Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2006

[p. 154]

‘So mochtic blidelic maken sanc/Ende gruettense met sanghen’
Grammatisch rijm in Middelnederlandse lyriek^*
Annette C. Hemmes-Hoogstadt

Wie in Middelnederlandse lyriek het rijm wil bestuderen, zal zich gewoonlijk allereerst concentreren op de aan het versregeleinde geplaatste rijmwoorden. Daar zijn groepen woorden gekozen, die onderling de rijmvocaal en de daarop volgende klanken gemeen hebben.¹ De wijze waarop de met elkaar rijmende woorden in de strofe gerangschikt zijn, kan in een rijmschema worden weergegeven. Deze gebruikelijke rijmrelatie tussen woorden vindt echter niet uitsluitend aan het versregeleinde plaats. Zo kunnen bijvoorbeeld ook woorden binnen het vers met die aan het einde ervan rijmen (binnenrijm), of bevinden de rijmwoorden zich op een analoge plaats binnen de opeenvolgende versregels (middenrijm). Andere rijmverbanden komen eveneens voor.²

* * Het citaat in de titel beslaat de verzen 14-15 van het zevende Lundse gedicht (zie n. 3; aldaar p. 89). Graag wil ik Greet Jungman en Jan Nijhof danken voor hun inspirerende commentaar bij eerdere versies, Dieuwke van der Poel voor de bereidheid mij haar toen nog niet verschenen publicatie over de spreukstrofenfragmenten op rol van het Ruusbroecgenootschap in te laten zien en Marlon Vermaas voor haar Engelse vertaling van mijn Nederlandse samenvatting.

1 Zie voor deze omschrijving Gerritsen 1987, 485-486; vgl. Van Gorp 1998, 380 ‘gelijkluidendheid van twee of meer woorden of woordgedeelten in de laatste beklemtoonde klinker en de daarop volgende medeklinker(s)’.Voor een inventarisatie van de mogelijkheden bij (moderne) Nederlandse poëzie zie Van Gorp 1998, 379-382.

2 Voor een inventarisatie van de mogelijkheden bij (moderne) Nederlandse poëzie zie Van Gorp 1998, 379-382.

Twee typen eindrijm

Tijdens mijn onderzoek van de Lundse gedichten (Lund, ub, Mh 55) en de daar formeel en thematisch sterk op gelijkende Brusselse teksten (Brussel, kb, Ms. iv 209/11) maakte ik echter kennis met een mij tot dan toe onbekende vorm van eindrijm, die er naast het ‘gewone’ rijm voorkomt.³

Hoe dit speciale rijm er in deze poëzie uitziet, zal uit de aanstonds volgende voorbeelden blijken. Zij vormen het middendeel van het zesde Lundse (L) en het achtste Brusselse (B) gedicht en hebben als rijmschema dedeededee. Deze tien verzen worden voorafgegaan én gevolgd door zes korte tweeheffingenversregels met de respectieve rijmschema's aabccb en ffghhg. Volgens dit plan zijn alle zestien Lundse en acht Brusselse gedichten geconstrueerd.⁴

3 Het verslag van dit onderzoek plus een uitgave en bespreking van de gedichten in Hemmes-Hoogstadt 2005.

4 Die zes korte tweeheffingenversregels bevatten steeds een in de derde persoon enkelvoud gestelde algemene didactische uitspraak inzake de hoofse minne, de zogenaamde spreukstrofe (zie voor deze strofe Hemmes-Hoogstadt 2005, 189-192, 205-206 en de aldaar opgegeven literatuur). In de tien langere verzen van het middendeel begint een ic ons op lyrische wijze zijn aan die sententie te relateren treurige liefdesomstandigheden mee te delen. Het gedicht besluit weer met een spreukstrofe, die het slot van de uitlatingen van de ic-minnaar in een algemene uitspraak bondig samenvat.

[p. 155]

 

⁺Doe ic ierst int herte nam

 

Haren sueten name,

 

Docht mi dat liif mi bequam

10

Boven alle bequame,

 

Want hi es sonder blame.

 

Hier af mi haer minne in quam,

 

Diet riet dat ic quame

 

Tharen dinste, dat mi mesquam

15

In vrochtlike mesquame

 

Mits der minnen prame.

 

 

 

⁺In mach bi haer sijn een ure,

10

Dier ic telker uren

 

Gherne waer bi; dat es mi dure.

 

Si en laet mi bi haer duren,

 

Liefst alre creaturen.

 

Al eest dat ic dlijf ontvure,

15

In wille, in mach ontvuren

 

Haer mijn herte, wijt versure.

 

Si mach aen mi dversuren

 

Doch dusentfout ersturen.⁵

Als we nu naar de rijmwoorden met zoals gezegd het schema dedeededee kijken, valt ogenblikkelijk op, dat er twee soorten herhalingen plaatsvinden. Allereerst de ‘gewone’ herhaling van de rijmvocaal en de erop volgende klanken (nam:bequam enz.; ure:dure enz.), maar tevens in de onmiddellijk op elkaar volgende d- en e-rijmwoorden (zoals nam/name:bequam/bequame; ure/uren:dure/duren). Hier treedt de repetitie niet aan het woordeinde maar in de woordstam op, waarbij die van L 6 door toevoeging van een -e met een lettergreep wordt uitgebreid (quam:quame), die van B 8 slechts een slot-n krijgt toegevoegd (dure:duren). De rijmwoorden blame:prame (L 6: 11, 16) en creaturen:ersturen (B 8: 13, 18) vertonen dit type herhaling niet: zij worden immers niet direct door een d-rijmwoord voorafgegaan.

+ L 6

+ B 8

5 Deze kritische uitgaven bevinden zich naast de diplomatische afschriften plus een bespreking van de gedichten in Hemmes-Hoogstadt 2005; voor L 6 zie p. 84-88, B 8 op p. 183-187. Het verschil in versregelnummering tussen de vergelijkbare gedeelten van L en B wordt veroorzaakt doordat aan elk B-gedicht - behalve de zes verzen van de spreukstrofe - nóg twee rijmende versregels voorafgaan, die in een spreuk een zeer beknopte samenvatting geven van hetgeen volgt (Hemmes-Hoogstadt 2005, 193-197). De inhoud van de beide gekozen voorbeelden luidt als volgt. In L 6: 7-16 vertelt de ic-minnaar, dat toen hij de dame - hier verbeeld als ‘haar zoete naam’ (vs. 8) - voor het eerst een plekje in zijn hart gaf, hij diep onder de indruk was van haar grote schoonheid (vs. 9-10); zij is in alle opzichten onberispelijk (vs. 11). Zijn liefde voor haar adviseert hem dan zich in haar minnedienst te stellen (vs. 12-14). Door het dwingend karakter van de liefde (vs. 16) pakt dat echter faliekant verkeerd uit: hij belandt in een vreselijk verdriet (vs. 14-15). In de voorafgaande spreukstrofe wordt gesteld dat tot het moment dat haar onbetrouwbaarheid zich manifesteert, de liefde voor een vrouw het hoogste genot is en verdriet geneest (vs. 1-6). De het gedicht afsluitende spreukstrofe vat samen: wie als een dwaas de verkeerde liefheeft, mag ‘de liefde’ niet van afgunst of achterklap beschuldigen (vs. 17-22). De minnaar uit B 8: 9-18 mag geen moment bij de dame zijn (vs. 9) bij wie hij zo graag altijd zou vertoeven en dat valt hem zwaar (vs. 10-11); de allerliefste staat het niet toe (vs. 12-13). Echter, al zou het hem zijn leven kosten (vs. 14), hij wil en kan zijn hart niet van haar losmaken, hoe zuur het voor hem ook wordt (vs. 15-16). Zij kan immers zijn leed duizendvoudig vergoeden (vs. 17-18). Dit gedicht opent met de uitspraak dat wie graag op de plek zou zijn waar men zijn liefde veracht en smadelijk afwijst de armzaligste persoon is die leeft (vs. 3-8) en besluit met: al zou de minnaar het willen hij kan zich van haar, voor wie hij zijn leven overheeft en die zijn leed duizendvoudig kan verbeteren, niet losrukken (vs. 19-24).

[p. 156]

Zo'n paarvorming tussen een d- en een onmiddellijk erop volgend e-rijmwoord zien we in alle Lundse en Brusselse gedichten. In de meeste gevallen wordt er in het e-rijmwoord aan de woordstam een lettergreep toegevoegd met behulp van de letters -e of -en (zoals in L 5: 7-8 mach:maghen), in twee gedichten (L 1 en L 13) moet bij die uitbreiding de slot-t van het d-rijmwoord verdwijnen (bijvoorbeeld L 1: 7-8 bedinct:bedinken; L 13: 12-13 sneeft:sneven). Op semantisch gebied blijkt er in de teksten een voorkeur te bestaan voor combinaties van twee verschillende vormen van hetzelfde woord, meestal een substantief of een werkwoord. Zoals in de voorbeelden echter ook is te zien, komen er eveneens combinaties met verschillende woordsoorten en homoniemen voor (bijvoorbeeld werkwoord en substantief in L 6: 14-15 mesquam:mesquame; homoniemen in B 8: 11-12 dure:duren). Zo'n relatie tussen rijmwoorden die de woordstam en niet het woordeinde herhalen, noemt men grammatisch rijm.⁶

6 Een uitvoeriger behandeling van het grammatisch rijm in de Lundse en Brusselse gedichten in Hemmes-Hoogstadt 2005, 206-209, 213.

Troubadours, trouvères en Minnesänger

Ook buiten de Lundse en Brusselse gedichten valt dit verschijnsel waar te nemen. Troubadours, trouvères en Minnesänger passen het vele malen en in sterk wisselende frequentie in hun lyriek toe. In de Mediolatijnse poëzie zijn eveneens voorbeelden te vinden.⁷ Vooral het Occitaans en het Oudfrans bezitten een schier onuitputtelijk reservoir aan mogelijkheden om door het toevoegen van een suffix aan de woordstam het geslacht en het getal van substantieven en adjectieven te veranderen (manlijkvrouwelijk, enkel- en meervoud, bijv. ami - amie, joli(s) - jolie(s) enz.), of om talloze werkwoordsvormen te creëren in enkel- of meervoud en in verschillende personen en tijden (zoals prière met prier, pri(e), proi(e), prient enz.). Men vindt grammatisch rijm niet alleen binnen de strofe, maar ook tussen strofen onderling, waarbij met name de troubadours een grote virtuositeit ten toon spreiden. Zo zijn er cansons die uit louter reeksen grammatische rijmen bestaan, welke in hun rangschikking volgens een bepaald schema door de opeenvolgende strofen rouleren om dan in de laatste strofe weer naadloos bij de eerste aan te sluiten.⁸

In de poëzie van de vroege, in de tweede helft van de twaalfde eeuw werkzame Minnesänger en de anoniem overgeleverde lyriek die waarschijnlijk uit dezelfde periode

7 Zoals in Faral 1971, 94-95; eveneens Brinkmann 1979, 74-75. Zie ook in de Carmina Burana (Bischoff e.a. 1985), bijv. nr. 3, 23, 26, 36 en 42.

8 Namen van troubadours die in hun werk grammatisch rijm toepassen zoals Marcabru, Bernart de Ventadorn, Gaucelm Faidit, Guiraut d'Espagne, Raimbaut d'Aurenga en Uc de Saint-Circ in Frank 1966, II 61-62 (Pièces à rimes derivées). Signalering van het verschijnsel bij Billy 1989,14, 280-281, voorbeelden van technische hoogstandjes in troubadourslyriek op 181-185, 213-220. In zijn behandeling van dit rijm bij de trouvères ontleent R. Dragonetti (1979, 407-416, 419-420) zijn vele voorbeelden voornamelijk aan het werk van Gace Brulé, Blondel de Nesle en Thibaut de Champagne, in mindere mate aan dat van de Chatelain de Couci, Guiot de Dijon, Moniot d'Arras, Richard de Fournival en de Pui d'Arras-leden Adam de la Halle en Audefroi le Bastart. Ook F. Willaert geeft een aantal namen van twaalfde-eeuwse troubadours en trouvères bij wie we grammatische rijmen aantreffen (1984, 58, 412 n. 193 en n. 195).

