Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2007

[p. 45]

Het wonder gerelativeerd
Magie in de ‘Parthonopeus van Bloys’
Anne Reynders

Een mysterieus begin ...

Op een dag gaat Partonopeu, de zoon van de graaf van Blois, samen met zijn oom, koning Clovis, jagen in de Ardennen. Tijdens de jacht op een wild everzwijn raakt hij verdwaald. Na lang dolen komt hij bij de zee en treft er een schip aan. Hij gaat aan boord en merkt tot zijn verbazing dat het onbemand is. Hij wil weer aan land gaan, maar het schip is al op volle zee. Tegen de avond legt het aan bij een schitterend verlichte stad. Partonopeu gaat aan wal en gaat de stad in. Weer treft hij er niemand aan. Partonopeu is enerzijds verrukt door de schoonheid van de stad, maar anderzijds bang dat het maar een luchtspiegeling is waar de duivel achter zit. Toch gaat hij een paleis binnen, waar onzichtbare handen de tafels beginnen te dekken. Hij eet een royaal maal en wordt naar een slaapvertrek gebracht. Als hij in bed gaat liggen, worden alle lichten gedoofd. Partonopeu verwacht dat de duivel zich nu op hem gaat storten, maar er komt alleen een jonge vrouw naast hem liggen. Zodra hij dat merkt, is hij niet langer bang en al snel is hij met haar aan het vrijen.

Zo begint de twaalfde-eeuwse Oudfranse ridderroman Partonopeu de Blois.¹ Het lijkt wel het begin van een sprookje vol tover, mysterie en suspense. Al snel echter wordt de betovering verbroken en verdwijnt het wonderbaarlijke uit de roman. Er komt dan nauwelijks nog een persoon, object of gebeurtenis voor die naar onze eenentwintigste-eeuwse begrippen bovennatuurlijk of onverklaarbaar is. Geen magische objecten, geen vreemde wezens of gebeurtenissen, zelfs geen christelijke mirakels.

Die volledige afwezigheid van het wonderbaarlijke in welke vorm dan ook is opvallend omdat de roman in zijn thematiek en structuur refereert aan de klassieke ridderroman van Chrétien de Troyes, waarin het wonder toch geregeld opduikt. Zo is de Partonopeu een ontwikkelingsroman die beschrijft hoe de titelheld stap voor stap volwassen wordt en doet het verloop van zijn groeiproces sterk denken aan wat wel de tweefasenstructuur is genoemd. De jonge held bereikt snel en gemakkelijk een staat van geluk en succes, verliest die evenwel, belandt in een hevige crisis en kan pas na lange en moeizame inspanningen het oorspronkelijke geluk terugvinden.²

In de loop van de dertiende eeuw kreeg de roman propre een continuatie en kwamen er vertalingen in verschillende Europese talen tot stand.³ De eerste in de rij was

1 Voor de datering van de roman, zie Reynders 2002, 29-48. Alle verwijzingen naar en citaten uit de Oudfranse roman komen uit Gildea 1967-1970.

2 Over de tweefasenstructuur van de Partonopeu, zie Hilton 1984, 26-55. Over de verwantschap van de Partonopeu met het oeuvre van Chrétien, zie Hilton 1984, 111-150. Met de Yvain gaat de Partonopeu door middel van talrijke parallellen en afwijkingen waarschijnlijk zelfs een kritische dialoog aan. Men spreekt in dat verband ook wel van intertekstuele ironie. Zie over dit laatste Reynders 2002, 56-59.

3 Voor de datering van de continuatie zie Reynders 2002, 29-48. Voor een overzicht van de Europese vertalingen en bewerkingen van de Partonopeu, zie Fourrier 1960, 315-316 en Uri 1963.

[p. 46]

de Middelnederlandse, die omstreeks de jaren 1260 gedicht moet zijn.⁴ Hoewel de overlevering sterk fragmentarisch is, is er toch voldoende tekst bewaard om een indruk te krijgen van de manier waarop de Middelnederlandse roman zich tot zijn origineel verhoudt. De Middelnederlandse dichter heeft zowel de roman propte als de continuation in het Nederlands omgezet en daar bovenop nog een slot van ongeveer duizend verzen toegevoegd. Door dat eigenhandig geschreven slot en door een aantal systematische afwijkingen van het origineel, kan de Middelnederlandse Parthonopeus het beste als een bewerking gekarakteriseerd worden.⁵ Wat echter het wonderbaarlijke betreft, volgt de Middelnederlandse dichter zijn voorbeeld: de openingsscènes zijn vol van magie en mysterie, maar even later verdwijnt het wonder volledig uit de roman. Waarom wordt het wonder, dat de aanvang van de roman beheerst, zo snel en zo radicaal onttoverd? En waarom worden al die mysterieuze elementen geïntroduceerd als ze toch meteen ontluisterd worden? Volgens Anthime Fourrier hebben de magische toestanden in de openingsscènes alleen maar tot doel om de aandacht van het publiek te trekken, en kunnen ze verdwijnen zodra het publiek in de ban van het verhaal is.⁶ Uiteraard heeft al die tover en suspense de nieuwsgierigheid van het publiek geprikkeld, maar is dat echt de enige functie? Zit er geen boodschap achter de ontluistering van het wonder? Om op die vraag een antwoord te kunnen geven, stel ik de roman eerst kort voor en ga ik daarna achtereenvolgens na waar de wonderbaarlijke elementen zich precies situeren, welke vorm ze aannemen en hoe ze gerationaliseerd worden.

4 Zie Reynders 2002, 235-243.

5 Zie Reynders 2002, 125-302.

6 Fourrier 1960, 389.

De plot

Zoals reeds gezegd is de Middelnederlandse Parthonopeus sterk fragmentarisch overgeleverd.⁷ In de volgende samenvatting zijn de grote lacunes vanuit het Oudfrans aangevuld. Ze staan tussen ronde haken. Tussen vierkante haken geef ik de geledingen van het verhaal aan.

