Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2007

De verteller aan het woord in Middelnederlandse ridderromans
Marjolenin Hogenbirk

Naar aanleiding van: An Faems, Hier namaels seldijt bat verstaen. Vertellerscommentaar in de Middelnederlandse ridderepiek. Gent: Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 2006. Studies op het gebied van de oudere Nederlandse letterkunde 2. 554 pp.+ 1 cd. Gewijzigde versie van proefschrift Katholieke Universiteit Leuven 2002. ISBN 90-72474-66-X. Prijs:€35,-.

De studie van An Faems behandelt de vele manieren waarop een verteller van epische teksten openlijk intervenieert in een verhaal. Die commentaren hebben betrekking op wat er verteld wordt, de manier waarop dit gebeurt of op hoe het vertelde gerecipieerd dient te worden. In de door Faems geanalyseerde ridderverhalen worden lezer en luisteraar om de haverklap gestuurd, geïnformeerd, bij de hand genomen óf het bos in gestuurd, want onbetrouwbare vertellers waren er toen ook al. Het bestuderen van het vertellerscommentaar is een belangrijk aspect van de middeleeuwse verhaaltechniek en onmisbaar bij de analyse van een tekst. Toch is het als afzonderlijk onderwerp onderbelicht gebleven in het internationale mediëvistische onderzoek. Daarom is het goed dat dit boek er nu is.

[p. 183]

De studie heeft het karakter van een veelomvattend naslagwerk. Bovendien is het algemeen theoretische, narratieve kader zeer uitvoerig geschetst en zijn er enkele kenmerkende teksten, zoals de Parthenopeus van Blois en de Ferguut, en bijzondere auteurs, zoals Maerlant, uitgelicht en bestudeerd vanuit dit verhaaltechnische gezichtspunt. Faems is erin geslaagd vrijwel de hele Middelnederlandse ridderepiek in haar onderzoek te betrekken. Dat zijn zo'n zeventig romans, fragmenten, soms zelfs snippers en enkele ongeïdentificeerde teksten met een (vermoedelijk) ridderlijke thematiek. De inperking is een traditionele, op basis van moderne generieke criteria. In het laatste deel van de studie komt die traditionele onderverdeling op enigszins gespannen voet te staan met de uitkomsten van het onderzoek van Faems, en blijken categorieën als lai, Arturroman, Karelroman en historiografie wat het vertellerscommentaar betreft vooral ook veel overeenkomsten te bezitten.

Het boek van Faems bestaat uit drie delen. Deel 1 beschrijft het brede literairwetenschappelijke kader voor dit narratologische onderzoek. Het draait vooral om begripsvorming en definities betreffende vertelinstantie en vertellerscommentaar. Het onderzoek wordt in dit hoofdstuk ingebed in de gangbare theorieën. Faems past die theorieën toe op de Middelnederlandse teksten en weet op een soms wat zakelijke, maar wel heldere wijze Nederlandse aanduidingen, zoals bijvoorbeeld. ‘auctoriale vertelinstantie’ te verbinden met internationaal meer gangbare noties. Ik kan me voorstellen dat dit hoofdstuk goede diensten zal kunnen bewijzen bij colleges verhaalanalyse.

Moderne theorieën kunnen slechts ten dele toegepast worden op Middelnederlandse teksten, zo blijkt, omdat de vertelinstantie van middeleeuwse verhalen vaak veel ‘gelaagder’ is dan die van hedendaagse romans. Faems laat zien dat achter de ‘ic’ in een Middelnederlandse tekst verschillende instanties kunnen schuilgaan: de verteller, een latere bewerker, compilator, vertaler of de kopiist. Het is lastig - zo niet onmogelijk - deze lagen van elkaar te onderscheiden. Voor de epische teksten in het bijzonder geldt tevens dat ze vooral in de voordracht gefunctioneerd moeten hebben. De verteller wordt in zo'n situatie letterlijk zichtbaar en is dan afhankelijk van de interpretatie van een individuele voorlezer of voordrachtskunstenaar, die door zijn fysieke aanwezigheid een eigen draai aan het verhaal kan geven. Anderszins is het duidelijk dat auteurs bij het schrijven ook bewust rekening gehouden moeten hebben met een vertolking voor een publiek, getuige de veelvuldige verzoeken om stilte, die echter ook weer literaire topoi kunnen zijn, zoals uit eerder onderzoek is gebleken.

Deel 2 is het belangrijkste deel van de studie. Het bevat een uitvoerige analyse van de verschillende soorten vertellerscommentaar. Faems geeft talloze voorbeelden met betrekking tot inhoud, vorm, context en functie. Belangrijk is dat zij een nuttig onderscheid maakt tussen structuur aanbrengende commentaren, zoals overgangsformules, aandachtsformules, vooruit- en terugverwijzingen en meer inhoudelijke commentaren, zoals brevitasformules, bronverwijzingen en waarheidsbetuigingen, oordelen en didactische commentaren. Daarnaast constateert Faems dat verschillende soorten commentaar vaak in combinatie voorkomen, maar ook dat de soorten niet altijd even goed te scheiden zijn, zoals bronverwijzingen en waarheidsbetuigingen. Dit gaat zeker op als ze een functie hebben als stoplap.