[p. 157]

stamt, zien we slechts incidenteel grammatische rijmen. ⁹ Daarentegen maakt de rond 1240 actieve Gottfried von Neifen er op een aantal plaatsen zeer frequent gebruik van, met als kunstig toppunt een lied van drie strofen, die volgens een bepaald schema uitsluitend grammatische rijmparen en drierijmen bevatten.¹⁰ Andere Minnesänger passen het eveneens toe, zij het niet altijd zo geraffineerd en in zo'n hoge frequentie.¹¹

Dit rijmspel met woordherhalingen waarbij slechts de woordeinden door verbuigingen of vervoegingen verschillen, wordt in Duitse studies grammatischer Reim genoemd, de Engelsen spreken van grammatical rhyme. Het Frans kent naast de term rime dérivée echter ook die van rime grammaticale zonder dat er tussen deze beide begrippen steeds een duidelijk onderscheid wordt gehanteerd. Enkele onderzoekers lijken deze laatste benaming echter te reserveren voor een combinatie van woorden en hun door toevoeging van een prefix ontstane samenstellingen. De wijziging vindt daar niet aan het woordeinde maar juist aan het woordbegin plaats.¹²

De genoemde studies en repertoria (zie n. 7 tot en met 12) verschaffen over het grammatisch rijm niet veel meer dan een met voorbeelden verduidelijkte korte omschrijving van het verschijnsel, plus de namen van dichters bij wie dit fenomeen te vinden is, veelal met verwijzingen naar de versregels in hun werk. Op de frequentieverschillen waarin dit speciale rijm door de eeuwen heen voorkomt gaan de auteurs slechts zeer in het algemeen, op soortgelijke verschillen binnen het werk van één dichter in het geheel niet in. Alleen D. Billy (1989) besteedt aandacht aan de plaatsen waar grammatische rijmen binnen een gedicht voorkomen.

9 Zoals umbesehen:sach (anoniem; zie mf 6, 20-21 (p. 23)), sî:sîn (Der von Kürenberg; mf 9, 34-36 (p. 26)), ensiht:gesehen (Dietmar von Eist; mf 34, 32-35, 1 (p. 61)) en grein:grînen (Herger; mf 28, 7-8 (p. 51)). B. Schwarz (1935, 254) veronderstelt - m.i. niet terecht - dat deze afzonderlijk voorkomende grammatische rijmen op toeval berusten.

10 Zie lied nr. xxvi in kld 1, 110-111; in de vijf strofen van nr. vi (p. 88-89) vormen steeds 8 van de 11 verzen grammatische rijmparen; de vier strofen van nr. xx (p. 102-104) bevatten er minder.

11 In haar studie over de Middelhoogduitse lyriek tussen 1150 en 1300 signaleert O. Sayce (1982) het gebruik van grammatisch rijm bij verschillende Minnesänger, zoals Friedrich von Hausen (p. 119; zie mf 50, 19-51, 12 (p. 88-89)), Heinrich von Rugge (p. 137; zie mf 96, 1-20 (p. 196)), Reinmar (p. 140; zie mf 187, 31 (p. 366-367); 198, 4 (p. 388)), Heinrich von Morungen (p. 177 n. 4, p. 179; zie mf 141, 37 (p. 272-273); 145, 1 (p. 278)), Burkhard von Hohenfels (p. 295 n. 1, p. 302), Ulrich von Liechtenstein (p. 311), de zeer virtuoze Gottfried von Neifen (p. 315) en Konrad von Würzburg (p. 333-334). Ook Heinrich von Veldeke (p. 113; zie mf 66, 24; 66, 32; 57, 18 (p. 140, p. 104)) rekent zij tot deze groep dichters.

12 R. Dragonetti (1979, 407) verstaat onder rime dérivée rijmen waarvan de vorming afhankelijk is van wijzigingen die aan het woordeinde worden aangebracht. Opvallend vind ik zijn uitspraak dat de trouvères systematisch rimes dérivatives ou grammaticales toepasten. Zijn voorbeelden bevatten daar naast substantieven, werkwoorden en daarvan afgeleide substantieven die aan hun woordeinde verschillen, eveneens samenstellingen waar de wijziging zich aan het woordbegin bevindt (p. 419-420). Maakt hij hier nu wel of geen onderscheid tussen rimes dérivatives en grammaticales? In zijn repertorium van de troubadourslyriek is I. Frank (1966) daar evenmin duidelijk over. In een korte uitleg spreekt hij van rijmen die men grammaticales of dérivées noemt (bijvoorbeeld op -ans/-ansa of -ort/-orta), waarvan de ene helft van een rijmpaar manlijk en de andere vrouwelijk is, of die op lettergreepniveau dezelfde bouw vertonen (I, §58). In een lijst getiteld Pièces à rimes dérivées somt hij deze verschijnselen op uit het werk van hoofdzakelijk twaalfde-eeuwse troubadours (11, p. 61-62). U. Mölk en F. Wolfzettel (1972) daarentegen geven in hun repertorium van de Franse lyrische poëzie bij rime dérivée voorbeelden van combinaties van werkwoorden en hun samenstellingen of van een werkwoordsvorm) en een bijbehorend substantief, waarbij de verschillen zich uitsluitend aan het woordbegin bevinden (mesprendre:prendre; il desvoie:la voie). De afwisseling van manlijke en vrouwelijke uitgangen bij etymologisch verwante rijmwoorden (prise:prix; oublie:en oubli) noemen zij rime grammaticale (p. 26). Deze verschillen in de repertoria bij de naamgeving van (meestal) hetzelfde verschijnsel (rime dérivée/grammaticale) worden door D. Billy (1995, 60) kort gesignaleerd. Zelf geeft hij de voorkeur aan de term rim derivatiu die hij ontleent aan een in ca. 1332-1340 door Guilhelm Molinier te Toulouse geschreven handboek voor troubadourpoëzie, de Leys d'Amors.

[p. 158]

Na dit korte uitstapje buiten het Middelnederlandse taalgebied wordt het de hoogste tijd terug te keren binnen onze toenmalige taalgrenzen en een verkenning uit te voeren naar het voorkomen van grammatisch rijm in andere lyriek dan die van de Lundse en Brusselse gedichten. Mijn tocht leidde mij allereerst naar die werken waarin de aanwezigheid van dit rijmtype al eerder was opgemerkt. Om uit te sluiten dat zo'n geval slechts als illustratie diende, doorzocht ik dat hele corpus op mogelijk nog niet vermelde plaatsen. Vervolgens bekeek ik uitgegeven lyriekverzamelingen, edities van werken waarin lyriek voorkomt en de gepubliceerde poëzie van dichters die Maerlants dialooggedichten en zijn karakteristieke strofevorm navolgden. Een aantal vondsten berust op toeval. Naar volledigheid is zeker niet gestreefd.¹³ Uit deze inventarisatie en de daarbij gedane observaties - bijvoorbeeld ten aanzien van de wijze waarop dit rijm zich manifesteert en is toegepast - worden in het besluit de resultaten bijeengebracht en de eerste conclusies getrokken.

13 Alle opgespoorde plaatsen met grammatisch rijm zijn in dit artikel verwerkt. Een negatief resultaat boekte ik bij de dertiende-eeuwse zogenaamde Minnedichten uit Ter Doest (editie in Willaert 1984, 69, 71-72), de mystieke poëzie in St. Axters' derde deel van Mystiek Brevier, de hymne Lof gheest ghenaemt (Lievens 1976), geestelijke liederen uit de (laat) vijftiende-eeuwse handschriften Berlijn, spk, Ms. germ. oct. 185 en 190 (naar de uitgaven van Hoffmann von Fallersleben 1854 en Bruning 1963) en Wenen, önb, 12875 (editie-Bruning 1963), Die eerste bliscap van Maria (editie-Mak 1949) en Die sevenste bliscap van onser vrouwen (editie-Smulders 1935). Maerlants strofische gedichten Verkeerde Martijn, Van den vijf vrouden en Van ons Heren wonden (editie-Verwijs 1879) bevatten dit rijmtype evenmin evenals het leeuwendeel van de spreukstrofenverzamelingen. Bij Maerlants navolgers heb ik Jans Teesteye van Jan van Boendale nog niet bekeken.

Grammatisch rijm in Middelnederlandse lyriek: Veldeke, Hadewijch en hertog Jan

Naar aanleiding van het gebruik van grammatisch rijm in de Lundse gedichten wijst hun ontdekker E. Rooth in zijn inleiding tot hun editie niet alleen op plaatsen in het werk van troubadours, trouvères en Minnesänger. Hij signaleert dit rijmtype - evenals F. Willaert - ook in Veldekes lyriek en in de Strofische Gedichten van Hadewijch.¹⁴ Het betreft hier Heinric van Veldekes strofe nr. xxvii met rijmschema aBaBccDD waar alle rijmwoorden uit de eerste helft van het gedicht in de andere helft een grammatische rijmpartner hebben:¹⁵

Schoeniu wort mit süezeme sange
diu troestent dicke swaeren muot.
diu mac man gerne halten lange,
wan siu sint alzoges guot.
Ich singe mit trüeben muoten
der schoenen vrowen und der guoten.
ûf ir trôst ich wîlent sanc,
si hât mich missetroestet, des ist lanc.¹⁶

14 Rooth 1928, 26; Willaert 1984, 61, 244.

15 In dit rijmschema (en de volgende) is een manlijk rijm steeds in een kapitaal, een vrouwelijk rijm met een kleine letter weergegeven. Bij een rijmschema dat geldt voor meer strofen die niet alle eenzelfde verdeling van manlijke en vrouwelijke rijmen hebben, breng ik dit onderscheid niet aan.

16 In deze uit mf 66, 24-31 (p. 140) overgenomen tekst heb ik de grammatisch rijmende woorden gecursiveerd. In een vlotte vertaling staat er ‘Fraaie woorden met zoet gezang, die troosten vaak een zwaar gemoed. Die mag men graag lang bij zich houden, want ze zijn steeds prettig. Ik zing met een droevig verlangen voor de schone dame en de voortreffelijke. Om haar te troosten zong ik vroeger, zij heeft mij tot wanhoop gebracht, dat is lang geleden’. Vgl. Schweikle 1977, 194-197, nr. xxix.

[p. 159]

Eveneens nr. xxviii Ir stüende baz, daz sî mich trôste dat in de reconstructie van Th. Frings eenzelfde organisatie van het rijmschema en verdeling van de grammatische rijmpartners heeft: ook hier vormen de a- en de D- met de B- en de c-rijmwoorden grammatische combinaties.¹⁷ In de strofe Mir hete wîlent ze einen stunden (‘Mij heeft eens een tijdlang...’) past Veldeke nogmaals deze bijzondere rijmvorm toe, als hij tweemaal twee verschillende vormen van een werkwoord - namelijk gunde:gan en kan:kunde - tot een grammatisch rijmpaar smeedt.¹⁸ Bij hem bevinden de grammatische rijmpartners zich dus niet uitsluitend in op elkaar volgende verzen en is er bij het sterke werkwoord door klinkerwisseling geen exacte herhaling van de woordstam.

Voor Hadewijchs Strofische Gedichten melden Rooth en Willaert grammatisch rijm in nr. xliii waarvan ik de eerste strofe hier laat volgen:

Als ons ontsteet die winter swaere,
Die meneghen maect dat herte swaer,
In dien tide es openbare
Die feeste van allen heyleghen baer.
Ic hebbe ghedoghet meneghe vare,
Maer boven al gheet mi die vaer
Hoe ic ter minnen sal gheraken.¹⁹

Bij een rijmschema aBaBaBc vormen - met uitzondering van str. 2: 1-2 en 7: 5-6 - de opeenvolgende a- en B-rijmwoorden steeds een grammatisch rijmpaar. Dit is echter niet het enige gedicht waar Hadewijch deze speciale rijmtechniek toepast. Zo heeft nr. xvi in str. 3: 1-4 twee grammatische rijmparen bij de opeenvolgende rijmwoorden verwint:verwinnen, bekint:bekinnen (rijmschema AbAbCCbCCb) en doet dit verschijnsel zich drie keer voor in nr. xxxix 2: 1-6 met prisen:prijs, sisen:sijs, wijs:wisen (rijmschema aBaBBaaBa).²⁰ Ook zijn er gedichten waarin Hadewijch meestal slechts eenmaal grammatische rijmen creëert in versregels die bijna steeds op elkaar volgen, of grammatische herhalingen in de rijmwoorden van twee opeenvolgende strofen aanbrengt.²¹

17 Zie voor de reconstructie van Frings Here stûnde bat dat sî mich trôste (‘Het zou haar beter staan als ze me zou troosten’) mf 66, 32-67, 2 (p. 141). De rijmwoorden luiden trôste, dôt, erlôste, nôt, dôde, nôde, trôst, erlôst. Deze strofe is echter ook met slechts zes versregels overgeleverd, waar in het rijmschema aBaBcc alleen de beide B-rijmwoorden grammatisch rijmen op die met een c (tôt:nôt/tôte:nôte). Zie mf 66, 32-67, 2 (p. 140); vgl. Schweikle 1977, 196-197, nr. xxx.

