Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2007

[p. 95]

Alles wat je ooit hebt willen weten maar nooit hebt durven vragen
Nolanda Klunder

Naar aanleiding van: Het boek van Sidrac. Een honderdtal vragen uit een middeleeuwse encyclopedie. Vertaald en ingeleid door O.S.H. Lie (eindred.), M. Banda, W Feringa, T. Lunter, M. Saan, J. Staal, G. Verbeek. Hilversum: Verloren, 2006. Artesliteratuur in de Nederlanden 5. 137 p. ISBN 90-6550-911-9. Prijs: €14-.

De afgelopen twintig jaar is de Middelnederlandse artesliteratuur bezig geweest met een imposante inhaalrace. Van een verwaarloosd stiefkindje in de Nederlandse literatuurgeschiedenis is ze inmiddels opgegroeid tot een volwaardig en gerespecteerd familielid. Die ontwikkeling is voor een deel te danken aan een groep medioneerlandici die zich in 1999 verenigd heeft onder de naam wemal (werkgroep Middelnederlandse artesliteratuur). Onder leiding van Orlanda Lie, Erwin Huizenga en Lenny Veltman heeft die groep een fraaie reeks over artesliteratuur opgezet, uitgegeven door Uitgeverij Verloren in Hilversum.

In die reeks zijn in vier jaar tijd niet minder dan vier boeken over artesliteratuur gepubliceerd. Als eerste was daar in 2002 de geslaagde bundel Een wereld van kennis, waarin de lezer aan de hand van negen teksten kennis maakte met diverse kanten van de Middelnederlandse artesliteratuur. Een vervolg op deze bloemlezing is overigens op dit moment in ontwikkeling en zal voorjaar 2008 verschijnen. Na Een wereld van kennis verscheen in 2003 Tussen autoriteit en empirie, een studie van Erwin Huizenga naar veertiende-en vijftiende-eeuwse chirurgische teksten. Een jaar later zag de bundel Artes in context het licht. De bijdragen in deze bundel gingen dieper in op de overlevering van artesteksten in verzamelhandschriften. Het meest recente deel in de reeks ‘Artesliteratuur in de Nederlanden’ is het proefschrift van Saskia Bogaart over het encyclopedische Van den proprieteyten der dinghen van Bartholomeus Anglicus.

Nu is daar een vijfde boek bijgekomen. Dit boek stelt de Sidrac centraal, een veertiende-eeuwse prozatekst uit Antwerpen. Sidrac, zo vertelt de tekst, was een filosoof die eeuwen voor het begin van onze jaartelling leefde en van God alle kennis van de wereld had ontvangen. Hij bekeerde de heidense koning Bottus en beantwoordde vervolgens alle vragen die Bottus had over het ware geloof. Dit gesprek tussen koning Bottus en de wijze Sidrac vormt het boek Sidrac. In de dialoog worden honderden kwesties aangesneden, niet alleen over God en het geloof, maar ook over allerhande kanten van de schepping: over het menselijk lichaam, de kosmos, de aarde, sociale omgangsvormen, gezondheid, de verhouding tussen man en vrouw... In de door en door christelijke samenleving van de middeleeuwen hangen werkelijk alle denkbare onderwerpen samen met het geloof. De kosmos, de wereld en al haar schepselen zijn immers geschapen door God; en wie God wil dienen, moet zich ook tegenover zijn schepselen op de juiste manier opstellen.

De Sidrac biedt op deze manier een breed scala aan wetenschappelijke informatie - en dat in de volkstaal. In een tijd dat kennis bijna uitsluitend circuleerde in Latijnse teksten, was dat een bijzondere keus. Een Fransman maakte die keus in de dertiende eeuw, toen hij zijn Livre de Sidrach schreef, en had daar een groot succes mee. Zijn tekst circuleerde in tientallen handschriften en werd later verscheidene malen gedrukt. Bovendien werd zijn tekst veelvuldig vertaald.

Een van de vertalingen verscheen in de vroege veertiende eeuw in Antwerpen. Ook deze Middelnederlandse vertaling werd een succes: in totaal zijn er vier handschriften met een volledige Sidrac (waarvan de bekendste natuurlijk het Comburgse handschrift is), acht handschriften met een fragment uit de tekst en meer dan tien drukken. In 1936 gaf J.F.J. van Tol de volledige tekst uit. Zijn editie is tegenwoordig uitstekend online te raadplegen op de site van de Digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren (dbnl). Wat voegt een boek met de titel Het boek van Sidrac. Een honderdtal vragen uit een middeleeuwse encyclopedie dan nog toe?

Heel veel, zo blijkt al snel als men het boek openslaat. De editeurs hebben niet, zoals de titel doet vrezen, eenvoudigweg honderd vragen uit de editie-Van Tol geplukt. Ze hebben vier aandachtsgebie-

[p. 96]

den gekozen: de kosmos, de wereld, het menselijk lichaam en de sociale interactie. Over elk van die vier thema's hebben ze een artikel geschreven, met daarbij een vertaling van relevante passages uit de Sidrac.