Na de vrijpartij vertelt de jonge vrouw dat ze Melioer heet en keizerin van Constantinopel is. De stad waar hij nu is, heet Chiefdore. Melioer vertelt dat zij op Parthonopeus verliefd geworden is en hem naar haar rijk gelokt heeft. Zij heeft ervoor gezorgd dat de koning in de Ardennen ging jagen, en zij heeft het schip gestuurd. Ze wil met hem trouwen zodra hij daar oud genoeg voor is, dat is over tweeënhalf jaar. Intussen heeft ze iedereen voor hem onzichtbaar gemaakt en omgekeerd ook hem onzichtbaar gemaakt voor anderen. Zo kan Parthonopeus ongezien bij haar blijven tot de gestelde termijn. Ze stelt maar één voorwaarde: Parthonopeus mag haar voor die tijd niet zien.
Parthonopeus gaat akkoord, maar na een jaar krijgt hij heimwee naar zijn familie en vrienden en keert terug naar Frankrijk. (Daar probeert zijn moeder ervoor te zorgen dat hij in

7 Voor een overzicht van de handschriftelijke overlevering en de edities van de Middelnederlandse roman, zie Reynders 2002, 311-320. Alle citaten in dit artikel komen uit Bormans 1871.

[p. 47]

Frankrijk blijft door hem te verloven met een nichtje van de koning, maar haar list mislukt op het laatste nippertje.) Parthonopeus keert terug naar Chiefdore, maar een half jaar later wil hij opnieuw naar Frankrijk. Nu roept zijn moeder de hulp in van de bisschop van Parijs, die Parthonopeus ervan overtuigt dat hij Melioers verbod moet overtreden. Daarop geeft zijn moeder hem een lantaarn die hij meeneemt naar Chiefdore. Zodra hij daar aankomt, gaat hij in bed liggen, Melioer komt naast hem liggen en hij beschijnt haar met de lantaarn. Melioer voelt zich verraden en is bovendien haar toverkracht kwijt: ze kan niemand meer onzichtbaar maken. (Als het dag wordt, verschijnen de hovelingen de een na de ander.
Een van de eersten die verschijnt is Urake, de zus van Melioer. Zij probeert Melioers woede te bedaren en haar van de schande te redden, gewoon door Parthonopeus vlug te verstoppen. Maar Melioer laat zich niet vermurwen en verstoot haar minnaar die naar Frankrijk terug moet keren.)
[Einde eerste fase]
Parthonopeus wil niet langer leven. Hij besluit terug te keren naar de Ardennen en zich aan de wilde dieren over te leveren. Hij wordt echter gevonden door Urake. Ze kwam langs gevaren op de zee daar vlakbij en hoorde Parthonopeus' paard hinniken. Ze gaat aan wal samen met de tovenaar Maruc die voor haar de wilde dieren van het Ardennenwoud met een bezwering onschadelijk maakt. Urake vindt Parthonopeus en zal zich over hem ontfermen. (Urake neemt Parthonopeus mee naar haar eiland Salencen) waar ze Parthonopeus er weer bovenop helpt.
[Einde crisis]
Zodra Parthonopeus op krachten gekomen is, trekt Urake naar Chiefdore in de hoop Melioer tot spijt te bewegen. Maar Melioer kan haar minnaar niet meer terugroepen. Haar baronnen hebben besloten dat de hand van Melioer de inzet zal worden van een tornooi. Alle groten der aarde zullen eraan deelnemen.
Parthonopeus vindt dat heel goed nieuws, maar er is een probleem: hij is nog niet tot ridder geslagen en hij heeft Melioer beloofd dat zij hem tot ridder mocht maken. Urake vindt ook daar een oplossing voor. Ze weet dat Melioer voor het tornooi honderden knapen zal ridderen en ze slaagt erin Parthonopeus ongezien naar Chiefdore te brengen waar hij zich ongemerkt onder die honderden andere jongeren mengt.
Terug in Salencen wacht Parthonopeus het tornooi af. Op een dag gaat hij op zee varen en wordt hij door een storm overvallen. Hij spoelt aan op het eiland Tenedoen, waar de wrede Herman hem meteen gevangen laat zetten. Slechts op het laatste nippertje laat de vrouw van Herman hem vrij en kan Parthonopeus toch nog naar het tornooi.
Tijdens het tornooi verricht Parthonopeus indrukwekkende heldendaden. Toch is de uitkomst van het tornooi niet duidelijk, want Margarijs, de sultan van Perzië, die ook op Melioer verliefd is, heeft zich even heldhaftig geweerd. Pas na lange beraadslagingen wordt Parthonopeus tot winnaar uitgeroepen en kan hij met Melioer trouwen. (Iedereen is gelukkig behalve de sultan. Die voelt zich onrechtmatig behandeld en zint op wraak.
[Einde roman propre]
De sultan brengt een enorm leger op de been en verklaart Parthonopeus en Melioer de oorlog.) Toch komt het niet tot een gewapend treffen. Op enkele schermutselingen na, wordt er vooral beraadslaagd over hoe men met het conflict zal omgaan. Melioer laat de sultan tijdens een wapenstilstand naar Chiefdore komen, maar het is Urake die hem ontvangt. De sultan wordt onverhoeds op Urake verliefd en bekeert zich tot het christendom.