18 mf 57, 18-25 geeft deze strofe naar verschillende bronnen uit: nr. IIa, (p. 102) en nr. IIb (p. 104); vgl. Schweikle 1977, 168-169, nr. II. In het rijmschema aBaBBaBa bevinden de beide grammatische rijmparen zich in opeenvolgende versregels, namelijk die met het tweede a- en B-rijmwoord en in de beide slotversregels (Ba). Bij haar omschrijving van het grammatisch rijm geeft Sayce (1982, 36-37) als voorbeelden betwingen, twanc, ringen, ranc dus gevallen van werkwoorden met klinkerwisseling in de woordstam. Vgl. ook uit de eerder voor het Oudfrans gegeven voorbeelden pri(e):proi(e).

19 Rooth 1928, 26; Willaert 1984, 244. De tekst is ontleend aan de editie van Rombauts & De Paepe (1961, 296) met als vertaling van vs. 3-4 ‘dan valt, zoals bekend, het feest van Allerheiligen’ (p. 297). Wederom heb ik de grammatisch rijmende woorden gecursiveerd, zoals dat ook in alle nog volgende citaten het geval zal zijn.

20 Rombauts & De Paepe 1961, 124 (nr. xvi), 274 (nr. xxxix).

21 Voornamelijk eenmaal grammatisch rijm in meest opeenvolgende versregels in nr. ix (6: 2-3 daet:verdade), xii (3: 8-9 minne:minnen en 4: 8-9 anscine:schijn), xxxv (4: 3 en 6 scine:sceen) en xliv (8: 3-4 si:sijt) Zie ed.-Rombauts & De Paepe 1961, 84, 100, 246-248 en 306. Eveneens incidenteel zijn de grammatische herhalingen van rijmwoorden tussen sen twee opeenvolgende strofen. Het betreft nr. I (1: 7 fine, 2: 3 fijn (p. 34)), ix (3: 8 cleet, 4: 1 cleder en 8: 2, 4, 5 doremint, bekint, verwint, 9: 3, 6, 7 ghewinne, minnen, bekinnen (p. 82, p. 86; hier lijkt naar een reeks gestreefd)), xviii (2: 5, 6 bekinnen, minnen, 3: 1, 3 minne, bekinne (p. 138)), xix (2: 2, 4 daghe, ghewaghe, 3: 2, 4 dach, wach (p. 140)), xxviii (2: 9 ontsiet, 3: 3 sien (p. 202)), xxxi (2: 4 verstaen, 3: 1 verstane (p. 224)), xxxii (7: 2, 4, 5 daet, jeghenstaet, ontfaet, 8: 2, 4, 5 verstaen, onderdaen, ontfaen (p. 230-232; wederom een reeks)), xxxv (5: 5 staet, 6: 5 wederstaen (p. 248)), xliv (2: 4 vroet, 3: 3 vroede (p. 304)).

[p. 160]

Een speciaal geval is Strofisch Gedicht nr. xxiii met als rijmschema aabaabbbcc. Met de a-rijmwoorden in vs. 1-2 en 4-5 is iets bijzonders: de voorlaatste woorden hebben dezelfde rijmvocaal en vormen met het volgende (respectievelijk voorafgaande) rijmwoord in een chiastische opstelling grammatische combinaties. Aan de hand van eerste strofe laat ik zien hoe dat in zijn werk gaat:

De tijt gheeft ons ten goede spoet,
Ende wrachten wij metten spoede goet,
So mochten wij verwinnen.
Ende waren wij dan in hoeden vroet,
So worden die onvroede behoet,
Die hen noch niet en bekinnen
Ende blent sijn van binnen;
Want sine weten wat si minnen.
Dus dolen wij in allen staden.
Nu moet ons god beraden.²²

In de elf strofen van dit gedicht voldoet alleen 9: 4-5 met hare waer: ware claer bijna en 10: 1-2 met ghetoent rouwe: minne trouwe geheel niet aan dit patroon. Nog één keer brengt Hadewijch dit gekruiste grammatisch rijm elders aan, en wel in nr. xxix 8: 4-5 ‘Nochtan hetet hi van werke starc; Maer maria wrachte sterkere werc’. ²³

Hadewijchs lyriek vertoont dus een zeer wisselende frequentie van grammatische rijmtoepassingen: van gedichten waarin steeds dezelfde versregels in de strofen grammatische rijmpartners zijn, incidentele strofen met een aantal van dit type rijmen, tot slechts eenmaal in een heel lied voorkomende gevallen. De meeste van deze rijmpartners zien we in versregels die op elkaar volgen, waarbij in één heel gedicht en één strofe elders ook het voorlaatste woord van de versregel in een gekruist verband betrokken is. Bevatten twee opeenvolgende strofen samen een of meer grammatisch rijmparen - op dit verschijnsel kom ik hierna bij Maerlants werk terug - dan bevinden deze zich veelal niet in dezelfde versregels (zie n. 21).

In de vroeger wel aan Hadewijch toegeschreven Mengeldichten 17-24 heeft de onbekende auteur binnen één of tussen twee opeenvolgende (spreuk) strofen in nr. 17, 19 en 24 slechts spaarzaam grammatisch rijm toegepast.²⁴ Mengeldicht 18, dat met ruim driemaal zoveel versregels veel omvangrijker is dan de zojuist genoemde, bevat naast letterlijke rijmwoordherhalingen meer gevallen van dit specifieke rijm, zowel binnen

22 Rombauts & De Paepe 1961, 166.

23 Rombauts & De Paepe 1961, 172 (nr. xxiii 9: 4-5 en 10: 1-2); nr. xxix 8: 4-5 op p. 212. Sayce 1982 meldt dit type grammatisch rijm (‘so arranged that a chiastic effect is produced’) bij Konrad von Würzburg (p. 334).

24 Als rijmschema zien we in deze strofen naast aabccb ook aabaab; zie voor het begrip spreukstrofe n. 4. Voor het auteurschap van Mengeldichten 17-24 o.a. Reynaert 1981, 434-437; Verdeyen 1982, 154-155; Breuer 1994, 159-160; Kwakkel 1999, 38. Ik gebruikte de editie-Van Mierlo 1952. Daarin heeft nr. 17 (totaal 120 vs.) tweemaal grammatisch rijm tussen twee strofen (vs. 57:61, 60:62 (p. 89)); nr. 19 (96 vs.) eenmaal binnen een strofe (vs. 50:51 (p. 113-114)); nr. 24 (144 vs.) twee keer een grammatisch rijm tussen twee strofen (vs. 40:44 en 58:63 (p. 128-129)).

[p. 161]

een strofe als tussen twee op elkaar volgende.²⁵ Twee opeenvolgende vérsregels vormen in deze teksten echter zelden een grammatisch rijmpaar.

Ook hertog Jan I van Brabant moet met het verschijnsel grammatisch rijm bekend zijn geweest. Maar anders dan de hiervóór genoemde auteurs Heinric van Veldeke, Hadewijch en de anonymi die de Lundse gedichten en de Mengeldichten schreven, levert zijn overgeleverde lyriek slechts één geval van dit rijmtype op. Dat staat in de beginregels van lied Vla met het rijmschema aBaBcDcD:

Eeines wibes güete
sint für truren guot...²⁶

25 Tussen twee strofen in vs. 75:84, 77:82 en 87:93 (p. 97; in deze vier strofen komen ook letterlijke rijmwoordherhalingen voor). Zowel binnen een strofe als tussen twee strofen vs. 128:131, 132:133, 134:135 (p. 99). Tussen twee strofen in vs. 386:394 (p. 109) en 399:408 (p. 109-110) en 412:416 (p. 110).

26 Naar de diplomatische editie van Goossens & Willaert 2003, 122-123. Eeines moet een verschrijving voor Eines of Reines zijn (vgl. Goossens 2005, 75).

Maerlant en zijn navolgers

In Jacob van Maerlants strofische gedichten vinden we eveneens grammatische rijmparen. Ze komen voor in de Martijn-teksten - de Wapene Martijn (ook wel als Eerste Martijn aangeduid) en Dander Martijn - alsmede in alle andere op één na, die volgens de zogenaamde Maerlantstrofe zijn geconstrueerd. Deze speciale strofe van dertien versregels is op slechts twee rijmklanken volgens het rijmschema aabaabaabaabb vervaardigd.²⁷ De grammatische rijmverbindingen treden zowel binnen de strofe als tussen twee (meestal) opeenvolgende strofen op. Daarbij kan de frequentie sterk wisselen. Zo heeft str. 17 uit Der kerken clage met slagen: slaet in vs. 2-3 niet meer dan één grammatisch rijmpaar, maar bevat Dander Martijn er drie in str. 12 en tellen twee strofen uit de Disputacie van onser Vrouwen er elk twee.²⁸

Zo nodig kan Maerlant met deze techniek ook flink uitpakken. Dat doet hij in de Wapene Martijn, waar hij het personage Jacob in str. 35 het door lieden van allerlei rang en stand rijmelen van minnedichten aan de kaak laat stellen. In de volgende strofe, die inhoudelijk slechts het verzoek van gesprekspartner Martijn - die tot dan toe steeds Jacobs vragen beantwoord heeft - tot het stellen van vragen en Jacobs bereidheid tot antwoorden bevat, wordt een uitbundig spel met grammatische rijmparen gespeeld waar slechts drie van de dertien rijmwoorden niet bij betrokken zijn.²⁹ Om te laten

27 Voor deze lyriek gebruikte ik de editie-Verwijs 1879. In de Maerlantstrofe kunnen de a- en de b-rijmen zowel manlijk als vrouwelijk zijn. Bijna al Maerlants strofische gedichten laten dit strofetype zien: Eerste/Wapene Martijn, Dander Martijn, Vander Drievoudichede, Verkeerde Martijn, Disputacie van onser Vrouwen, Clausule vander Bible, Vanden lande van oversee en Der kerken clage. Alleen het fragment Vanden verkeerden Martijn bevat in zijn acht Maerlantstrofen geen grammatische rijmen.

28 Zie voor Der kerken clage str. 17 Verwijs 1879, 138. Dander Martijn str. 12: 2-3 bant:ontbinden, vs. 4, 12 vant:vinden en vs. 7, 9 cant:kinden (ed.-Verwijs 47). Disputacie str. 34: 5, 13 stat:staden, vs. 6, 11 geladen:lat en str. 36: 4, 6 bekent:bekinnen, vs. 9, 11 versinne:sent (ed.-Verwijs 94-95).

29 Bij zijn signalering van grammatisch rijm in de lyriek van Veldeke en Hadewijch verwijst Rooth ook al naar deze strofe (Rooth 1928, 26).

[p. 162]

zien hoe Maerlant hier op subtiele wijze literaire kritiek levert op een groep minnedichters door hun overdreven toepassing van grammatische rijmen, hun technische trukendoos, in een parodie belachelijk te maken en hoe bedreven ook hij in die kunst is, volgen nu de beide betreffende strofen:

⁺‘Martijn, ic bem des wel berecht;
Het seget al, eist here, eist knecht,
Vrouwen ende joncfrouwen,
In sange ende in rime slecht,
Dat si met minnen sijn verplecht,
Ende men cans niet gescouwen.
Mi dinke dat al die werelt vecht
Jegen der reinre minnen lecht,
Ende volgen ontrouwen.
Menich seget nu ende echt:
“Mijn sin es so ane u gehecht
Dat ic wane bedouwen.”
Achter maecsi die mouwen.’

⁺‘Jacop, du hebs mi oyt gevraecht,
Ende ic antwort ende verdraecht,
Nu willic, Martijn, vragen.
Waenstu dat mi wel behaecht,
Dattu mi dus heves gejaecht?
Neent! wistics wien clagen.’
‘Martijn, vrient, wat holpt geclaecht?
Vrach dattu wils, ende ic gewaecht:
Ic wilt al verdragen.
God helpe mi, want hi vermaecht,
Dat mijn sin so werde gevaecht,
Dats di moete behagen:
Ic wille dandworde wagen.’³⁰

Alle vijf b-rijmwoorden uit str. 36 zijn hier grammatisch gekoppeld aan een A-rijmwoord. In deze laatste categorie missen er slechts drie van de acht een grammatisch rijmende partner.

Bij opeenvolgende strofen zien we eveneens een verschil in het aantal grammatische rijmparen. Meestal zijn het er vier, twee strofeparen tellen er elk drie en twee andere slechts twee. Daarbij sluiten de b-rijmen uit de eerste voor het merendeel aan bij de a-rijmen uit de volgende strofe, of omgekeerd. Een combinatie van a- met a- en b- met b-rijmen komt echter ook voor. Ter demonstratie van Maerlants werkwijze selecteerde ik de beide strofen uit Dander Martijn waarin Jacob aan Martijn uiteenzet dat er twee vrouwen zijn, een door hem beminde die niets van hem wil weten en een hem vurig liefhebbende die hem echter koud laat:³¹

+ 35

+ 36

30 Verwijs 1879, 19-20. Een vertaling van str. 35: 449-455 in Van Oostrom 1996, 271 (450 der reinre minnen lecht ‘het licht van de zuivere liefde’; 454 bedouwen ‘weg te kwijnen’; 455 ‘Achter zijn rug steken ze de gek met hem’ (mnw 4, 1998 (a)). Str. 36: 457 verdraecht ‘schik me erin’, ‘heb geduld’; 463 gewaecht ‘zal 't vertellen, erover spreken’; 465 vermaecht ‘kan maken’; 466 gevaecht ‘gereinigd’ (mnw 8, 1179 (2 b)).