Dit gedeelte van de studie bevat vele nuttige voetnoten met vergelijkingsmateriaal, zodat er bij ieder besproken voorbeeld tientallen andere vindplaatsen gegeven worden. Wat opvalt is dat de studie geen index bevat. Een cd-rom (ruim 500 pagina's bijlagen met alle voorbeelden en vindplaatsen) is daarvoor in de plaats gekomen en biedt een ordening per soort vertellerscommentaar en per tekst. Resultaten zijn in percentages opgenomen in tabellen. Een goudmijn voor wie overeenkomsten zoekt, of juist verschillen. Hoewel de pdf-file gemakkelijk te doorzoeken is, had een eenvoudige index met titels en trefwoorden het boek zelf makkelijker hanteerbaar gemaakt.

Faems analyseert aan de hand van voorbeelden de vorm, de context en de functies van het vertellerscommentaar. Meestal levert die analyse geen interpretatieproblemen op en kan ze zich toeleggen op het beschrijven van verschillende soorten commentaren. Maar door de enorme hoeveelheid aan voorbeelden leest het boek niet echt lekker, en wordt een betoog node gemist. Soms is ook een diepere analyse gewenst, maar die wordt dan niet gegeven. Een voorbeeld is te vinden op pagina 375. Daar bespreekt Faems een passage uit de Wrake van Ragisel. De verteller benadrukt daar dat het vol-

[p. 184]

strekt normaal is dat Walewein, de hoofdpersoon van de roman, verliefd wordt op Ydeine, omdat ze iedere vrouw in schoonheid overtreft, een commentaar uit de categorie ‘oordelen’. In de bespreking van de passage wordt alleen ingegaan op het feit dat de verteller met de verwijzing naar de voorstellingswereld of de ervaringen van het publiek de toehoorders of lezers dichter bij het verhaal betrekt, een open deur bijna. In een bredere context is deze opmerking echter veel interessanter: de auteur laat zijn verteller verduidelijken dat Walewein er echt niets aan kan doen dat hij verliefd wordt, maar in de oorspronkelijk Franse tekst is dit heel anders. Daar is Walewein een rokkenjager die het belang van zijn tocht onmiddellijk uit het oog verliest als een gewillige jonkvrouw hem smachtend aankijkt. De opmerking van de verteller dient hier mogelijk dus nog een ander, namelijk intertekstueel doel. Het vertellerscommentaar stuurt in ieder geval de interpretatie van de hele tekst: er mag bij het publiek absoluut geen misverstand ontstaan over de rol van de held! Faems gaat hier niet op in, waarschijnlijk omdat ze zich ten doel heeft gesteld een overzicht te bieden en niet interpretatief en inhoudelijk te analyseren. Dat is begrijpelijk, maar ook jammer. Meer aandacht voor interpretatie en iets minder voorbeelden (die staan toch op de cd-rom) zou het boek verlevendigd hebben en zeker spannender hebben gemaakt.

Het derde deel van de studie bevat een synthese. Er wordt gezocht naar een ontwikkeling en naar bepaalde patronen in het vertellerscommentaar, uitgaande van factoren als auteur, genre, datering of de relatie tot het commentaar in de brontekst als het gaat om vertaalde of bewerkte teksten. De premisse is dat er verschillen tussen diverse typen teksten en tussen auteurs naar voren moeten komen. De onderzoeksresultaten vallen in dit gedeelte een beetje tegen, zo geeft Faems zelf toe: uitgesproken en heel duidelijke verschillen zijn er niet, hooguit enkele tendensen. Faems stelt in haar slotbeschouwing: ‘die patronen zijn niet geheel afwezig gebleken, maar ze worden vertroebeld door teksten die een afwijkend beeld vertonen’ (p. 527). Het blijkt dat de tijd van ontstaan geen invloed heeft op de hoeveelheid vertellerscommentaar en dat er bijvoorbeeld geen duidelijke relatie is tussen (sub)genre en vertellerscommentaar. Er zijn dus blijkbaar teksten die zich niets aantrekken van die vermeende generische verschillen en de indeling in groepen teksten die aan de basis ligt van veel onderzoek en dus ook aan deze studie. Dat geldt zeker voor het Middelnederlands. Als Faems haar resultaten op dit punt vergelijkt met studies over bijvoorbeeld Franse chansons de geste, waarin gebruik gemaakt wordt van een min of meer vast register aan stilistische en formele criteria, dan zijn er misschien maar twee Middelnederlandse Karelromans die een vergelijkbaar beeld laten zien. Dit is echter niets om teleurgesteld over te zijn. Misschien heeft Faems hiermee wel een uniek element van de Nederlandse traditie blootgelegd en toont ze aan dat strikte, formele grenzen, zoals die in de Franse literatuur, tussen genres en subgenres niet bestaan in het Middelnederlands. Dit lijkt me wel degelijk een belangrijke hypothese die nader onderzoek verdient.

Ook wanneer Faems opmerkt dat de Merlijn-continuatie een ontstellend groot percentage nadrukformules bevat, dan zullen verschillende onderzoekers, waaronder ikzelf, zich toch direct afvragen of dit percentage niet toch ook maar bij benadering te vinden is in teksten of stukken tekst die aan de compilator van de Lancelotcompilatie worden toegeschreven. Ook bij een dergelijk onderzoek kunnen Faems' observaties nieuwe inzichten bieden.

De studie van An Faems is vooral een nauwkeurig en compleet naslagwerk over een heel specifiek, onderbelicht gebleven onderdeel van de narratologie. Het is geen spannende, betogende studie om van kaft tot kaft te lezen, maar dat neemt niet weg dat de uitkomsten van haar onderzoek een solide basis kunnen vormen voor verdergaande conclusies met betrekking tot auteurs, individuele teksten en groepen teksten uit de Middelnederlandse epiek.

Adres van de auteur: uu, ogc, Janskerkhof 3a, nl - 3512 bk Utrecht;

[e-mail]