[p. 48]

De plaats van het wonder in de roman

Uit de samenvatting hiervoor blijkt dat het optreden van het wonderbaarlijke met de tweefasenstructuur in verband kan worden gebracht. Zo bezien, treedt het sterk op de voorgrond in de eerste fase, duikt het in de crisis terloops nog even op, maar komt het in de tweede fase niet meer voor. Dit gegeven is in het onderzoek naar de Oudfranse roman al bij herhaling in verband gebracht met de evolutie die Melior doormaakt. Zo is er al lang geleden op gewezen dat Melior in het begin van de roman de allures heeft van de feeën uit de Keltische lais. Melior is niet alleen schatrijk, maar door haar toverkunsten ook oppermachtig. Haar stad Chiefdore, gelegen aan de overkant van de wereldzeeën, baadt in onmetelijke luxe en totale zorgeloosheid. Melior overstelpt haar minnaar met liefde en weelde, maar net als de feeën uit de lais legt ze hem ook een verbod op, en wanneer hij dat verbreekt, verstoot ze hem.⁸

Anders dan in de lais verliest Melior door de ongehoorzaamheid van Partonopeu haar toverkracht en verandert ze in een weliswaar trotse maar ook heel angstige en passieve jonge vrouw. In het begin van de roman lokt ze de man van haar keuze naar haar rijk, op het einde is ze verplicht om te huwen met de winnaar van het tornooi. In meer recente genderstudies is deze evolutie van Melior uitgelegd als een tegemoetkoming aan de middeleeuwse visie op de tweederangsrol van de vrouw.⁹

Deze analyse gaat ook op voor de Middelnederlandse roman, maar in dit verband is het zeker even interessant om het verdwijnen van het wonderbaarlijke met de ontwikkeling van Parthonopeus in verband te brengen.¹⁰ Als het wonder na het crisismoment verdwijnt, wil dat zeggen dat er zich geen wonderen meer voordoen zodra Parthonopeus de eerste stappen in de richting van de volwassenheid gezet heeft. De zogenaamde tweede fase begint wanneer Parthonopeus besluit Melioer terug te veroveren en laat zien hoeveel inspanning en moeite hij zich daarvoor moet getroosten. Hij zal daar evenwel stap voor stap in slagen en tegelijkertijd zal hij volwassen worden. Met wonderbaarlijke gebeurtenissen wordt hij daarbij echter niet geconfronteerd.

Als kind werd Parthonopeus door het wonder overdonderd, als volwassene niet meer. Datzelfde geldt ook voor andere mannen: op geen enkel moment krijgt in de Parthonopeus een volwassen man met een wonderbaarlijk verschijnsel te maken. Dat het wonder aldus met de kindertijd geassocieerd wordt, is een eerste aanwijzing voor de relativering van de impact ervan. Voor ik daar echter op inga, wil ik de aard van het wonderbaarlijke wat nader belichten.

8 Zie al Newstead 1946, 916-946; zie ook Harf-Lancner 1984, 317-328.

9 Zie onder meer Donagher 1987; Hilton 1984, 46-55 en Hosington 1991, 55-56. Donagher formuleert het ongetwijfeld het scherpst. Zo schrijft ze over Melior: ‘After suffering betrayal, public humiliation, degradation, loss of power and loss of control over her own destiny, she is ready for marriage and happiness’ (Donagher 1987, 82).

10 Toch is er ook een verschil. De Middelnederlandse Melioer boet weliswaar eveneens aan macht en daadkracht in, maar is uiteindelijk toch minder willoos en passief dan haar Oudfranse voorgangster. Ik werk momenteel aan een genderanalyse van de Parthonopeus, die me laat vermoeden dat de Middelnederlandse bewerking vrouwvriendelijker is dan de Oudfranse brontekst.

[p. 49]

Magie

Een enkele uitzondering niet te na gesproken neemt het wonderbaarlijke in de Parthonopeus de vorm aan van magie.¹¹ Het wonder is het gevolg van de toverkunsten van personages. Opmerkelijk is dat de magie vooral het werk van vrouwelijke hoofdpersonages is.¹² Het sterkst vertegenwoordigd en het spectaculairst zijn de toverkunsten van Melioer, maar ook Parthonopeus' moeder laat zich tot twee keer toe met magische praktijken in. De bezwering van tovenaar Maruc lijkt daarop een uitzondering, maar hij opereert wel in opdracht van Urake. Als mentor van de jonge held is zij eveneens een belangrijk vrouwelijk personage. Zo bezien is de magie in de Parthonopeus een vrouwenzaak: ze wordt of door vrouwen zelf of in opdracht van vrouwen bedreven.

Opvallend is dat de magie van deze vrouwen nergens als een gevaarlijke, slechte of duivelse bezigheid wordt voorgesteld. Dat blijkt al uit het relaas over de oorsprong van Melioers magische krachten. In de trieste nacht die volgt op Parthonopeus' verraad vertelt Melioer aan de jonge held waar ze haar toverkrachten vandaan heeft. Daar komen geen vreemde, mysterieuze, laat staan duivelse invloeden aan te pas. Leren toveren maakte gewoon deel uit van haar gedegen intellectuele opleiding. ‘Nadat ik de zeven vrije kunsten doorlopen had’, zo vertelt Melioer, ‘studeerde ik geneeskunde en fysica en

So wel verstondic ende vernam,
Dat ic boven hen allen clam
Die mine meesters te voren waren,
Eer ic quam te minen .XII. jaren.
Doe leerdic van diviniteit,
Die noch es dalre meeste wijsheit,
Ende d[oude] wet ende van der nieuwer
Ic waens mijn meester noch nes niewer.
Daer na leerdic nigromantie,
Experimente ende gokelie.
So goeden sin haddicker toe,
Dats niemen so vele ne conste doe.
Ware iemen dies hem onderwonde,
Ende hi van desen vele conde[.....]’ (vs. 2180-2193)

Als Melioer kan toveren, dan komt dat omdat ze - zeker voor een vrouw - uitzonderlijk hoogopgeleid is. Als ze zo lang en zo goed kon studeren, dan is dat blijkens de verzen 2180-2182 te danken aan haar uitzonderlijke intelligentie. Bovendien onderstreept Melioer in de verzen 2184-2187 haar loyaliteit aan de christelijke leer. Ze roemt de theologie als de hoogste wetenschap en beklemtoont haar kennis van zowel het Oude als het Nieuwe Testament. Toch hebben haar magische vermogens geen uit-

11 Niet alle wonderbaarlijke elementen zijn aan magie toe te schrijven. Zo drinkt Parthonopeus tijdens zijn eerste avondmaal te Chiefdore uit een beker van saffier, met een deksel van robijn, dat met een karbonkel getooid is. Alledrie de stenen hebben wonderbaarlijke eigenschappen. Zie vs. 595-615.