31 Dander (of Tweede) Martijn is gewijd aan de ware liefde en heeft als centraal thema ‘het hypothetische dilemma ma van een man in nood die slechts één van twee vrouwen kan redden. Wie moet hij kiezen: de vrouw die hem bemint - ook al beantwoordt hij haar liefde niet - dan wel degene op wie hij zelf verliefd is, maar zij niet op hem?’ Zie Van Oostrom 1996, 66, vgl. 426.

[p. 163]

 

⁺‘Martijn, du salt mi verstaen:

 

Ene vrouwe wel gedaen

55

Hevet mi gevaen met minne.

 

Al dat Gode es onderdaen

 

Lietic al om hare gaen,

 

Mochticse gewinnen;

 

Nochtan wetic sonder waen,

60

Dat si mijns niet en acht een spaen:

 

Mijn herte doet mi bekinnen,

 

Al souder omme die werelt vergaen,

 

Dat soe mi niet en soude ontfaen

 

In hare herte binnen:

65

Hiertoe nes geen verwinnen.

 

 

 

⁺Ene ander vrouwe es die mi mint

 

Boven al dat soe levende kint

 

Met gestader trouwen,

 

Die mi geprijst es niet een twint,

70

Maer die scoenste diemen vint,

 

Ende bloeme van allen vrouwen.

 

Nu es mijn herte so hart een vlint,

 

Dat so hare iet daertoe verbint,

 

Dat soese wille scouwen.

75

Hoe lief upsien soe mi toesint,

 

Het dinct mire herten sijn al wint;

 

Soe liete haer eer bedouwen,

 

Eer sire om quame in rouwen.’³²

Wederom past Maerlant dit speciale rijm toe: door voorin de strofe te kiezen voor de sleutelrijmwoorden minne/mint en aldus een van de beide rijmklanken zó te wijzigen en in de volgende strofe te gebruiken dat er grammatische rijmparen ontstaan, schakelt hij de beide strofen nadrukkelijk semantisch en formeel aaneen.

Dat dit hergebruik-in-licht-gewijzigde-vorm van een rijmklank in opeenvolgende strofen aan rijmnood tengevolge van een lastig rijmschema moet worden toegeschre-

+ 5

+ 6

32 Verwijs 1879, 43-44. Volgens mnw 1, 649 luidt de interpretatie van vs. 77-78 ‘mijn hart liet eer toe dat zij, de onbeminde geliefde, verkwijnde, eer het om haar in rouw kwam’. Andere opeenvolgende strofen met vier grammatische rijmparen in de ed.-Verwijs: Wapene Martijn str. 50-51 (p. 27; vonden, sonden, orconden, ponden:cont, vont, pont, ongesont); Disputacie van onser Vrouwen str. 31-32 (p. 93-94; viant, hant, bant, pant:handen, panden, banden, vianden), str. 40-41 (p. 97; staet, slaet, ontfaet, gaet:gestaen, gaen, ontfaen, slaen); Vanden lande van oversee str. 13-14 (p. 129; goeden, bloeden, stoeden, roeden:wederstoet, bloet, roet, goet), str. 17-18 (p. 130-131; vridach, vermach, geclach, sach:dagen, clagen, magen, versagen). Drie grammatische rijmparen in Der kerken clage str. 2-3 (p. 132-133; raet, saet, verstaet:staden, geraden, versaden) en str. 6-7 (p. 134; wrake, smake, ongemake:gemaect, smaect, waect). Dander Martijn str. 18-19 heeft er twee (p. 50-51; minnen, bekinnen:minne, kinne) evenals Vander Drievoudichede str. 28-29 (p. 69-70; hant, becant:hande, becande). Hoewel str. 40 en de monorime slotstrofe 42 van Die clausule vander Bible niet direct op elkaar volgen, bevatten zij zes (vijf als men gevaren en misvaren niet afzonderlijk telt) grammatische rijmparen (p. 122-123; scaren, gevaren, twaren, verclaren, haren, misvaren:hare, clare, ware/beware, vare, scare, vare). Zo ook str. 36 en 38 (p. 120-121; live, wive, keitive, vive, scrive:scriven, keitiven, wiven, ontliven, viven). De kwestie van de al dan niet terechte toeschrijving van sommige der Strofische gedichten aan Jacob van Maerlant laat ik hier buiten beschouwing.

[p. 164]

ven, betwijfel ik. Zoals we in het voorafgaande al zagen, bevat Maerlants poëtica de mogelijkheid tot het gebruik van grammatisch rijm binnen de strofe. In de lyriek van de Minnesänger neemt Sayce dit type rijm eveneens tussen twee op elkaar volgende strofen waar. Uit de door haar opgegeven plaatsen (zie n. 11) blijkt namelijk dat zij ook deze herhalingen tot het grammatisch rijm rekent, zelfs als de grammatische rijmpartners zich - wat meestal voorkomt - niet in dezelfde versregels van de beide strofen bevinden of het een incidenteel geval betreft. De meeste rijmschema's van deze lyriek zijn niet echt moeilijk te noemen. Maerlants - en zoals we al eerder zagen ook Hadewijchs - werkwijze bij het toepassen van grammatisch rijm in twee opeenvolgende strofen sluit dus zeker aan bij die van de Minnesänger. Ook voor de troubadours- en in mindere mate de trouvèrelyriek stelt Billy (zie n. 8) bij grammatische rijmpartners interstrofische relaties vast. Zijn voorbeelden bevatten echter voornamelijk een hoog aantal van deze gevallen, waarbij de partners zich in dezelfde versregels van de strofen ophouden of schematisch door de opeenvolgende strofen rouleren.

Bij haar vergelijkend onderzoek naar de vormtypen van Minnesang en trouvèrelied in de overgang naar de late middeleeuwen stelt S. Ranawake vast, dat er wel degelijk een relatie tussen het rijmschema en het voorkomen van grammatisch rijm in deze lyriek - en die van de troubadours - bestaat. Niet de ingewikkeldheid van dat schema maar de herhaling van bepaalde rijmgroepen ligt daaraan ten grondslag. Met name in de zogenaamde Reihenstrophen, die opeenvolgend tenminste drie versparen met alternerend rijm (ab) moeten bevatten, treft zij dit speciale rijm aan. Tevens wijst zij op de aaneenschakelende functie ervan.³³ Ook in dit opzicht is er een overeenkomst tussen Maerlant met zijn specifieke strofe en het werk van de Minnesänger en de trouvères. Zo'n herhaling van bepaalde rijmgroepen in de strofe zagen we eveneens bij de vóór Maerlant geïnventariseerde lyriek met grammatische rijmen. Ook in het vervolg zullen we een dergelijke repetitie weer tegenkomen.

Maerlants dialooggedichten én zijn strofevorm vinden navolging. In het laatste jaar van de dertiende eeuw voltooide een eertijds voor Hein van Aken gehouden dichter de Vierde Martijn (tfierde mertens boec).³⁴ In de eerste van de 47 strofen meldt de auteur, verbeeld in het personage mertijn/merten, geïnspireerd te zijn door Maerlants gedicht over Jacop die van mertene vant. Daarna volgt een dialoog tussen vraagsteller Martijn en zijn docerende vriend Jacob. Soms zien we zelfs een woordelijke weerslag van de Wapene Martijn. Formeel wil de dichter zijn inspirator overtreffen: hij breidt de Maerlantstrofe met tweemaal drie versregels uit tot negentien verzen met het rijmschema aabaabaabaabaabaabb, hetgeen tot een gekunsteld geheel leidt.³⁵ Net als in Maerlants

33 Ranawake 1976, 111, 120, 217; vgl. Willaert 1984, 244.

34 De laatste uitgever van deze tekst, W.E. Hegman, beschouwt Hein van Aken als de auteur (Hegman 1958, 26, 86). Bij zijn behandeling van de Vierde Martijn laat R. Sleiderink zich er aanvankelijk niet over uit (Sleiderink 2003, 106 ‘De anoniem gebleven auteur...’); naar aanleiding van Hein van Akens auteurschap van Van den coninc Saladijn ende van Hughen van Tabaryen acht hij het echter ‘niet zo waarschijnlijk’ dat ‘Hein van Aken tevens de auteur is van de Vierde Martijn’ (Sleiderink 2003, 122, 192 n. 100). Zie ook Lievens 1960, 58-61.

35 Lievens (1960, 62) noemt het ‘rijmtechnisch [...] een bravoerstukje’. De dialoog gaat voornamelijk over op Brabant betrekking hebbende morele, politieke en sociale kwesties, waarbij vooral de funeste invloed die vleiers en valse raadgevers op hoge heren uitoefenen - zodat huichelarij hoogtij viert en het kwaad de overhand heeft in

[p. 165]

strofen kunnen de a- en de b-rijmen zowel manlijk als vrouwelijk zijn en wordt er grammatisch rijm toegepast, dat op één uitzondering na steeds twee opeenvolgende strofen verbindt. Het aantal grammatische rijmkoppels is wisselend - drie strofeparen tellen er zes, twee hebben er vier en één keer staan er slechts twee - evenals de wijze waarop de rijmwoorden uit de eerste aan die van de tweede strofe geschakeld zijn (a- met a-, a- met b- en b- met b-rijmen komen voor; ze staan bij de beide strofen niet in dezelfde versregels).³⁶

Ook Jan de Weert neemt Maerlants Martijn-teksten als voorbeeld voor de drie Rogier-gedichten waaruit zijn Dispitacie van Rogiere ende van Janne bestaat. Deze in de vroege (?) veertiende eeuw actieve auteur oefende te leper het beroep van clerc in surgyen (str. 3: 9; chirurgieklerk) uit.³⁷ Naar opzet en vorm volgt hij Maerlant na. In Maerlantstrofen met a- en b-rijmen die zowel manlijk als vrouwelijk kunnen zijn, is zijn navolging een aantal malen een letterlijke.³⁸

Alle drie de Rogier-gedichten bevatten grammatische rijmen. Zij treden driemaal binnen de strofe op, maar zijn veel vaker tussen twee op elkaar volgende aangebracht waar hun frequentie uiteenloopt van een tot vier paar. Soms zijn er daar een aantal dezelfde versregels uit de beide strofen bij dit rijmspel betrokken.³⁹ Bij Jan de Weert ech-

36 In de ed.-Hegman 1958 staan de grammatische rijmparen (vier) binnen de strofe alleen in nr. 30 (p. 75; dat: mesdaden, lat: onverladen, wat: waden, scaden: scat). Opeenvolgende strofen met zes paren zijn str. 9-10 (p. 61-62; wiken, riken, bliken, liken, diken, geliken: hemelrike, gelike, ewelike, dike, wike, blike), str. 12-13 (p. 63-64; onversaget, geiaget, bedaget, ongevraget, claget, geplaget: vragen, clagen, sagen, bedagen, plagen, iagen) en str. 16-17 (p. 66-67; vraghen, veriagen, behagen, sagen, verdragen, plagen: vraecht, plaecht, geiaecht, versaecht, behaecht, verdraecht). Vier grammatische rijmparen hebben str. 23-24 (p. 70-71; versproken, broken, roken, stoken: spreken, gereken, ontsteken, tgebreken) en str. 31-32 (p. 75 -77; loye, hoye, tornoye, moye: loy, tornoy, oey, moy). In str. 8-9 komen er slechts twee voor (p. 61-62; cuere, suere: cueren, sueren). Opmerkelijk is de daarop volgende grammaticale rijmverbinding (zesmaal) tussen de strofen 9 en 10 (de resp. rijmklanken van str. 8-10 zijn -out -u(e)re, -iken -u(e)ren en -aer -ike).

37 Brinkman 1991, 101-103; over de drie afgeronde zelfstandige stukken waaruit de tekst bestaat, die door zijn wijze van uitgeven de schijn wekt één gedicht te zijn, en hun onderscheiden aantal verzen en strofen p. 365 n. 43. Edities: Von Kausler 1866, 14-82 en Brinkman & Schenkel 1997, 962-1006 (diplomatisch).