In het eerste artikel wordt een helder beeld geschetst van de middeleeuwse visie op de kosmos. In middeleeuwse ogen bestond het heelal uit zeven hemelsferen waarlangs de planeten rondom de aarde draaien, en waarbuiten zich de vaste sterren bevinden. Het geloof dat de zeven planeten het leven op aarde beïnvloeden - zij het dan alleen in fysieke zin, zonder de vrije wil van de mens aan te tasten - was in de middeleeuwen wijd verbreid. Dit artikel behandelt daarom niet alleen de manier waarop men zich de kosmos voorstelde, maar ook het middeleeuwse geloof in astrologie. Na deze inleiding volgt de vertaling van 24 vragen uit de Sidrac; vragen over engelen, de dood, de ziel, sterren en planeten en de invloed van de dierenriemtekens op zaken als haarkleur en lichaamslengte.

Het tweede artikel gaat over de wereld. De wereld was ook al voor middeleeuwers een bol, en was ingedeeld in vijf klimaatzones (twee polen, twee gematigde zones en een tropische zone in het midden). Na deze uitleg volgt weer een twintigtal vragen van Bottus aan Sidrac: vragen over andere volkeren, weersverschijnselen en dieren. Desgevraagd licht Sidrac toe dat de bij de nobelste vogel op aarde is. In de middeleeuwse indeling was alles wat vloog immers een vogel. Interessant is ook Sidracs uitleg waarom de zee zout is en wat voor soort appel betrokken was bij de zondeval; vragen waar een wetenschappelijk medewerker van nu toch even over na zou moeten denken.

Het derde thema is het menselijk lichaam. Daarbij gaat het vooral om de temperamentenleer: het geloof dat mensen ingedeeld kunnen worden op basis van de vier lichaamssappen. Verder gaat het artikel in op de middeleeuwse visie op voortplanting. In de middeleeuwen geloofde men dat de vrouw ook zaad had, dat nodig was als voedingsbodem voor het zaad van de man. Het kind groeide vervolgens in een van de zeven kamers van de baarmoeder: in een rechterkamer als het een jongen was, in een koude linkerkamer als het een meisje was - reden voor een vrouw om goed op haar houding te letten tijdens de gemeenschap. In de daarop volgende vragen van de Sidrac wordt hier nader op ingegaan. Sidrac legt uit dat een vrouw maximaal een zevenling kan baren, dat ze ook testikels heeft en dat de foetus leeft van haar menstruatiebloed. Hij legt uit waarom mensen slapen, waar hun gedachten vandaan komen, waarom hun uitwerpselen stinken en dat mensen dom worden als ze geen warm voedsel eten. Sidrac geeft Bottus de volgende tip mee: ‘Wie gezond wil leven, houde zich aan de volgende regels: hij eet een keer per dag, hij vrijt een keer per week, hij laat zich eenmaal per maand aderlaten en hij laat zich eenmaal per jaar purgeren’ (p. 88).

Het laatste artikel gaat over sociale omgangsvormen. Aan de orde komen het verschijnsel lekenethiek, de verdeling van de samenleving in ridders, geestelijken en boeren, en de visie op de vrouw als mislukte man en verantwoordelijke voor de zondeval. Aan het eind behandelt Sidrac vraagstukken als: mag je je vrouw slaan? Zal er altijd oorlog zijn? Is het juist om misdadigers te folteren? Mag je genot beleven aan seks? Het boek sluit af met een kort Besluit door de editeurs.

Deze opzet betekent dat de Sidrac volledig overhoop is gehaald. De lezer krijgt de tekstfragmenten uit hun verband gehaald, gesorteerd op onderwerp en in vertaling voorgeschoteld. Het is voor de lezer daarom moeilijk om de structuur van de oorspronkelijke tekst terug te zien in het boek dat hij in handen houdt. Wie wil weten hoe de dialoog tussen Sidrac en Bottus verloopt, moet zich alsnog tot de editie-Van Tol wenden. Dit had voorkomen kunnen worden als er achterin Het boek van Sidrac een overzicht afgedrukt zou zijn van álle vragen in de Sidrac, met daarbij aangegeven of ze wel of niet in dit boek vertaald zijn. Maar het Register van vragen achterin geeft alleen een overzicht van vragen zoals die zijn opgenomen, hetgeen handig is voor wie iets speciaals zoekt, maar onbruikbaar is voor wie een beter beeld van de oorspronkelijke tekst wil hebben. Duidelijk is dat Het boek van Sidrac niet zozeer een compleet beeld van de Middelnederlandse tekst wil geven - daartoe is er immers de editie-Van Tol - als wel de tekst toegankelijk wil maken. Toegankehjk op twee manieren: wat betreft de taal en wat betreft de inhoud. En daarin zijn de editeurs bijzonder goed geslaagd.