12 Volgens Kieckhefer is het vrij uitzonderlijk dat de magie uitgaat van hoofdpersonages. Zie Kieckhefer 1989, 111: ‘The magicians depicted in the romances are almost always secondary figures, foils for the heroes.’

[p. 50]

staans met God of zijn engelen. Melioer is een christelijke vrouw die God en Maria geregeld aanroept, maar niet wanneer ze tovert. Melioer bidt en tovert, maar die twee activiteiten staan los van elkaar.

Vervolgens krijgen we ook een even neutraal en onschuldig beeld van Melioers magische praktijken zelf. Zo kan Melioer geesten oproepen, maar doet ze dat louter en alleen voor het plezier. In de volgende verzen vertelt ze hoe ze zowel dieren als mensen te voorschijn kan toveren. Aan vers 2194 gaat een hiaat vooraf. In de Oudfranse tekst die daarmee overeenkomt, vertelt Melior waarom ze dit schouwspel opvoert. Ze doet het alleen om haar vader te plezieren.¹³ Louter een aangenaam en spannend tijdverdrijf, zo lijkt het wel.

[Op tplein des] velts dat voor ons lach,
Dedic datter riddren quamen
.II. dusent ofte .III. te samen,
Ghewapent ende ghereden wel,
Up ors die groot waren ende snel.
Die dedic vechten onderlinghe,
So dat sciere die witte ringhe
Scenen van den bloede root,
Entie storm wort harde groot,
Ende stoet alse langhe als mi bequam;
Ende alsic woude, ict al benam,
Ende deet algader te hant te varen.
Doe dedic comen andre scare[n],
Beede draken ende lioene,
Ende ander diere starc ende coene;
Menech vreselic dier, menech worm.
Dan dedic vechten enen andren storm. (vs. 2196-2212)

Tot slot heeft Melioer met haar toverkunst altijd goede bedoelingen. Zo kan Melioer naast geesten oproepen ook het handelen van personen sturen en mensen voor elkaar onzichtbaar maken. Van de eerste gave maakt ze gebruik om koning Clovis in de Ardennen te laten gaan jagen. Zo lokt ze Parthonopeus, over wie ze zoveel goeds heeft gehoord, naar haar rijk en vandaar naar haar slaapkamer. En van haar macht om mensen onzichtbaar te maken, profiteert ze om haar minnaar bij haar te laten logeren zonder dat iemand hem kan zien. Typerend voor de Parthonopeus is dat goede bedoelingen niet altijd goed uitpakken.¹⁴ Zo zal Melioer later door Urake streng veroordeeld worden om de onmenselijke isolatie die ze Parthonopeus heeft opgelegd. Dat neemt echter niet weg dat Melioer uit louter liefde heeft gehandeld en alleen maar het allerbeste met haar minnaar heeft voorgehad. Hetzelfde geldt overigens voor de magie van de moeder. Wat de impact van haar toverpraktijken ook moge zijn, zij handelt alleen uit liefde voor haar zoon. En in het geval van Maruc is het nog duidelijker: Urake laat hem de wilde dieren bezweren omdat ze vermoedt dat er zich in het Ardennenwoud een man of vrouw in nood bevindt.

13 Zie vs. 4630-4632.

14 Zie hierover Reynders 2006.

[p. 51]

Uit de Parthonopeus spreekt dus een erg tolerante houding zowel ten aanzien van de magie als van de vrouwelijke hoofdpersonages die zich ervan bedienen. Dat is opmerkelijk omdat althans Melioers praktijken naar demonische magie zwemen. Richard Kieckhefer wijst er in zijn boek Magic in the Middle Ages op dat de meeste middeleeuwse intellectuelen twee vormen van magie onderscheidden: natuurlijke magie en demonische magie.¹⁵ Als een duidelijke vorm van demonische magie noemt Kieckhefer de nigromantie, een kunst die in essentie bestaat uit het oproepen van duivels.¹⁶ En precies nigromantie is een van de termen die Melioer hanteert om haar kunnen te benoemen. Zoals uit bovengeciteerde verzen blijkt, spreekt Melioer van nigromantie, experimente en gokelie. Ook volgens het Middelnederlandsch Woordenboek wordt nigromantie, net zoals gokelie overigens, met duivelse praktijken geassocieerd. Zo geeft het woordenboek als betekenis voor nigromantie, onder andere ‘geesten- en duivelsbezwering’ en voor gokelie onder meer ‘duivelskunsten’. Bovendien creëert Melioer luchtspiegelingen en kan ze de wil van anderen (in casu de koning van Frankrijk) beïnvloeden, en ook dat zijn volgens Kieckhefer typische toepassingen van nigromantie.¹⁷ Alleen ontbreekt het belangrijkste kenmerk van demonische magie, namelijk het contact met de duivel. Nergens wordt de magie van Melioer met de duivel of met het kwade geassocieerd, niet door haarzelf en evenmin door de verteller.¹⁸ Verder kan er geen sprake van zijn dat Melioer zich van God zou hebben afgekeerd. Zoals reeds gezegd, wordt ze nadrukkelijk als een gelovige, rechtgeaarde christin voorgesteld.¹⁹

In het begin van de roman lijkt het dus alsof de vrouwen in de Parthonopeus een spectaculaire macht wordt gegund die mannen niet hebben. Maar zoals reeds gezegd worden de magische krachten van deze vrouwen heel snel sterk gerelativeerd. Dat gebeurt op verschillende plaatsen en op uiteenlopende manieren.

15 Kieckhefer 1989, 9: ‘Broadly speaking, intellectuals in medieval Europe recognized two forms of magic: natural and demonic. Natural magic was not distinct from science, but rather a branch of science. It was the science that dealt with “occult virtues” (or hidden powers) within nature. Demonic magic was not distinct from religion, but rather a perversion of religion. It was religion that turned away from God and toward demons for their help in human affairs’.