38 Bijvoorbeeld in het openingsvers Wapene Rogier hoe saelt gaen (vgl. Wapene Martijn vs. 1 Wapene Martijn hoe salt gaen (ed.-Verwijs 1879, 1)) en in vs. 856 Droemt di Rogier slaept dijn zin waar het tweede Rogier-gedicht mee begint (vgl. Dander Martijn vs. 1 Martijn slaepstu slaept dijn sin (ed-Verwijs, 41)). In de Rogier-gedichten worden onder meer de door dat vleesch [...], die weerelt [...] ende telsche serpent (vs. 212-214) veroorzaakte zonde, de Goddelijke genade (gracie), de natuer aan wier Goddelijke wetten al het geschapene onderhevig is en de temptacie (verzoeking) behandeld.

39 De vers- en paginanummers verwijzen naar de ed.-Brinkman & Schenkel, waar het tweede en het derde Rogier-gedicht echter 3 vs. eerder beginnen dan in Brinkman 1991, 365 n. 43 wordt opgegeven (resp. vs. 856 en 1310). De tussen haakjes geplaatste strofe- en paginanummers zijn die van de ed.-Von Kausler. Grammatische rijmen binnen de strofe: tweemaal in vs. 300-312, p. 969 (str. 24, p. 25; sies:sien, tyen:tyes), driemaal in vs. 999-1011, p. 985 (str. 78, p. 50; laet:mesleede, staet:stede, reede:beraet; ook gramm. verbonden met vs. 1012-1024, p. 985-986 (str. 79, p. 51)), eenmaal in vs. 1764-1776, p. 1003-1004 (str. 137, p. 78-79; staen:stede). Tussen twee opeenvolgende strofen: vier paren in vs. 1465-1490, p. 996-997 (str. 114-115, p. 68-69; leden, beneden, zeden/verseeden, verbeden:bet, set, let, benet); drie paren in vs. 999-1024, p. 985-986 (str. 78-79, p. 50-51; ontgaet, staet, ontfaet:verstaen, ontfaen, ontgaen), vs. 1362-1386, p. 994 (str. 106-107, p. 64.-65; secht, ghehecht, lecht:seghet/ontseghet, leghet, heghet) en vs. 1400-1412 plus 1426-1438, p. 995-996 (str. 109 en 111, p. 65-67; comen, nomen, vromen:coemt, vroomt, ghenoomt) die niet direct op elkaar volgen; twee paren in vs. 274-299, p. 968-969 (str. 22-23, p. 24-25; bekinnen, beghinnen:can, began) en vs. 843-868, p. 981-982 (met de scheiding tussen het eerste en het tweede Rogier-gedicht; str. 66-67, p. 45-46; winnen/winnen/ghewinnen, zinne:zin/zin, tghewin/ghewin); slechts één paar in vs. 453-478, p. 972-973 (str. 36-37, p. 31; mesdoen:mesdoet).

[p. 166]

ter rijmen steeds de a-rijmen uit de eerste grammatisch op de a-rijmen uit de tweede strofe; slechts één keer - het gaat dan om de niet-opeenvolgende strofen 109 en 111 (zie n. 39) - betreft dit speciale rijmverband de beide b-rijmen. Ook vervalt hij binnen de strofe nogal eens in een letterlijke rijmwoordherhaling. Hier lijkt de leerling (net als bij de inhoud?) duidelijk de mindere van zijn meester.⁴⁰ Een ander verschil met Maerlants Martijn-gedichten en de Vierde Martijn is de verhouding die er tussen de beide gesprekspartners bestaat. Zijn bij Maerlant Jacob en Martijn twee gelijkwaardige en aan elkaar gewaagde opponenten, is de dialoog tussen de vragende Mertijn en zijn docerende vriend Jacob in de Vierde Martijn er ook een tussen gelijken, in de Rogier-gedichten is de relatie tussen Jan en de onwetende Rogier als die tussen een schoolmeester en zijn leerling.⁴¹

Hiermee zijn we echter nog niet aan het eind gekomen van het door dichters aanbrengen van grammatische rijmen in hun lyriek. Zoals we zullen zien passen andere en latere auteurs deze techniek eveneens toe, al lijkt de frequentie van het verschijnsel met het voortgaan van de tijd aanvankelijk af te nemen.

40 Ook J. Geurts is deze mening toegedaan: ‘Jan de Weert blijft dus beneden zijn model, maakt zich de taak een weinig minder moeielijk’ (1904-1906, I, 225-226).

41 Vgl. Brinkman 1991, 116.

Sprokkelingen uit de veertiende en vijftiende eeuw

Uit de eerste helft van de veertiende eeuw stammen drie mystieke gedichten die zijn overgeleverd in een handschrift dat uit twaalf onderdelen bestaat. De oudste delen daarvan dateren van kort vóór 1350, de jongste uit rond 1400. Zij zijn te Rooklooster tot één geheel samengevoegd en bevinden zich thans als convoluut in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel (hs. 3067-73). In een prozanotatie vullen deze drie gedichten dl. ix dat fol. 155r-158v beslaat. Hun uitgever R. Lievens heeft ze de titel ‘Spekulatieve Vv-gedichten’ gegeven.⁴²

Van de gedichten bestaat het eerste - Mijn lichame es een esel trage - uit negen zesregelige strofen met het rijmschema ababab. In de tweede, derde en achtste strofe zijn grammatische rijmen aangebracht:

Alsic woude minen esel binden,
Dien ic met groter pinen bant,
Ic moest mi laten van ondervinden.
Om dat ic nv vele ondervant,
Doe en constic niet ondervinden
Dat ic namaels ondervant.

42 Lievens 1987. De naam ‘Vv-gedichten’ ontleent hij aan W. de Vreese die in zijn beschrijving van handschriften met teksten van Ruusbroec dit convoluut, waarin hij tien delen onderscheidde, van het siglum Vv voorzag (De Vreese 1900-1902, 639-663). Recente gegevens over dit handschrift in Kwakkel & Mulder 2001, 154-157 met op p. 161 n. 25 de verdeling in twaalf teksteenheden en hun datering. Het ‘spekulatieve’ in Lievens naamgeving verwijst naar de bespiegelende, beschouwelijke inhoud.

[p. 167]

13

Anesiet den berch van lybaen!

 

Benede aen des berchs voet

15

Daer lietic minen esel staen

 

Ende al dat ic op heme loet.

17

Ic wille miseluen soeken gaen,

 

Vinden daer ic ewech stoet.

 

 

43

Ic liete den ceder ende den aren,

 

Ic kerde mi ter sonnen waert,

45

In dat vaderlike ghebaren

 

Daer die vader den sone ghebaert.

47

Wie sal mogen mi verclaren,

 

Hine si selue alder ierst verclaert.⁴³

In de tweede en achtste strofe zijn de opeenvolgende versregels paarsgewijs grammatisch aaneengeschakeld (vs. 7-12 binden:bant, ondervinden:ondervant (tweemaal); vs. 45-48 ghebaren:ghebaert, verclaren:verclaert), de derde strofe combineert het a-rijmwoord uit vs. 15 staen met het b-rijmwoord stoet in slotversregel 18.

Eveneens veertiende-eeuws zijn twee fragmenten van een rol waarop restanten van spreukstrofen, die voornamelijk uitspraken over de (hoofse) minne doen, zijn genoteerd. Hun bezitter D.A. Stracke dateerde het schrift op de tweede helft van de veertiende eeuw, plaatste het ontstaan van de teksten in de eerste helft daarvan en gaf de zwaar gehavende lyriekfragmenten uit. Tegenwoordig maken ze deel uit van de Bibliotheek van het Ruusbroecgenootschap te Antwerpen. Nieuw onderzoek heeft recent geleid tot een publicatie met editie door D. van der Poel.⁴⁴ De weinige grammatische rijmparen bevinden zich in fragment A. Twee paar schakelen daar twee opeenvolgende strofen aaneen, tweemaal is er een paar binnen een strofe aangebracht.⁴⁵

Het tussen 1390 en 1400 ontstane Gruuthuse-liedboek laat slechts in één van de 147 liederen grammatisch rijm zien. Het betreft lied nr. 58 met het rijmschema aabaabbb. De eerste en tweede strofe zijn in deze tekst extra verbonden door de rijmwoorden van hun verzen 1 en 4, die respectievelijk ghemint:wint en minnen:ghewinnen luiden.⁴⁶

Twee lyriekhandschriften uit de vroege vijftiende eeuw bevatten eveneens grammatisch rijm dat evenmin uitbundig is aangebracht. Het oudste is het zogenaamde Haagse liederenhandschrift ('s-Gravenhage, kb, 128 E 2) dat rond 1400 gedateerd wordt. Voor dit eenvoudig uitgevoerde verzamelhandschrift neemt men - mede op grond van de gebezigde kunstige literaire mengtaal van Middelnederlandse en Middelhoogduitse bestanddelen - als plaats van ontstaan het Hollands-Beierse hof in Den Haag of een hof in het Nederrijngebied (Gelre, Kleef) aan.⁴⁷ De inhoud bestaat uit hoofse minnelyriek, spreuken en ‘Minnereden’. Dit zijn korte, in didactische of alle-

43 Lievens 1987, 84, 87.

44 Stracke 1928; zie ook Kienhorst & Mulder 1993, 71-74. Van der Poel 2007. Voor de spreukstrofe zie n. 4.

45 In de linkerkolom op de rectozijde van fragment A verbindt minnen:versijnnen str. 2: 4-5 met str. 3: 1-2 mint: versijnt. Binnen str. 6 zien we nog rade:raet en in str. 10 hoeden:hoet. Zie Van der Poel 2007; vgl. Stracke 1928, 265, 266.

46 Zie de editie-Heeroma 1966, 356. Voor de datering De Bruin & Oosterman 2001, 750 onder H159.

47 Een beknopte behandeling van het Haagse liederenhandschrift in Tervooren 2006, 131-133, 183-185 met de aldaar opgegeven literatuur. Greet Jungman (1990) opperde als eerste de mogelijkheid dat dit handschrift in verband gebracht kan worden met Mechteld van Gelre (1325-1384) en de hoven van Gelre en Kleef. Sleiderink (1998, 31-34) voert argumenten aan om deze stelling te weerleggen; Tervooren (2006, 185, 264) blijft echter met de mogelijkheid rekening houden. Editie van het handschrift: Kossmann 1940.

[p. 168]

gorische vorm gegoten teksten die veelal de aard van de hoofse liefde en de houding van de oprechte minnaar behandelen. Ook minneklachten, liefdesgroeten en lofprijzingen van de vrouwe worden tot dit genre gerekend. Met hun indeling in strofen en de van het gebruikelijke gepaard rijm afwijkende rijmpatronen komen sommige het lied zeer nabij.⁴⁸ De weinige in deze lyriek aangetroffen grammatische rijmen omvatten een tot twee paar rijmwoorden per strofe. Meestal bevinden zij zich binnen zo'n teksteenheid. In drie gevallen echter schakelen zij twee opeenvolgende aaneen waarbij slechts eenmaal in beide strofen dezelfde versregels betrokken zijn. Zelden bevat een tekst meer dan één strofe met grammatisch rijm.⁴⁹

Het tweede, het iets jongere Berlijnse liederenhandschrift (Berlijn, sbb-pk, mgf 922) stamt uit het eerste kwart van de vijftiende eeuw. In dit convoluut zijn behalve een fragment van Pyramus en Thisbe en de kruisvaardersroman Seghelijn van Jherusalem tevens talrijke minnereden en 86 liederen samengevoegd. Deze liederen, waaronder rondelen en (virelai)balladen met begin- of eindrijm, zijn op drie na unica; twaalf zijn er van een muzieknotatie voorzien. Mogelijk hebben er aan deze lyriek - die eveneens in een mengtaal (Ripuarisch met Middelnederlandse elementen) is opgetekend - vier verschillende liedverzamelingen ten grondslag gelegen. Het handschrift zal in de landen van de Nederrijn zijn ontstaan.⁵⁰ Grammatische rijmen komen in dit corpus uiterst zelden voor: slechts tweemaal heb ik een combinatie van twee paar aangetroffen, en wel in de derde strofe (8 vs.) van lied xxxx en in het vierregelige refrein van lied lxiv.⁵¹

Het lijkt er sterk op dat de dichters in de zojuist besproken drie lyriekhandschriften beslist niet uit waren op het aanbrengen van grammatisch rijm in hun werk. Totaal vermeden hebben zij het niet, maar hun belangstelling voor lyrische vormen ging duidelijk uit naar andere aspecten van gedicht- en strofenbouw.

