Gheritsz. van Gouda daarnaast niet alleen verantwoordelijk is voor de psaltervertaling, maar ‘ter ontspanning’ ook een cisiojaan heeft geschreven op basis van een bestaand model? In elk geval moet de maker bijna zeker in geestelijke kringen worden gezocht en in het gedicht is Cornelius' voorliefde voor Holland en de volkstaal zonder meer terug te vinden. Vanzelfsprekend wijst ook de co-text in de richting van de geleerde kloosterling.

Wie de auteur ook zij, vermoedelijk is hij niet van nul begonnen, maar heeft hij zich op een bestaande tekst gebaseerd. Dat kan degene zijn die Van Veerdeghem en Tervooren hebben uitgegeven, maar het zou ook om een ouder, mogelijk nog eenvoudiger model kunnen gaan dat in het Utrechtse diocees verspreid was en waarop de beide cisiojanen dan geïnspireerd zijn. Een en ander is bijvoorbeeld uit de maand februari af te leiden. Daar heeft de ene cisiojaan Hoert hier Valentyn lopt ons di (sic) wyn⁶⁰ en die in het Philadelphia-handschrift Valentijn hael salf ten briel (door mij,YD, onderstreept). Het dreigende Tapt vrou of martijn die zwart sal u slaen in het psaltermanuscript lijkt een niet-toevallige variant te zijn van het onschuldiger Tapt, vrou, wilt Martyn doch scenken. Dat Valentijn niet noodzakelijk iets hoeft te halen of de vrouw niet per se hoeft te tappen, blijkt uit het feit dat die beide werkwoorden niet verbonden zijn aan een specifiek liturgisch feest dat in respectievelijk februari of juli werd gevierd. Volledige vergelijking van de twee gedichten uit het Utrechtse diocees maakt duidelijk dat het exemplaar in het Philadelphia-manuscript over het algemeen complexer is en met meer fantasie tot stand is gekomen dan de door Van Veerdeghem en Tervooren uitgegeven cisiojaan.

De enige vraag die nog rest, is hoe we de ‘ruwe’ passages met de geestelijke Cornelius Aurelius moeten rijmen? Het is uit de (Latijnse) middeleeuwse poëzie weliswaar genoegzaam bekend dat religieuzen niet altijd zeemzoete verzen produceerden, maar mogelijk is er nog een andere verklaring. Als Cornelius inderdaad de psaltertekst heeft vervaardigd, dan moet dat in zijn jaren als jongvolwassene zijn gebeurd.⁶¹ Hij zou daarmee trouwens niet de enige auteur zijn die zich, vooraleer hij tot zijn belangrijkste werken kwam, in het Latijn bekwaamde door bijbelse of liturgische teksten naar het Nederlands te vertalen.⁶² De wereldse toon van de cisiojaan kunnen we dan verklaren door aan te nemen dat hij in die periode van zijn leven nog in de ban was van de vagantenpoëzie waarmee hij in zijn studententijd (Keulen, Leuven en Parijs) in aanraking kan zijn gekomen. Hoe het ook zij, het lijkt weinig waarschijnlijk dat velen het bijzondere gevoel voor humor in de cisiojaan zullen hebben gedeeld. Het heeft er daarom alle schijn van dat dit gedicht oorspronkelijk voor een erg klein publiek was bedoeld, misschien alleen voor de auteur zelf.⁶³

60 Van Veerdeghem 1891, 291; zie ook Tervooren 1999, 295.

61 We gaan ervan uit dat het Philadelphia-handschrift, hoogstwaarschijnlijk een kopie, uit ca. 1480-1490 dateert en Cornelius Aurelius werd omstreeks 1460 in Gouda geboren.

62 Ik wijs op de Mechelaar Laurens van Haecht Goidtsenhoven, alias Laurentius Haechtanus (1527-1603?), die ongeveer vijftien jaar voor hij het invloedrijke Latijnse embleemboek Mikrocosmos. Parvus Mundus (Antwerpen, 1579) uitbracht, hoogstwaarschijnlijk een collectie liturgische hymnen uit het Latijn heeft vertaald (zie Desplenter 2007a, 16-17).

63 Het spreekt voor zich dat niet meer na te gaan valt of deze cisiojaan ook echt werd gebruikt, maar hij kon in elk geval dienen en het opschrift nodigde de bezitter van het Philadelphia-handschrift er ook toe uit.