16 Zie Kieckhefer 1989, 152: ‘The conjuring of demons came to be known as necromancy; this was the ordinary meaning of the term in later medieval Europe. Necromancy was explicitly demonic magic.’

17 Kieckhefer 1989, 158: ‘First, it [=negromancy] is used to affect other people's minds and wills: to drive them mad, to inflame them to love or hatred, to gain their favor, or to obstrain them to do or not do some deed. [...] Secondly, the necromancer can create illusions. [...] He can conjure forth an extravagant feast with banqueting and entertainment. (When writers of fiction said that such illusions might be accomplished “by craft or by necromancy”, they were not necessarily joking.)‘ Melioer beschrijft de beïnvloeding van koning Clovis met de volgende woorden: ‘[...] ende dede / Dat ic bi der lust, die ic can, / Den coninc warp enen wille an, / Dat hi voer iaghen in Ardenoys’ (vs. 835-838).

18 De enige die Melioer als een duivelse vrouw ziet, is Parthonopeus' moeder. Zij noemt Melioer onder andere een elvinne (vs. 1951) en een duvelinne (vs. 2085). Doordat ze echter even later zelf aan het toveren gaat en dan nog met dezelfde bedoelingen, wordt haar verdenking sterk gerelativeerd. Beide vrouwen proberen Parthonopeus uit liefde aan zich te binden en nemen daartoe hun toevlucht tot magie. Omgekeerd wantrouwt Melioer Parthonopeus' moeder overigens evenzeer, zie vs. 1803-1809.

19 In zijn biecht bij de bisschop van Parijs wijst Parthonopeus heel expliciet op Melioes godvrezendheid: Van Gode spreket soe ende leest, / Ende biddet mi dicken ende spaent, / Ende heeft mi daer toe vermaent, / Dat ic Gode minnen soude (vs. 2043-2046).

[p. 52]

De ontluistering van de magie

De impact van het magische handelen wordt al danig gereduceerd door de intrige zelf. Melioer kan Parthonopeus dan wel ongezien naar de andere kant van de wereld halen, kan hem voor haar hele hofhouding onzichtbaar maken, maar haar doel bereikt ze er niet mee. Ze kan hem niet verborgen houden tot de termijn waarop ze hem met behoud van haar eer kan huwen. In het licht van haar zware en langdurige studies is dat bijna ironisch. Nog ironischer wordt het wanneer Urake wat verderop in het verhaal eveneens met Parthonopeus de wereldzeeën doorkruist zonder dat hij door iemand gezien wordt. Het summum in dit verband is de passage waarin Parthonopeus te Chiefdore in het bijzijn van honderden andere knapen door Melioer tot ridder wordt geslagen, zonder dat iemand hem herkent. Hoe heeft Urake dat klaargespeeld? Gewoon door Parthonopeus te verstoppen totdat hij in zijn wapenrusting nog nauwelijks te herkennen is. Zelfs Melioer herkent hem niet, want Urake heeft haar voorgelogen dat Parthonopeus van verdriet gek is geworden. Psychologisch inzicht, een leugen en wat gezond verstand blijken dus even effectief als magie, of eigenlijk effectiever want de missie van Urake loopt tenminste goed af. De suggestie is dat magie in wezen dan wel onschuldig kan zijn, maar lang niet altijd doeltreffend is.

De effectiviteit van magie wordt op nog andere manieren gerelativeerd. Soms wordt daarbij door een geraffineerd gebruik van vertelinstantie en focalisatie het publiek op zijn goedgelovigheid gepakt. Dat gebeurt bijvoorbeeld in de beschrijving van de toverkunst van Parthonopeus' moeder. Door een hiaat in de Middelnederlandse tekstoverlevering weten we niet hoe zij tijdens Parthonopeus' eerste terugkeer naar Frankrijk te werk is gegaan, maar wanneer de held voor de tweede keer naar huis gaat, beschikken we wel over de tekst. Parthonopeus' moeder roept deze keer de hulp in van de bisschop van Parijs, die de jonge man kan overhalen om bij hem te biechten. In die biecht legt de bisschop hem uit dat het voor zijn zielenheil absoluut noodzakelijk is dat hij zijn belofte aan Melioer verbreekt en haar dus toch ziet. Meteen wanneer de biecht is afgelopen, spreekt zijn moeder de volgende woorden:

Doen sprac sijn moeder overlanc.
‘Sone,’ seit soe, ‘hebt groten danc,
Dat ghi u wilt te Gode keren.
Ic salre u enen lust toe leren,
Dat ghise sult moghen sien al naect.
Hier es ene lanterne so ghemaect,
Dat se no wint no water mach
Donkelen, ende bernt nacht ende dach.
Nu, wetic wel, sal het ghescien,
Daer mede suldise moghen sien,
Wildire toe varen behendelike.’ (vs. 2071-2081)

In de verzen 2076-2078 wordt de suggestie gewekt dat de bewuste lantaarn wel eens bovennatuurlijke eigenschappen zou kunnen bezitten. Het deel van het publiek dat daar rekening mee houdt, zal echter even later bedrogen uitkomen. Wanneer Par-

[p. 53]

thonopeus Melioer inderdaad met de lantaarn heeft beschenen en heeft gezien wat voor een mooi meisje ze wel is, begrijpt hij dat hij misleid is en gooit de lantaarn tegen de muur. Wat er dan met de lantaarn gebeurt, is nogal ontnuchterend. Ze breekt in stukken en het licht dooft:

Doe vernam wel die ionchere
Dat hi ghedreven was te scerne,
Ende worp van hem die lanterne
Ieghen den muer, dat soe crakede,
Ende bevalse dien duvel die se makede;
Soe brac te sticken ende tlicht verdarf. (vs. 2148-2153)

Hier wordt duidelijk dat de lantaarn in kwestie helemaal geen bovennatuurlijke eigenschappen bezit.²⁰ Ze onderscheidt zich op geen enkele manier van een doodgewoon exemplaar. Het publiek dat meer van de lantaarn had verwacht, komt bedrogen uit. Bovendien moet het zijn eigen bijgelovigheid onder ogen zien. Het is immers al aan magie gaan denken op basis van de woorden van een enkel personage. Want hoe kan de verteller nu doodleuk meedelen dat het licht van de lantaarn dooft zodra Parthonopeus deze tegen de muur gooit? Dat kan alleen omdat hij als verteller eigenlijk niets over de eigenschappen van de lantaarn gezegd heeft. In de verzen 2072-2082 is de moeder aan het woord en zij vertelt alleen hoe zij de lantaarn ziet. De verteller daarentegen onthoudt zich van commentaar. Op die manier kan de suggestie van de moeder blijven doorwerken en kan ze wat later door de verteller ontkracht worden.