Nog jonger is de verzameling teksten in handschrift 75 H 57 uit de Haagse Koninklijke Bibliotheek, door E. Verwijs uitgegeven onder de titel Van vrouwen ende van

48 Beckers 1995, 155; Tervooren 2006, 178, 183; vgl. Lexma 6, 646-647.

49 Zie ed.-Kossmann 1940. Binnen dezelfde strofe: nr. 1 29: 1,6 ontslusen:ontsluyset en 3,7? ghiesen:guyset (p. 13; rijmschema aBaBCddC; str. 13-31 bevatten dezelfde tekst als str. 53-71 van nr. 84); nr. 20 25: 1,2,5 liden:leyt:lede (p. 29; rijmschema ababcdc); nr. 31 1: 2,4 magen:macht en 3: 2,4 gesinde:zin (p. 38-39; rijmschema aaabaaabb); nr. 65 3: 2,5 wende:wenden en 8: 2,8 vont:vinden (p. 79-80; rijmschema aaabcccb); nr. 72(3) vs. 15-16 daghe:dach (p. 89; rijmschema aaaBB); nr. 80 1: 5-6 stan:stonde (p. 93; rijmschema AbAbCdCd); nr. 84 33: 1,5 gemachen:mach en 69: 1,6 ontslusyn:ontslusyt en 3,7 ghusyn:ghusyt (p. 98, p. 102; rijmschema aBaBCddC; str. 53-71 met dezelfde tekst als nr. 1 str. 13-31); nr. 86 8: 1,7 staet:stoede (p. 103; rijmschema abcabcc). Tussen twee opeenvolgende strofen: nr. 31 11: 1-2 sange, lange en 12: 1-2 zanc, lanc (p. 39-40; rijmschema aaabaaabb); nr. 86 7: 2,5 ghestade, rade en 8: 1,4 staet, raet (p. 103; rijmschema AbcAbcc); nr. 107 6: 2,4 leven, geven en 7: 1,3 geeft, leeft (p. 131; rijmschema ababbcc). Bij nr. 18 (p. 25-26; rijmschema ababbcbc) rijmen drie b-rijmwoorden van de eerste strofe (vs. 4,5,7) grammatisch op vs. 2,4,5 van de laatste (=8e) strofe (live, wive, bedrive:wijf, lijf, bedrijf; dezelfde tekst in hs.-Van Hulthem nr. 48 (ed.-Brinkman & Schenkel 1999, 333-335)). Teksten met meer strofen waarbinnen grammatisch rijm voorkomt zijn dus nr. 31, 65 en 84.

50 Beckers (1995, 155) dateert het handschrift rond 1410-1420, Tervooren (2006, 145; zie verder 131-132, 145-147, 181-183) ca. 1425-1430 met als plaats van ontstaan de zuidelijke landen van de Nederrijn. Willaert denkt bij zijn bespreking van de lyriekvormen van dit handschrift daarentegen aan het noordelijk deel van het Benedenrijngebied, de omgeving van de Duits-Nederlandse grens (1993, 158; rondelen en virelaiballaden 161-163). De inhoud van het handschrift in Hogenelst & Rierink 1992, 44-45 en 332 n. 83. Editie: Lang 1941.

51 Zie ed.-Lang 1941. Nr. xxxx 3: 1,6 wise:wijs en 3,7 prise:prijs met als rijmschema ababcccd (p. 21); het refrein met rijmschema aaBB van nr. lxiv 1-4 guede, moede:moyt, goet (p. 33).

[p. 169]

minne. Dit op omstreeks 1440 gedateerde manuscript, dat wel als persoonlijk aantekenboek van een onbekende vijftiende-eeuwse sprookspreker is beschouwd, bevat in voornamelijk strofische vorm een bonte collectie van dertien gedichten waaronder minnereden, twee boerden, spreuken en raadsels, de tekst van Het gilde van de Blauwe Schuit en die van Vander feesten een proper dinc. De meeste handelen over de (hoofse) minne. Al laat het merendeel van de gedichten een Duitse woordkleuring zien, variërend van een paar tot een groot aantal gevallen per tekst, toch moet de bundel uit Holland afkomstig zijn.⁵²

In drie teksten uit dit handschrift komen grammatische rijmen voor. Allereerst twee stel in het gepaard rijmende nr. 2 uit de spreuken- en raadselverzameling Der minnen guet (nr. III), waar behalve de herhaling in de door mij gecursiveerde grammatische rijmwoorden ook het rijm van de vs. 3-4 alleen:cleen in de slotregels 9-10 terugkeert, bínnen vele verzen het eerste rijmwoord prijs of de vorm gheprijst wordt gebruikt (vs. 4, 8, 9, 10) en de vs. 2 en 10 nagenoeg gelijkluidend beginnen (Van/Om alder werelt):

Weder haddi liever, te hebben prijs
Van alder werelt in elker wijs,
Soe van uwen lieve alleen
En soudi sijn gheprijst niet cleen,
Ende die werelt soude u misprysen?
Die wairheit moeti hier of wisen.
Ic soude mi herde seer pinen
Van minen lief gheprijst te sine.
Ach, haddic prijs van hair alleen,
Om alder werelt prijs soe gaef ic cleen.⁵³

Vervolgens verbinden vijf paar grammatische rijmen de strofen 8 en 9 van gedicht nr. vii dat Verwijs Vanden kaerlen (‘Van de kerels’) noemt en tot slot twee paar in de eerste strofe van gedicht nr. ix, een minnerede.⁵⁴

Een convoluut dat in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel onder de signatuur hs. ii 270 bewaard wordt en thans naar een vroegere bezitter het ‘Handschrift Koning’ wordt genoemd, leverde eveneens een strofe met grammatische rijmen op. In de vier delen van de codex - het jongste dateert van ca. 1527 - zijn geestelijke gedichten en rederijkerswerk, Middelnederlandse en Latijnse liederen met muzieknotatie en Latijnse hymnen en gebeden bijeengebracht. De tekst die mijn aandacht trok, bevindt zich in het eerste en oudste deel, dat in het laatste kwart van de vijftiende eeuw te Brugge moet zijn geschreven en geestelijke gedichten en rederijkersrefreinen bevat.⁵⁵ Onderaan fol. 25v lezen we, voorafgegaan door de aantekening nota, een strofe die begint met de regels

52 Verwijs 1871 (uitvoerige inleiding en teksteditie); Brinkman 1997, 111, 162; Hogenelst 1997, dl. 2, 273. Over de uiteenlopende Duitse kleuring van de teksten De Haan 1999, 142.

53 Zie ed.-Verwijs 1871, 37-38, nr. iii (2). Geen Duitse kleuring in deze strofe.

54 Ed-Verwijs 1871, 73-74, nr. vii (a) met rijmschema aaaaaaaaaaaabbbb str. 8: 4,7,9,10,11 scilt:onghelt:milt:hilt:ghevilt en 9: 1,3,4/7,6,8 melden:onghelden:helden (tweemaal): velden:bescelden (vs. 111-142); nr. ix (p. 89) met rijmschema ababcdcdee 1:2,4,6,8 woude, coude:kout, ghewout.

55 Gegevens over deze codex, met name over de inhoud, bij Oosterman 1995, 106-107, 332; vgl. De Bruin & Oosterman 2001, 742 onder H077 met o.a. de naamgeving. Zie ook Lyna 1924, 289-295; een uitvoerig excerpt van de teksten, soms met edities, op 295-323.

[p. 170]

 

De weerelt gheeft van consten prijs

 

Maer duecht alleene die salmen prijsen.

De rijmwoorden van de volgende verzen luiden: rijs, rijsen, bewijsen, wijs, spijsen, spijst, jolijs, verjolijsen, afgrijsen. In deze op twee rijmklanken met het rijmschema AbAbbAbAAbb geconstrueerde strofe vormen dus alle direct op elkaar volgende A- en b- rijmwoorden grammatische rijmparen, dat wil zeggen in de eerste tien verzen. Alleen vs. 11, dat met het b-rijmwoord afgrijsen op het voorafgaande b-rijmwoord verjolijsen rijmt, doet daar niet aan mee.⁵⁶

Het op deze manier aanbrengen van grammatische rijmen doet sterk denken aan de overvloedige toepassing ervan in het middendeel van de Lundse gedichten, zoals dat aan het begin van dit artikel gedemonstreerd is. Het lijkt erop dat dichters in de tweede helft van de vijftiende eeuw weer meer belangstelling hebben voor het inzetten van deze speciale rijmtechniek in hun werk.

56 De tekst in Lyna 1924, 296-297.

De rederijkers

Gezien hun grote belangstelling voor vorm en virtuositeit ligt het in de lijn der verwachting dat ook de rederijkers - evenals hun Franse collega's - in hun lyriek van de mogelijkheden die het grammatisch rijm bood gebruikmaakten.⁵⁷ Nu is het welhaast ondoenlijk op korte termijn het totale lyrische rederijkerswerk op dit verschijnsel door te lopen, temeer daar nog niet alles is uitgegeven. Het moet hier dus bij een paar signaleringen blijven.

In de lyriek van Anthonis de Roovere (ca. 1430-1482) vinden we een dusdanige veelheid aan vormen, dat het lijkt of hij met bijna alles wat mogelijk is heeft geëxperimenteerd. Zijn werk kan als een ijkpunt voor na hem komende dichters beschouwd worden. In deze vormuitbundigheid is ook een paar maal grammatisch rijm vertegenwoordigd.⁵⁸ Zo vormen in het refrein Almueghende vader zonder beghin de eerste zes verzen van alledrie de strofen grammatische rijmparen, zoals in str. i beghin:beghinsele, bin:binsele en min:beminsele. De veertien verzen met gepaard rijm van de Remedie om goede kinderen te hebbene bevatten een grammatisch rijm waarbij de laatste twee woorden van vs. 2 en 4 kruislings betrokken zijn, een manier die we ook in de lyriek van Hadewijch zijn tegengekomen. Eveneens valt er in de onder het opschrift Noteert overgeleverde rijmspreuken een grammatisch rijmpaar te ontdekken: de zes gepaard rijmende versregels van spreuk nr. xi hebben deze rijmsoort in vs. 2-3 (gheeft:gheuen).

Van een andere orde is de rijmtechniek in rijmspreuk ix waar we lezen:

57 Vgl. Dragonetti 1979, 421 die bij rijmverschijnselen waaronder het grammatisch rijm schrijft ‘qui connaîtront leur jour de gloire à l'époque des Grands Rhétoriqueurs’. Eveneens Guiraud 1952, 12: ‘la rime dérivative des provençaux reprise par les Grands Rhétoriqueurs ...’.

58 Voor de persoon van Anthonis de Roovere zie Oosterman 1995, 200-201; idem 1995-1996, 30-31. Zijn gedichten zijn uitgegeven door J.J. Mak (1955).

[p. 171]

 

O Heere versterckt mijne bloote // bloothede

 

Tot duechden heft op mijn cleene // cleenhede

 

Doet mi aenscouwen uwe groote // groothede

 

Daer de drijvoudicheyt is eene // eenhede

 

Door v ontfaermighe reene // reenhede.⁵⁹

Hier rijmen niet alleen de slotwoorden van de verzen in het rijmschema ababb, de voorlaatste doen dat ook. De herhaling van de woordstam met daarachter een verschillende uitgang vindt nu bínnen de versregel plaats. Op bijna dezelfde manier gaat De Roovere te werk in het Refereyn ende lof van Maria. De vijftien versregels in de drie strofen van dit gedicht met het rijmschema aabaabaabaabbcc - een Maerlantstrofe plus nog twee op een nieuwe rijmklank vervaardigde verzen waarvan de laatste de stokregel is - bevatten halverwege al hun verzen met een a-rijmwoord een op het slotwoord grammatisch rijmend equivalent, zoals uit vs. 1-6 valt op te maken:

O Weertste / o goede // die Godt soe goedede
Met hemelscher hoede / ende soe behoedede /
Dat v is bleuen // Gods moede tzijne
Lof reynste van moede // die noyt en moedede
Van Yeuens bloede // diet al bebloedede
Hebdy ghegheuen // puer medecijne

Deze middenrijmen bezitten zo zelf ook weer een rijmschema dat gelijk verloopt aan dat van de strofe, waarbij het citaat al laat zien dat de rijmklanken van de beide series a-rijmen nagenoeg overeenkomen. Datzelfde beeld toont de vierregelige princestrofe aan het slot, die een abab-rijmschema heeft en eindigt met de stokregel.⁶⁰ Waarschijnlijk mogen deze combinaties van grammatische varianten, die halverwege het vers of direct aan het rijmwoord voorafgaan, eveneens tot een speciale (rederijkers) vorm van het grammatisch rijm worden gerekend.⁶¹ Dat het woordspel met grammatische vormen ook deels onafhankelijk van het rijm kan worden gespeeld signaleert Sayce al voor de Minnesangperiode.⁶²

59 Zie de ed.-Mak 1955. Voor Almueghende vader zonder beghin p. 112-114. Het rijmschema van de strofe is abababbcbccdccd; de overige grammatische rijmpartners zijn str. 2: 1-6 ghemaect:maecsele, gheraect:gheraecsele, smaect:smaecsele en str. 3: 1-6 onghemeten:onmetelic, weten:wetelic, secreten:secretelic. De vs. 2 en 4 van de Remedie om goede kinderen te hebbene luiden: ‘Machmen maken menich goedt kindt’ en ‘Maecktmen van quade kinderen goede’ (p. 261). De rijmspreuken nr. ix en xi (O Leuende leuen dat eewelijck leeft) op p. 263. Vgl. Moser 2003, 36-37.