[p. 52]

Samenvattende conclusie

Cisiojani, Latijnse gedichten waarvan de vroegste vermoedelijk omstreeks 1200 in Duitstalig gebied werden geschreven, kregen vanaf de veertiende eeuw tegenhangers in de volkstaal. Ook uit de laatmiddeleeuwse Nederlanden zijn volkstalige cisiojanen overgeleverd, maar een exhaustieve studie van die gedichten dient nog te gebeuren. In het bovenstaande kon alvast een verband worden gelegd tussen twee lettergreepcisiojanen, een al langer bekende en een tekst uit een Middelnederlands psalter dat tot voor kort nog maar weinig was bestudeerd. De auteur van het ‘psalterexemplaar’ vierde zijn talenten hoogstwaarschijnlijk bot op de andere, mogelijk oudere cisiojaan en dat resulteerde in een gedicht dat voor een select publiek was bedoeld. Er wordt bij de gebruiker namelijk kennis van de Latijnse cultuur en de liturgische terminologie voorondersteld. Opvallend is daarnaast de enigszins ruwe toon van het gedicht. Die lijkt op het eerste gezicht moeilijk te rijmen met de aanwezigheid in een Middelnederlands psalter, maar toch is net uit de aard van dat laatste tekstencomplex een verklaring af te leiden. Dit volkstalig, exegetisch psalter was namelijk niet voor theologisch ongeschoolden bedoeld, maar voor ‘christen-humanisten’. Het is ook in die kringen dat de psalterversie én de cisiojaan moeten zijn ontstaan, een milieu waar men - dat blijkt nog maar eens - niet alleen het Latijn hoog in het vaandel droeg, maar ook de volkstaal erg genegen was. Daar zal men de bijwijlen vreemde zegging in de cisiojanus ongetwijfeld in de juiste context hebben kunnen plaatsen.

Zusammenfassung

Eine bisher kaum untersuchte mittelniederländische Handschrift (Philadelphia, University of Pennsylvania, Ms. 739 (olim Dutch 1)) enthält, neben einer bemerkenswerten Übersetzung der Psalmen, auch einen außergewöhnlichen Cisiojanus in der Volkssprache. Dieser Psalter war nicht, wie die meisten anderen mittelniederländischen Psalterien, für jemand aus dem Kreis der holländischen Tertianerinnen intendiert, sondern für eine Person, die nicht ohne Kenntnisse der Bibelexegese war. Der Cisiojanus stellt ebenfalls höhere Ansprüche an den jeweiligen Benutzer: Kenntnisse des Lateinischen und der (lateinischen) Liturgie sind für eine richtige Anwendung vorausgesetzt.

Die text- und überlieferungsgeschichtlichen Analysen brachten ans Licht, dass dieser Text in Holland geschrieben worden ist, höchstwahrscheinlich in der zweiten Hälfte des 15. Jahrhunderts. Er könnte aus der Feder des Cornelius Aurelius (^o ca. 1460) stammen, einem aus Gouda gebürtigen Regularkanoniker. Der Benutzerkreis würde sich dann aus Geistesgenossen dieses ehemaligen Freundes von Erasmus zusammensetzen, aus christlichen Humanisten mit Kenntnissen des Lateinischen, allerdings mit einer Vorliebe für die Muttersprache.

[p. 53]

Adres van de auteur:

Universiteit Gent - Nederlandse Literatuur

Blandijnberg 2

b-9000 Gent

[e-mail]

Literatuur

ILC: G. van Thienen, & J. Goldfinch (red.), Incunabula printed in the Low Countries. A census. Nieuwkoop: De Graaf, 1999, Bibliotheca Bibliographica Neerlandica.

MNW: E. Verwijs & J. Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek, 11 dl. 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1885-1952 (geraadpleegd via CD-Rom Middelnederlands, 's-Gravenhage/Antwerpen: Sdu Uitgevers, 1998).

WNT: Het Woordenboek der Nederlandsche Taal op CD-Rom, 's-Gravenhage: Sdu uitgevers, 2003.

Brinkman, H., Dichten uit liefde. Literatuur in Leiden aan het einde van de Middeleeuwen. Hilversum:Verloren, 1997, Middeleeuwse Studies en Bronnen.

Eyn corte decleringhe deser spere. Uitgegeven en toegelicht door een werkgroep van Utrechtse neerlandici. 2 dln. Utrecht: Instituut De Vooys, 1983.

Den Hollander, A.A., De Nederlandse bijbelvertalingen 1522-1545. Nieuwkoop: De Graaf Publishers, 1997, Bibliotheca Bibliographica Neerlandica.

De Poorter, A., Catalogue des manuscrits de la bibliothèque publique de la ville de Bruges. Gembloux: Duculot, 1934, Catalogue général des manuscrits des bibliothèques de Belgique.

Desplenter, Y., ‘Overgezet voor het gebed. Latijnse hymnen en sequensen in het Middelnederlands’, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 122 (2006), 193-212.

Desplenter, Y., 2007a , ‘Lofzangen overghesedt en gheprent. Van Die duytsche Souter (1480) tot Sailly's Verscheyden Litanien (1595)’, in: Trajecta 16 (2007), 3-27.

Desplenter, Y., 2007b, ‘Vroegmoderne Nederlandse bijbelvertalingen middeleeuwser dan vermoed. Vondst van een vijftiende-eeuwse getuige van het Vorsterman-psalter (1528)’, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 123 (2007), 185-207.

DeVreese, W., & E. Gailliard (ed.), ‘Dietsche kalenders’, in: Jaarboek van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 21 (1907), 5-36; 22 (1908), 5-45; 23 (1909), 5-66; 24 (1910), 5-86; 25 (1911), 5-164; 27 (1913), 17-115; 28 (1914), 5-89.