Deze manier van vertellen lijkt erop gericht een al te bijgelovig publiek als het ware te laten ervaren dat er vaak toverij wordt vermoed waar er helemaal geen is. Op een verwante manier laat de dichter merken dat magie vaak ten onrechte angst inboezemt. Bij de eerste beschrijving van Chiefdore bijvoorbeeld wordt er eveneens door de wijze van vertellen en focaliseren voor gezorgd dat het publiek in een eerste beweging bang wordt gemaakt, terwijl later blijkt dat dat niet nodig is. Zo zien we de stad op twee manieren. We krijgen een rechtstreekse beschrijving van de verteller, die het vaak over ‘wonderen’ heeft, maar niets bovennatuurlijks beschrijft. Het wonder dat hij ziet en beschrijft, komt uiteindelijk steeds weer neer op extreme luxe. Die visie wordt afgewisseld met die van Parthonopeus, waarbij de verteller ons laat weten wat Parthonopeus ziet. De visie van Parthonopeus nu komt voor een stuk, maar niet helemaal overeen met die van de verteller. Parthonopeus ziet niet alleen extreme rijkdom, maar ook elfs ghedroch. Die laatste associatie maakt de verteller nooit. Ook laat de verteller ons weten dat Parthonopeus hoe langer hoe banger wordt, maar geeft hij nergens uitsluitsel over de vraag of die angst terecht is of niet.²¹ In de volgende verzen zien we hoe de verteller eerst beschrijft hoe hij de stad zelf ziet en daarna, namelijk vanaf vers 347, hoe Parthonopeus ze ziet.

20 Toch valt het woord duvel in vs. 2152 nog eens. Vers 2152 bevat echter vrije indirecte rede, waardoor het volkomen in het vage blijft wie hier aan de duivel denkt: Parthonopeus, de verteller of beide.

21 Omdat uitgerekend de onzekerheid over het bovennatuurlijke karakter de jonge held angst aanjaagt, ziet Faems in de Parthonopeus een ‘voorloper van de fantastische literatuur van Poe of Hoffmann’. Zie Faems 2005.

[p. 54]

 

Soudic u die canteele loven

 

Gherechte die daer stoeden boven,

 

Daer ware vele toe te doene:

 

Some root, some groene,

 

Some wit, ende al marberijn,

 

Die niet en mochte[n] versconet sijn;

 

Die havene wijt ende so ghedaen,

 

Datter wel binnen mochte staen

 

Noch .M. scepe, ofte mee,

 

Dat nie ne waert so sterc die zee,

 

No so hart verstormt die wint,

 

Dat hem ghescaden mochte een twint.

 

Omtrent die stat buten mure

 

So ne was [no] borch no huus no scure.

 

Alse Parthonopeus hadde ghesien,

 

Hem wonderde wat sijns soude ghescien.

 

Hine sach el niet noch,

 

Newaer het dochte hem elfs ghedroch. (vs. 333-350)

Zo gaat het de hele beschrijving van Chiefdore lang. De verteller verzekert ons dat de schoonheid van de stad nauwelijks te geloven en te beschrijven is, maar uit zelf nooit een vermoeden over magie. Die vermoedens duiken alleen op in de beschrijvingen van wat Parthonopeus ziet. Op die manier wordt er voortdurend geappelleerd aan de angst voor de duivel, maar de verteller verbrandt er zich niet aan. Zo gaat hij opnieuw vrijuit wanneer op het toppunt van suspense de anticlimax volgt. Die doet zich voor wanneer Parthonopeus in een schitterend slaapvertrek in een prachtig bed gaat liggen en alle lichten uitgaan. Doe vervaerde hem in sinen sinne, /Dat grote vaer benam hem tvaken, zo meldt de verteller in verzen 703-704. Meteen daarna breekt de Middelnederlandse tekst af, maar het kan niet anders dan dat in het hiaat, net als in het Oudfrans, even later Melioer naast hem komt liggen, want wanneer we weer over de Middelnederlandse tekst beschikken liggen ze al in elkaars armen.²² Dat deel van het publiek dat zich door Parthonopeus' angst heeft laten meeslepen, komt er hier zelfs enigszins belabberd af. Het heeft voor de jonge held gesidderd en gebeefd, terwijl hij alleen maar in de zachte armen van een jonge vrouw beland is.

En zo gaat het nog even door. De volgende ochtend gaat Parthonopeus na een rijkelijk ontbijt naar buiten om de stad te verkennen. Hij gaat naar de plaats waar hij de vorige dag zijn paard had achtergelaten en treft op die plaats een teldende ors (vs. 944) aan, Starc ende groet ende langhe ghedaghet (vs. 946). Nooit zag u een beter paard, verzekert de verteller het publiek. En dan voegt hij eraan toe dat Parthonopeus er bang van is. Hij vreest dat het van de duivel zou kunnen komen omdat het so ravenswart is (vs. 947-950). En weer laat de verteller het publiek in het ongewisse of die vrees terecht is of niet. Hij vertelt gewoon voort hoe Parthonopeus ondanks zijn angst het paard bestijgt en naar een hoge toren rijdt, van waarop hij de streek wil verkennen.