60 Ed.-Mak 1955, 178-180. Het op een na laatste woord van vs. 3 luidt werkelijk moede; Mak interpreteert het als ‘moeder’ en vermoedt een woordspel met moede // moedede in het volgende vers. Wellicht ten overvloede: een stokregel is het identieke eindvers van elke strofe; hij bevat het thema van het gedicht. Een kortere strofe aan het eind van een gedicht (met name een refrein of ballade) die gewoonlijk begint met Prince/Princesse, waarmee de persoon aan wie het gedicht is opgedragen wordt bedoeld, noemt men prince-strofe (Van Gorp 1998, 415, 139 (envoi)).

61 Matthijs de Castelein noemt dit laatste verschijnsel in zijn Const van Rhetoriken (Gent 1555) op p. 226 Ander vremde snede ‘een andere aparte rijmvorm’. In zijn voorbeeldgedicht (rijmschema AABcAABccDD) eindigen de verzen op een A-rijmwoord met cracht alder crachtighst, ghehacht alder ghehachtighst, magt alder magtigst en pacht alder pachtighst, terwijl vs. 3 begint met Bedacht alder bedachtighst. Zijn theoriestrofe nr. 66 (rijmschema ABAABBCBC) laat in de vs. 2, 5, 6 en 8 die op een B-rijmwoord eindigen hetzelfde fenomeen zien: baten batelick, maten matelick, staten statelic en haten hatelic. Zie Iansen 1971, 139-140, 638; vgl. Moser 2003, 37.

62 Sayce 1982, 37. Als voorbeeld citeert zij een aantal versregels van Hug von Werbenwag. Daarin bevinden sommige grammatische woordpartners zich in de laatste twee woorden van de versregel, zoals in ‘Der sumer sumerbernde kumt/mit wunne wunnecliche’ (mijn cursivering, ACH).

[p. 172]

Ook de Brusselaar Colijn van Rijssele (1430/40-1503?) creëert in de Spiegel der Minnen versregels met dit rijm dat zo op het grammatische lijkt.⁶³ Dit rederijkerstoneelstuk, waar in zes afzonderlijke spelen een droef eindigend liefdesverhaal wordt verteld, bevat lyrische passages die soms een strofische vorm hebben. Met name de hoofdpersonen doen hun ontboezemingen in lyrische monologen. Daaronder bevinden zich twee refreinen en twee liederen met een wijsaanduiding.⁶⁴

In deze liederen uit de Spiegel der Minnen - of in de directe omgeving ervan - treffen we de rijmvorm aan waarbij de laatste twee woorden van de versregel grammatisch aan elkaar zijn gekoppeld. Het meest extreem gebeurt dat in vs. 1516-1536: in dat lied doen op vier na - het betreft hier de verzen op een D-rijmwoord - alle 21 versregels aan dit spel mee, bijvoorbeeld in de vs. 1516-1520 die eindigen op lijdens//lijdt, drachten//draecht, strijdens/strijdt, clachten//claecht, ghedachten//daecht. Het rijmschema van de voorlaatste woorden (ababbcbccDcDDeDeefeff) vertoont nagenoeg hetzelfde patroon als dat van de laatste (ABABBcBccDcDDeDeeFeFF). Men duidt een op een dergelijke manier opgebouwd schema wel aan met de term ‘gekruiste geschakelde kwartetten’. Vlak voor het begin van het andere lied laat de laatste van twee strofen met het rijmschema ABABBcBcc in het eerste en het laatste c-rijmwoord (vs. 269 en 272) nog tweemaal zo'n woordstamherhaling op het versregeleinde zien.⁶⁵

Daarnaast bevat de Spiegel der Minnen grammatische rijmparen van het type zoals we dat al vanaf Heinric van Veldekes lyriek in de Middelnederlandse literatuur zijn tegengekomen. Zij bevinden zich direct aan het begin van het vijfde spel waar weer over den sanc gesproken wordt: vs. 4096-4097 Ghy moet nog singhen/Den sanc die ghy my hebt ghesonghen, en vs. 4099 en 4101 met ontspringhen:ontspronghen. Bijna aan het slot van dit spel brengt Colijn van Rijssele eveneens drie stel grammatische rijmparen aan (vs. 4967-4975) en tegen het eind van het zesde en laatste spel creëert hij in een strofe met nagenoeg hetzelfde rijmschema als de zojuist genoemde nog een koppel (vs. 5995-6003).⁶⁶

Het Spel van Narcissus ende Echo draagt als auteursnaam die van Colijn Keyart, van wie wordt aangenomen dat hij vereenzelvigd kan worden met Colijn van Rijssele

63 De voorlopige biografie van deze auteur, gerelateerd aan de verbanden tussen Colijn van Rijssele, Colijn Keyart en Colijn Caillieu die een en dezelfde persoon geweest kunnen zijn, in Van Gijsen 1989, 18-21.

64 De oudst bewaarde tekst is vermoedelijk naar een handschrift in 1561 te Haarlem bij Jan van Zuren gedrukt en bezorgd door D.V. Coornhert (Van Gijsen 1989, 22-23). Naar deze druk is de editie-Immink 1913 vervaardigd. Voor de lyrische passages zie Van Gijsen 1989, 24-26; de liederen en hun wijsaanduidingen staan in vs. 273-278 (ed.-Immink 10) en vs. 1516-1536 (ed.-Immink 53-54), de refreinen in vs. 2234-2278 (ed.-Immink 79-80) en vs. 2384-2435 (ed.-Immink 84-85).

65 Voor vs. 1516-1536 zie ed.-Immink 1913, 53-54; de vier D-rijmwoorden in vs. 1525, 1527, 1528, 1530 luiden ghequel//fel, rel//snel, bevel//wel en rebel//spel. De term ‘gekruiste geschakelde kwartetten’ bij Van Gijsen 1989, 24 en 200 n. 18. Op p. 25 merkt zij op dat Van Rijssele ‘repeterende vormen consequent af[sluit] met een op het laatste reguliere vers rijmende extra regel’ (vgl. ook de door mij opgegeven rijmschema's). De rijmwoorden in vs. 269 en 272 zijn ganc//gingen en sanck//singhen (ed.-Immink 10); de overige verzen uit de twee strofen (vs. 255-272) herhalen in hun beide slotwoorden niet de woordstam maar vormen er rijmen, zoals verlichten//stichten en graet//staet. De Castelein noemt dit ‘dobbelsteerten’ (zie Iansen 1971, 137-139).

66 Voor vs. 4096-4097, 4099 en 4101 de ed.-Immink 1913, 145. De strofen met vs. 4967-4975 (met wrake:wreect, spreect:sprack en versteect:verstack (vs. 4967 en 4971; 4968 en 4974; 4970 en 4972)) en vs. 5995-6003 (met beghinnen:begonste (vs. 5999-6000)) hebben de erg op elkaar lijkende rijmschema's aBaBBCBCC en ababbcbcc (ed.-Immink 175, 211).

[p. 173]

(zie n. 63). Dit spel is in twee redacties overgeleverd, namelijk in een handschrift uit 1552 dat deel uitmaakt van een serie afschriften van toneelstukken en in een druk uit 1621. In de tekst vinden we op het versregeleind eveneens gevallen waarbij twee woorden grammatisch op elkaar rijmen, zoals in de verzen waar Diana haar lied - dat op dit citaat volgt - aankondigt:

... ondancx den dorpers die vröcht benijen
sal ick hier vröchdelijck gheclanck // clinghen
stellende alle druck besijen
en my in mijnder iögt verblijen
om die der suuerheden ganck // ghinghen
dies sal ick melodiösen sanck // singhen.⁶⁷

Net als in de Spiegel der Minnen wordt ook nu weer in de context van een gezang en het zingen gespeeld met (een vorm van) grammatisch rijm.

67 Dit gedeelte uit Van Narcissus ende Echo (Gent, ub, hs. 900, fol. 14r-14v) met het rijmschema abaabb in Van Gijsen 1989, 229. Zie over Colijn Keyart en de twee redacties van de tekst Van Gijsen 1989, 15-16.

Besluit

Naar aanleiding van de in het voorafgaande verzamelde gevallen kunnen we voor de uiterlijke verschijningsvorm van het grammatisch rijm het volgende vaststellen. Bij dit type rijm worden aan de versregeleinden twee of meer woorden bijeengebracht die dezelfde woordstam maar een verschillende vervoeging of verbuiging hebben. Steeds heeft de ene partner aan het woordeinde een letter (die een klank weergeeft) of een uit één of meer letters (dwz. klanken) bestaande lettergreep méér dan de andere. De gekozen teksten uit de Lundse en Brusselse gedichten illustreerden dat met ure:uren, nam:name en met het citaat in de titel sanc:sanghen. Al is de woordstam niet exact dezelfde, ook combinaties met vormen van het sterke werkwoord waar klinkerverandering in de stam optreedt worden tot het grammatisch rijm gerekend, bijvoorbeeld in de lyriek van Veldeke (gunde:gan, kan:kunde) en in de zogenaamde ‘Spekulatieve Vv-gedichten’ (binden:bant, staen:stoet). Dit speciale rijm komt in de lyriek zowel bínnen de strofe als bij op elkaar volgende strofen voor.⁶⁸

Ten aanzien van de plaats waar de grammatische rijmpartners zich bij opeenvolgende strofen bevinden, is een tweedeling waarneembaar. Als de auteur dit type rijm in alle strofen van zijn gedicht heeft toegepast, zijn per strofe steeds dezelfde versregels bij deze techniek betrokken en bevinden beide partners zich bínnen die strofe.

68 Als J. Geurts in zijn studie over de geschiedenis van het rijm in de Nederlandse poëzie het grammatisch rijm bespreekt, noemt hij onder meer materiaal (namelijk Hadewijchs str. xliii en Maerlants Wapene Martijn str. 36) dat later ook bij Rooth te vinden is (zie n. 19 en 29). De overige door hem vermelde plaatsen stammen alle uit nietlyrische teksten met gepaard rijm. Het zijn geïsoleerd voorkomende combinaties van twee of vier grammatische rijmwoorden die weliswaar in elkaars buurt staan, maar niet altijd onmiddellijk op elkaar hoeven te volgen (bijvoorbeeld daghe, ghelaghe:dach, ghelach of breect, spreect:breken, spreken). Zie Geurts 1904-1906, I, 150, 171, 232-234. Zijn bronnen zijn o.a. Maerlants Spiegel historiael iv (1) en de Melibeus. Zelf kan ik daar nog talloze passages uit Maerlants Istory van Troyen (ed.-De Pauw & Gaillard 1889-1891) aan toevoegen, zoals vs. 8955-8960, 14133-14138, 14621-14626, 15375-15380, 15837-15842. Eveneens Flandrijs (ed.-De Graaf 1980, 160) vs. 18-21.

[p. 174]

Er zit dus een systeem in zoals de besproken teksten van Hadewijch en Anthonis de Roovere lieten zien. Staat de ene grammatische rijmpartner daarentegen in de ene strofe en zijn wederhelft in de daaraanvolgende, dan bevinden beide zich slechts in uitzonderlijke gevallen in dezelfde versregels. Veel gebruikelijker is een verdeling van de koppels rijmparen over niet-overeenkomende versregels van de beide strofen, zoals we onder meer constateerden bij Maerlant. In al dit soort in mijn materiaal geïnventariseerde gevallen kan ik geen systeem ondekken.

Met het gebruik van dit type rijmherhaling brengt de dichter een extra hechte structuur binnen de strofe en tussen twee of meer strofen aan. De plek die hij zijn grammatische rijmwoorden binnen de strofe gaat geven, biedt hem een aantal mogelijkheden. We zagen ze bij twee verschillend rijmende opeenvolgende versregels en dan vooral in een serie versregelparen met zo'n alternerend rijm (abab) - in een zogenaamde Reihenstrophe - bijvoorbeeld in het middendeel van de Lundse gedichten met het rijmschema dedeededee, of in het Handschrift Koning fol. 25v waar het rijmschema AbAbbAbAAbb luidt.⁶⁹ Ik zou dit gepaard grammatisch rijm willen noemen.