Een gouden greep was het om uit te gaan van vier thema's, in plaats van uit te gaan van de tekst en die toe te lichten in voetnoten. Deze opzet maakt het geheel prettig leesbaar. De vier artikelen geven

[p. 97]

een zeer helder beeld van de middeleeuwse visie op het heelal, de wereld, het lichaam en sociale verhoudingen. Wie die stukken gelezen heeft en daarna de passages uit de Sidrac leest, krijgt een vollediger begrip van wat Sidrac hier uitlegt. De lezer leert aldus niet alleen de Sidrac kennen, maar ook en vooral het middeleeuwse mens- en wereldbeeld.

Daarbij dringt zich wel de vraag op, voor wie deze bundel bedoeld is. Hoewel menig vakgenoot ongetwijfeld oprecht zal genieten van de heldere uiteenzettingen, lijkt hij niet het belangrijkste beoogd publiek. Was dit boek bedoeld voor vakgenoten, dan hadden de editeurs zich de moeite van het vertalen kunnen besparen. Zo moeilijk is de Sidrac niet om te lezen. Het boek lijkt zich dan ook op primair te richten op een publiek dat aanmerkelijk minder thuis is in de middeleeuwse literatuur, getuige ook het elementaire niveau van de artikelen. Opvallend is dat er geen rekenschap afgelegd is in voetnoten; wat bijvoorbeeld de bron is van p. 45, waar sprake is van een ‘tentoonstellingsbrochure van een gerespecteerd museum’, daar komt de lezer niet achter. De bibliografie achterin heeft de titel ‘Om verder te lezen’, hetgeen suggereert dat hierin niet alle geraadpleegde literatuur is opgenomen. Ook deze keuze lijkt erop te wijzen dat de editeurs zich nadrukkelijk niet op vakgenoten richten.

Soms lijken de editeurs daarbij door te schieten in hun streven naar eenvoud. Zo is het taalgebruik een enkele keer bijna kinderachtig, met open deuren en uitroeptekens en al: ‘In het voorjaar van 2005 (...) vermeldt een ochtendblad dat een Roemeense vrouw voor de tweede keer in twee maanden tijd een baby heeft gekregen! Hoe dat dan wel kon? Volgens de behandelende artsen blijkt de moeder twee baarmoeders te hebben, wat zeer zeldzaam is!’ (p. 72). In het Besluit lezen we: ‘De vragen die koning Bottus stelt, zijn veelal vragen die wij nog steeds stellen. Alleen de antwoorden zijn nu grotendeels anders. Dat komt doordat er toen andere denkbeelden en andere normen en waarden golden’ (p. 119).

Op deze plaatsen wordt duidelijk dat de editeurs geworsteld hebben met de vraag op welk publiek ze zich moesten richten. Dat is een probleem waar meer wetenschappers mee te kampen hebben: als je schrijft voor een breder publiek dan de directe vakgenoten, op wie richt je je dan? Hoe hoog of laag zet je in? Op de geciteerde plaatsen lijken de editeurs af te stemmen op een zeer jeugdig of een laag opgeleid publiek, maar andere stukken zijn - in al hun helderheid en leesbaarheid - toch te diepgravend voor die publieksgroepen.

Gelukkig zijn de geciteerde zinnen uitzonderingen. Over het algemeen is het de editeurs gelukt om eenvoudig en soepel te schrijven zonder te zeer op hun knieën te gaan. Daarmee is Het boek van Sidrac geschikt voor bovenbouwscholieren en studenten, én kan het veel leesplezier verschaffen aan meer ervaren medioneerlandici. Zij kunnen genieten van de glasheldere manier waarop een aantal elementaire zaken uit de mediëvistiek is uitgelegd, en van de hernieuwde kennismaking met de Sidrac.

In vier buitengewoon leesbare artikelen zijn de editeurs erin geslaagd niet alleen de Sidrac toegankelijk te maken, maar ook de gedachtewereld van de middeleeuwse mens. Dit alles is gebeurd in een fraai ogend boekwerk, met tientallen illustraties, waarvan vele in kleur. Daarmee dringt de vergelijking met Handgeschreven wereld uit 1995 zich op. Natuurlijk, Het boek van Sidrac is een aanmerkelijk bescheidener boek, minder dik, minder breed van opzet, met minder plaatjes, kortom: niet van de omvang van dat rijk geïllustreerde handboek van Frits van Oostrom en Dini Hogenelst. Maar toch. Voor een genre dat nog maar enkele decennia voor vol wordt aangezien, is dit frisse lees- en kijkboek een prachtig visitekaartje. Het boek van Sidrac maakt duidelijk dat de artesliteratuur niet meer bezig is met haar inhaalrace: ze is nu een volwaardig onderdeel van onze literatuurgeschiedenis geworden.

Adres van de auteur: tu Delft, Faculteit Techniek, Bestuur en Management, Jaffalaan 5,

nl-2628 bx Delft.