22 Het hiaat komt overeen met de Oudfranse verzen 1123-1283. In de eerste verzen van deze passage komt de angst van Partonopeu nog veel sterker tot uiting: Or orient il molt que vegne l'ore / Que vif maufé li corent sore (Nu is hij verschrikkelijk bang dat het uur gekomen is waarop de duivels zich op hem zullen storten; vs. 1123-1124).

[p. 55]

Op zijn eerste dag in Chiefdore beklimt Parthonopeus een hoge toren vanwaarop hij de streek bewondert. Het prachtige, ravenzwarte paard wacht beneden (Jena, Universitätsbibliothek, Prov. F. 155, fol. 17v).

Daarop volgt een uitvoerige beschrijving van de omgeving van Chiefdore, waarbij nu eens Parthonopeus, dan weer de verteller de focalisatie heeft (vs. 957-1021). De omgeving getuigt op alle manieren van onmetelijke rijkdom, maar wonderen zijn er nergens te bespeuren.²³ Parthonopeus brengt de hele dag op die toren door; pas wanneer de avond valt, gaat hij terug naar Melioers paleis. En het paard? Dat heeft beneden gewoon gewacht (vs. 1030-1034). En is het nu een duivels paard of niet? Daar gaat de verteller ook hier niet op in, maar naarmate het verhaal vordert, zal duidelijk worden dat er met het prachtige, zwarte paard niets mis is.

23 De beschrijving van de haven is zelfs geïnterpreteerd als een rationalisering van de wonderen te Chiefdore. De aanwezigheid van die enorme haven zou in die visie de herkomst van alle weelde verklaren. Zie Donagher 1987, 71.

Pragmatisme als overlevingsstrategie

Wordt de impact van magie op verschillende manieren gerelativeerd, het bestaan ervan wordt niet ontkend. Dat laat de Maruc-episode zien. Urake wil daar het Ardennenwoud in trekken, maar dat wordt door wilde dieren bevolkt. Urake, die anders geregeld blijk geeft van doortastendheid en pragmatisme, vraagt hier aan de tovenaar Maruc om de dieren te bezweren. Het effect van sinen expermente is ogenblikkelijk en indrukwekkend:

[p. 56]

 

Doe began Maruc besweren

 

Liepaerde, tygren ende beren.

 

Vlieghende draken ende serpente

 

Dwanc hi met sinen expermente,

 

Dat si beveden van groten vare;

 

So vruchten si den gokelare.

 

Als hise hadde in sijn ghewout,

 

Ghinc hi alreerst voren in twout

 

Ende die ioncfrouwe quam na ghevaren.

 

Alle dander, die daer waren,

 

Volgheden [hem] aldaer hi ghinc. (vs. 2611-2621)

Het zal wel geen toeval zijn dat uitgerekend het eenmalige optreden van een mannelijke tovenaar niet gerelativeerd wordt. Toch is het onderscheid tussen mannelijke en vrouwelijke beoefenaren van magie geen issue in de roman. Daarvoor blijft de rol van Maruc te zeer tot een soort van deus ex machina beperkt. Zodra Urake Parthonopeus heeft gevonden, verdwijnt hij uit de roman en over zijn achtergrond komen we evenmin iets te weten. Dat wie, net als Urake, een bezwering nodig heeft, beter bij een mannelijke en dus professionele tovenaar te rade kan gaan, wordt bijvoorbeeld nergens gesuggereerd.

Het volle licht valt hier op Urake, die zo meteen de rol van mentor van de wanhopige Parthonopeus op zich zal nemen. Urake is een uitgesproken positief personage: zij neemt zich uit louter altruïstische motieven voor de held en heldin weer samen te brengen. De enige keer dat ze daarvoor haar toevlucht tot magie zoekt, is in boven geciteerde passage. Ze bereikt haar doel vooral door psychologisch inzicht en pragmatisme. Mag Parthonopeus niet gezien worden? Dan verstopt Urake hem.²⁴ Hoe spreekt ze de jonge held moed in? Door hem voor te liegen dat Melioer nog van hem houdt.²⁵ Hoe bewijst ze dat? Door hem valse brieven te bezorgen.²⁶ Hoe breekt ze de harde en trotse pose van haar zus? Door haar te vertellen dat haar voormalige minnaar van verdriet om haar gek geworden is.²⁷ Om een list of een leugen zit Urake dus niet verlegen, maar tot magie neemt ze alleen haar toevlucht wanneer het echt niet anders kan. Doordat Urake zo succesvol is, is de manier waarop zij in de wereld staat en met obstakels omgaat, een voorbeeld zowel voor de protagonist als voor het publiek.

Door haar optreden kan Urake de rampspoed keren waartoe de toverkunsten van Melioer hebben geleid. Op die manier blijkt dat het pragmatisme van Urake veel effectiever is dan de magische praktijken van Melioer. Mogelijk is dat precies de functie van de ontluistering van de magie die zich in de Parthonopeus voltrekt: te laten zien dat wie zich in de wereld wil handhaven zich beter op pragmatisch handelen dan op magie kan verlaten, dat pragmatisme sterker is dan magie. In een artikel met als titel

24 Zie bijvoorbeeld vs. 3420-3427 en vs. 3876-3879. In deze passages wordt verteld hoe Urake Parthonopeus ongezien in het kasteel te Chiefdore naar binnen smokkelt, zodat Melioer hem tot ridder kan slaan zonder dat ze hem herkent.

25 Zie vs. 2773-2802, de passage waarin Urake Parthonopeus in het Ardennenwoud terugvindt. Sprekend zijn de volgende verzen: Hi ware bleven daer ter stede / Ne hadde niemen sijns gheploghen. / Van eere scoonder geveinsder loghen / Seide soe hem ene rede, / Daer soene waende verhoghen mede (vs. 2773-2777).