Gailliard, E., & R.A. Parmentier (ed.), ‘Dietsche kalenders’, in: Jaarboek van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 29 (1919-1920), 5-39.

Het Geraardsbergse handschrift. Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 837-845. Hilversum:Verloren, 1994, Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden.

Diegoldene Zeit der holländischen Buchmalerei, Stuttgart/Zürich: Belser, 1990.

Greenslade, S.L. (red.), The Cambridge History of the Bible. Dl. 3. Cambridge: Cambridge University Press, 1963.

Heymans, J.G. (ed.), Psalters der Moderne Devotie. Leiden: E.J. Brill, 1978, Verzameling van Middelnederlandse bijbelteksten.

Hilgers, H.A., ‘Versuch über deutsche Cisiojani’, in: Poesie und Gebrauchsliteratur im deutschen Mittelalter. Würzburger Colloquium 1978. Tübingen: Niemeyer, 1979, 127-163.

Hogenhout-Mulder, M., Cursus Middelnederlands. Groningen: Wolters-Noordhoff, 1983.

Holtorf, A., ‘“Cisioianus”’, in: Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon. Dl. 1. Berlijn/New York: De Gruyter, 1978, kol. 1285-1289.

Hülsmann, M., ‘De wisselende samenstelling van de Utrechtse heiligenkalender: een onderzoek naar de taakverdeling bij het afschrijven en het decoreren van handschriften’, in: J.M.M. Hermans, K.

[p. 54]

van der Hoek (red.), Boeken in de late Middeleeuwen. Verslag van de Groningse Codicologendagen 1992. Groningen: Forsten, 1994, Boekhistorische Reeks, 53-64.

Jansen-Sieben, R., Repertorium van de Middelnederlandse Artes-literatuur. Utrecht: HES, 1989.

Korteweg, A. (red.), Kriezels, aubergines en takkenbossen: randversiering in Noordnederlandse handschriften uit de vijftiende eeuw. Zutphen: De Walburg Pers, 1992.

Kully, R. M., ‘Cisiojanus. Studien zur mnemonischen Literatur anhand des spätmittelalterlichen Kalendergedichts’, in: Schweizerisches Archiv für Volkskunde 70 (1974), 93-123.

Leendertz, P., ‘De cisiojanus’, in: Het Boek 19 (1930), 257-266.

Lenselink, S.J., De Nederlandse psalmberijmingen van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk. Assen: Van Gorcum & Comp., 1959, Neerlandica Traiectina.

Meadow, M., ‘Volkscultuur of humanistencultuur? Spreekwoordenverzamelingen in de zestiendeeeuwse Nederlanden’, in: Volkskundig bulletin 19 (1993), 208-240 [uit het Engels vertaald door Herman Roodenburg].

Overgaauw, E.A., ‘Saints in medieval calendars from the diocese of Utrecht as clues for the localization of manuscripts’, in: Codices Manuscripti 11 (1992), 81-97.

Schubert, M.J., ‘Der Cisiojanus des Steyrer in Krakau’, in: Zeitschrift für deutsche Philologie 116 (1997), 32-45.

Smith, W.H., ‘A Unique English Cisioianus’, in: ANQ. A Quarterly Journal of Short Articles, Notes, and Reviews 18 (2005), 9-15.

Stoett, F.A., Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden. Zutphen: Thieme, 1923-1925^4.

Stooker, K., Th. Verbeij, Collecties op orde. Middelnederlandse handschriften uit kloosters en semi-religieuze gemeenschappen in de Nederlanden. 2 dl. Leuven: Peeters, 1997, Miscellanea Neerlandica.

Strubbe, E.I., & L. Voet, De chronologie van de middeleeuwen en de Moderne Tijden in de Nederlanden. Antwerpen/Amsterdam: Standaard, 1960.

Tervooren, H., ‘Drei niederrheinische Cisioiani’, in: Sprache und Literatur des Mittelalters in den nideren landen. Gedenkschrift für Hartmut Beckers. Keulen/Weimar/Wenen: Böhlau, 1999, 291-308, Niederdeutsche Studien.

Tilmans, K., Aurelius en de Divisiekroniek van 1517. Historiografie en humanisme in Holland in de tijd van Erasmus. Hilversum:Verloren, 1988, Hollandse Studiën.

Van Gorp, H., D. Delabastita & R. Ghesquiere, Lexicon van literaire termen. Groningen: Nijhoff, 1998^7.

Van Luijk, M., Bruiden van Christus. De tweede religieuze vrouwenbeweging in Leiden en Zwolle, 1380-1580. Zutphen: Walburg Pers, 2004.

Van Thienen, G., & J. Goldfinch, Incunabula printed in the Low Countries. A census. Nieuwkoop: De Graaf, 1999, Bibliotheca Bibliographica Neerlandica.

Van Veerdeghem, F., ‘Rijmkalender’, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 10 (1891), 290-293.

Webber, Ph.E., ‘Medieval Netherlandic manuscripts in greater Philadelphia Libraries’, in: Archief- en Bibliotheekwezen in België 47 (1976), 459-513.