26 Zie vs. 2863-2865.

27 Zie vs. 3217-3231.

[p. 57]

‘Magic that Does Not Work’ heeft Helen Cooper aangetoond dat in nogal wat twaalfde-eeuwse Oudfranse literatuur magische voorwerpen opduiken die als veelbelovend worden voorgesteld maar uiteindelijk hun werk niet doen. Zo wijst ze onder meer op de toverdrank in Les deux amants van Marie de France. In die lai weigert een verliefde jonge man een toverdrank te drinken die hem kan helpen om de bovenmenselijke inspanning te leveren die hem met zijn geliefde zal verenigen. Hij drinkt de toverdrank niet, maar doorstaat de proef toch. De magie wordt hier tot maat van het menselijke handelen: de liefde van de jonge man is sterker dan de magische drank.²⁸ Iets dergelijks lijkt in de Parthonopeus te spelen. Alleen beklemtoont de falende magie hier niet de kracht van de liefde maar het succes van het rationele handelen van Urake.

28 Zie Cooper 1976

Besluit

In de Parthonopeus is het wonderbaarlijke vooral het gevolg van magie. Die magie is gendergerelateerd: het zijn immers de vrouwelijke hoofdpersonages die toveren of - in het geval van Urake - laten toveren. De mannelijke hoofdpersonages laten zich niet met magische praktijken in en worden er ook niet mee geconfronteerd, tenzij ze - zoals Parthonopeus in de beginscènes van het verhaal - nog erg jong zijn. Zo bezien hoeft het niet te verwonderen dat de impact van magische praktijken in deze roman sterk gerelativeerd wordt. Het bestaan van magie wordt niet ontkend, maar de roman laat zien dat magie veel minder doeltreffend is en veel minder voorkomt dan vaak gedacht wordt.

Natuurlijk heeft Fourrier gelijk wanneer hij stelt dat al die geheimzinnige toverij in het begin van de roman als een fameuze publiekstrekker heeft gefungeerd. Maar ik geloof niet dat het wonder alleen maar wordt ontluisterd omdat zijn rol als lokaas is uitgespeeld. Er zit ook een boodschap achter het falen van de magie. Doordat de magie zo vaak zo jammerlijk te kort schiet, valt het volle licht op de effectiviteit van Urakes rationele aanpak en worden pragmatisme en psychologisch inzicht aangevoerd als de wapens bij uitstek om zich in het leven staande te houden.

Résumé

Dans le Parthonopeus van Bloys, comme dans son texte-source, le Partonopeu de Blois, les premières scènes sont emplies de merveilleux et de mystère. Cependant, cette ambiance féerique se dissipe très rapidement. Le merveilleux n'a t'il plus de rôle dès que la curiosité du public est garantie, comme le pensait Anthime Fourrier? Dans cet article, j'essaie de démontrer que la démystification du merveilleux a encore une autre fonction. Le merveilleux dans ce roman est presque toujours le résultat des pouvoirs magiques des personnages féminins. Mais cette magie leur fait défaut et ne leur per-

[p. 58]

met pas d'arriver à leur but. Comparés à la sorcellerie de Melioer et de sa mère par exemple, les stratagèmes d'Urake ont beaucoup plus de succès. Ainsi, la magie défaillante souligne l'effïcacité d'une approche pratique et raisonnée.

Adres van de auteur:

Lessiushogeschool

Sint-Andriesstraat 2

b-2000 Antwerpen

Literatuur

Bormans, Jean-Henri, Ouddietsche fragmenten van den ‘Parthonopeus van Bloys’, grootendeels bijeenverzameld door wijlen professor Ferdinandus Deycks, en verder in orde geschikt en kritisch uitgegeven op last van de koninklijke akademie van België. Brussel: Hayez, 1871.

Cooper, Helen, ‘Magic that Does Not Work’, in: Medievalia et Humanistica 7 (1976), 131-146.

Donagher, Colleen P., ‘Socializing the Sorceress: The Fairy Mistress Theme in “Lanval”, “Le Bel Inconnu” and “Partonopeu de Blois”‘, in: Essays in Medieval Studies 4 (1987), 69-90.

Faems, An, ‘Dus messelic sins wart hi in vare. Fantastische effecten in Middelnederlandse ridderromans', in: Remco Sleiderink, Veerle Uyttersprot & Bart Besamusca (red.), Maar er is meer. Avontuurlijk lezen in de epiek van de Lage Landen. Leuven: Davidsfonds, 2005, 79-94.

Fourrier, Anthime, Le courant réaliste dans le roman courtois en France au moyen-âge. Les débuts (XII^e siècle). Parijs: A.G. Nizet, 1960.

Gildea, Joseph, ‘Partonopeu de Blois’. A French Romance of the Twelfth Century. Villanova (Penn.): Villanova University Press, 1967-1970 (2 vol., waarvan vol. 2 in 2 delen).

Harf-Lancner, Laurence, Les fées au moyen âge. Morgane et Mélusine. La naissance des fées. Parijs: H. Champion, 1984.

Hilton, Catherine, Convention and Innovation in ‘Partonopeu de Blois’. 1984 (onuitgegeven proefschrift - University of Massachusetts).

Hosington, Brenda, ‘Voices of Protest and Submission: Portraits of Women in “Partonopeu de Blois” and its Middle English Translation‘, in: Reading Medieval Studies 17 (1991), 51-75.

Kieckhefer, Richard, Magic in the Middle Ages. Cambridge: Cambridge University Press, 1989.

Newstead, Helaine, ‘The Traditional Background of “Partonopeus de Blois”, in: Publications of the Modern Language Association 61 (1946), 916-946.

Reynders, Anne, De Middelnederlandse ‘Parthonopeus van Bloys’ en zijn Oudfranse origineel. Een studie van de vertaal- en bewerkingstechniek. Leuven: Peeters, 2002.

Reynders, Anne, ‘Hoe boosaardig zijn de listen te Chiefdore? “Reinaerdie” in de “Parthonopeus van Bloys”‘, in: Spiegel der Letteren 48 (2006), 263-279.

Uri, S.P.,‘De vertalingen en de bewerkingen van de Oudfranse “Partonopeus de Blois”‘, in: Levende Talen 220 (1963), 338-348.