Ook komen ze verspringend voor, zoals bij Veldeke die in str. xxvii met het rijmschema aBaBccDD de vs. 1, 2, 3 en 4 in de vs. 7, 5, 8 en 6 van een grammatische rijmpartner voorziet en bij Maerlant die in str. 36 van zijn Wapene Martijn heen en weer springend grammatische rijmparen realiseert.

Een chiastisch arrangement behoort eveneens tot de mogelijkheden. Bij dit gekruist grammatisch rijm zijn de laatste twee woorden van twee opeenvolgende verzen betrokken die daar kruislings een grammatisch rijmverband aangaan. We zagen dat in Hadewijchs Strofisch Gedicht xxiii. Vandaar is het niet zo'n grote stap naar de rederijkers en hun Ander vremde snede (zie n. 61), die de laatste twee woorden op een versregeleind tot een grammatisch rijmpaar aaneensmeedt. De negende rijmspreuk van Anthonis de Roovere en vs. 1516-1536 uit Colijn van Rijsseles Spiegel der Minnen zijn daar voorbeelden van.

Zoals bij de voorafgaande inventarisatie al hier en daar is aangestipt, kan men alle hierboven gesignaleerde verschijnselen eveneens in het werk van de troubadours, trouvères en Minnesänger aantreffen. Alleen de uiterst virtuoze wijze waarop met name de troubadours - en in mindere mate de trouvères - met het aanbrengen van dit speciale rijm op elkaar volgende strofen aaneenschakelen en daar dan veelal dezelfde versregels bij betrekken heb ik in de Middelnederlandse lyriek nog niet gezien. Is dit toeval, of heeft het wellicht te maken met het verschil in klankrijkdom tussen de woorduitgangen van een Romaanse en een Germaanse taal?

De bron van deze rijmtechniek zal men vooral moeten zoeken in het door dichters genoten onderwijs. Daar werden in de twaalfde- en dertiende-eeuwse artes poeticae - waarin de voorschriften van de antieke retorica in nauwe samenhang met die der poëtica waren vastgelegd - onder meer de mogelijkheden voor een auteur om zijn tekst op te sieren behandeld. Hij kon dat doen via de ornatus facilis met de woordherhaling als belangrijkste onderdeel van de verfraaiingstechnieken (colores rhetorici). Deze was letterlijk (traductio) of bevatte veranderingen (adnominatio). In dat laatste geval konden

69 Voor de Reihenstrophe in de lyriek van troubadours, trouvères en Minnesänger zie n. 33.

[p. 175]

de wijzigingen met behulp van de verschillende vervoegingen/verbuigingen van een woord worden gerealiseerd of door de combinatie van een werkwoord en een zelfstandig naamwoord met dezelfde woordstam. Zo'n aan het versregeleinde toegepaste woordherhaling kan - naast het traditionele rijm - paren of reeksen woorden met eenzelfde stam maar door vervoeging, verbuiging of geslachtsverandering verschillende uitgangen opleveren. Kortom, grammatisch rijm zoals dat door troubadours, trouvères, Minnesänger en dichters van Mediolatijnse poëzie werd toegepast.⁷⁰ Het blijkt dat ook hun Middelnederlandse confraters deze kunst uitstekend verstonden.

Niet alle dichters zullen deze kennis uitsluitend via het onderwijs hebben opgedaan. Nu wij steeds meer inzicht krijgen in de wijze waarop zij al of niet variërend strofevormen aan elkaar ontleenden of anderszins op elkaars lyriek reageerden, wordt het duidelijk dat zij veelal op de hoogte waren van elkanders werk en soms tevens persoonlijke contacten onderhielden. De kans dat zij zo ook de kunst van het grammatisch rijmen van elkaar leerden, bij elkaar afkeken, moet zeker reëel worden geacht.⁷¹

Uit de in dit artikel bijeengebrachte gevallen van grammatische rijmen mogen we opmaken, dat deze speciale rijmvorm gedurende de hele ons bekende Middelnederlandse literaire periode door dichters in hun lyriek is aangebracht. Van Heinric van Veldeke aan het eind van de twaalfde eeuw tot vertegenwoordigers van de rederijkers aan het begin van de zestiende eeuw. Die verzameling laat echter tevens een frequentieverschil zien in het aantal keren dat de dichters dit rijm in hun werk toepassen. Vaak en soms met uitbundige uitschieters ontmoeten we het in gedichten uit de dertiende en het begin van de veertiende eeuw, al kan ook dan een dichter binnen zijn werk sterk wisselen in het aantal malen waarin hij grammatische rijmen gebruikt, zoals bij Hadewijch en Maerlant viel waar te nemen. Ook in het werk van troubadours, trouvères en Minnesänger zijn in deze periode - naast verschillen in frequentie en raffinement - zoals Willaert constateert ‘acrobatische prestaties met het grammatisch rijm bijzonder in trek’.⁷² Bij het vorderen van de veertiende eeuw lijkt het gebruik ervan op z'n retour om in de loop van de vijftiende nog verder af te nemen. Pas bij de eerste rederijkers - de tweede helft van de vijftiende eeuw is dan al even begonnen - bestaat er net als bij de Franse Grands Rhétoriqueurs (zie n. 57), weer ruime belangstelling voor dit type vormversiering, waarbij zij aan het kunstje nog een extra dimensie toevoegen door ook bínnen de versregel en dan vooral in de laatste twee woorden een grammatisch rijmpaar te creëren. Dat er in het frequent toepassen van grammatisch rijm in het Middelnederlands ook regionale verschillen zouden bestaan komt uit het wellicht nog te geringe materiaal niet naar voren.

Uiteraard zijn in dit stuk niet alle gevallen van grammatisch rijm de revue gepasseerd. Nog vele, die ik op mijn verkenning niet ben tegengekomen, zullen er in de

70 Zie voor de scholing van dichters Schweikle 1995, 105 en Bumke 1987, 682-690. Een overzicht van de Latijnse retorica in de middeleeuwen in LexMA 7, 786-789, voor de poëtica en dertiende-eeuwse artes poeticae op het gebied van de troubadourlyriek bestemd voor onderwijs aan dichters zie 36 en 791. De colores rhetorici worden behandeld in LexMA 3, 61-62 en Brinkmann 1979, 71-75. Deze mogelijke herkomst van het grammatisch rijm werd al geopperd door Schwarz 1935, 254, Kuhn 1967, 71, 145 en Ranawake 1976, 216. Mediolatijnse voorbeelden van dit rijm geeft Faral 1971, 94-95; eveneens Brinkmann 1979, 74-75. Vgl. Hemmes-Hoogstadt 2005, 212

71 Hemmes-Hoogstadt 2005, 212.

72 Willaert 1984, 58; vgl. Hemmes-Hoogstadt 2005, 211-212.

[p. 176]

schatkamers van de Middelnederlandse lyriek verborgen liggen. Of die nieuwe vondsten de grote lijnen van de frequentie waarin dit speciale rijm door de hele Middelnederlandse poëzie heen voorkomt en de wijze waarop het wordt toegepast, sterk zullen wijzigen, kan worden betwijfeld. Niettemin zal ik elk nieuw ontdekt grammatisch rijmgeval van harte in mijn collectie verwelkomen.

Summary

In addition to ‘normal’ end-rhyme, medieval lyric poets also establish rhyme at the end of a line verse by using words in which repetition is not carried by the end of the word, but by its stem. In this system of grammatical rhyme a pair or series of words has different endings resulting from conjugation, declension or change of gender (e.g. prisen: prijs, sisen: sijs, wijs: wisen). Usually the endings of the rhyming pairs are unequal in the number of articulated sounds, differing by a letter or a syllable. These pairs may be constituted by a variety of word categories: two (or more) verbs or nouns, a noun and a verb, a noun and an adverb, etc., or even a combination of homonyms. A survey of occurrences of this type of rhyme in Middle Dutch lyrics shows that poets used this form throughout the entire period. However, there are differences in the frequency it was used at various times, and authors themselves do vary in the use of it in their own work. Grammatical rhyme pairs can be found in several patterns at the end of lines; among rhetoricians from the later Middle Ages they may also be found within lines.

Adres van de auteur:

Annette C. Hemmes-Hoogstadt

Oostinglaan 2

nl-6705 bw Wageningen

Literatuur

Axters O.P., Stephanus (ed.), De Nederlandsche mystieke poëzie. Antwerpen: Nederlandsche Boekhandel, 1946, Mystiek Brevier 3.

Beckers, Hartmut, ‘Die volkssprachige Literatur des Mittelalters am Niederrhein’, in: Queeste. Tijd schrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 2 (1995), 146-162.

Billy, Dominique, l'Architecture lyrique médiévale. Analyse métrique et modélisation des structures interstrophiques dans la poésie lyrique des troubadours et des trouvères. Montpellier: Section française de l'aieo, 1989.

Billy, Dominique, ‘Répertoires métriques de la poésie lyrique médiévale’, in: C. Dauven-van Knippenberg & H. Birkhan (red.), Sô wold ich in Fröiden singen. Festgabe für A.H. Touber zum 65. Geburtstag-Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 43-44 (1995), 49-78.

Bischoff, B., e.a. (ed. & vert.), Carmina Burana. Die Lieder der Benediktbeurer Handschrift. Zürich [etc.]: Deutscher Taschenbuch Verlag, 1985.

Breuer, W.,‘Der minnen naerre dringhen. “Hadewijchs” Mengeldichten 25-29 als Zyklus’, in: Zeitschrift für deutsche Philologie 113 (1994), 159-189.

[p. 177]

Brinkman, Herman, ‘De stedelijke context van het werk van Jan de Weert (veertiende eeuw)’, in: H. Pleij e.a., Op belofte van profijt. Stadsliteratuur en burgermoraal in de Nederlandse letterkunde van de middeleeuwen. Amsterdam: Prometheus, 1991, Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen 4, 101-120.

Brinkman, Herman, Dichten uit liefde. Literatuur in Leiden aan het einde van de middeleeuwen. Hilversum: Verloren, 1997, Middeleeuwse studies en bronnen 53 [diss. Amsterdam].

Brinkman, Herman, & Janny Schenkel (ed.), Het Comburgse handschrift. Hs. Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. poet. et phil. 2° 22. 2 dln. Hilversum: Verloren, 1997, Middeleeuwse verzamelhandschriften uit de Nederlanden 4.

Brinkman, Herman, & Janny Schenkel (ed.), Het handschrift-Van Hulthem. Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, 15. 589-623. 2 dln. Hilversum: Verloren, 1999, Middeleeuwse verzamelhandschriften uit de Nederlanden 7.

Brinkmann, Hennig, Zu Wesen und Form mittelalterlicher Dichtung. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1979^2.

Bruning OFM, E., M. Veldhuyzen & H. Wagenaar-Nolthenius (ed.), Het geestelijk lied van Noord-Nederland in de vijftiende eeuw. De Nederlandse liederen van de handschriften Amsterdam (Wenen ÖNB 12875) en Utrecht (Berlijn MG oct. 190). Amsterdam Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis, 1963, Monumenta Musica Neerlandica 7.

Bumke, Joachim, Höfische Kultur. Literatur und Gesellschaft im hohen Mittelalter. 2 dln. München: Deutscher Taschenbuch Verlag, 1987^4.

De Bruin, Martine, & Johan Oosterman, Repertorium van het Nederlandse lied tot 1600. 2 dln. Gent [etc.]: Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 2001, Studies op het gebied van de Cultuur in de Nederlanden 4.

De Graaf, K.R., Flandrijs. Fragmenten van een Middelnederlands riddergedicht. Groningen: Wolters Noordhoff Bouma's Boekhuis, 1980, Neerlandica Traiectina 26 [diss. Utrecht].

De Haan, Corrie, Dichten in stijl. Duitse kleuring in Middelnederlandse teksten. Amsterdam: Prometheus, 1999, Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen 20 [diss. Leiden].

De Pauw, N., & E. Gaillard (ed.), Jacob van Maerlant, ‘Dit is die istory van Troyen’. Naar het vijftiendeeuwsche handschrift van Wessel van de Loe met al de Middelnederlandsche fragmenten. 4 dln. Gent: Siffer, 1889-1891.

De Vreese, Willem, De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken. 2 dln. Gent: Siffer, 1900-1902.

Dragonetti, Roger, La technique poétique des trouvères dans la chanson courtoise. Contribution à l'étude de la rhétorique médiévale. Genève [etc.]: Slatkine, 1979 [Réimpression de l'édition de Bruges 1960].

Faral, Edmond, Les arts poétiques du XII^e et du XIII^e siècle. Recherches et documents sur la technique littéraire du moyen âge. Paris: Champion, 1971 [fotomech. herdr. van de uitg. Paris 1923].

Frank, L, Répertoire métrique de la poésie des troubadours. 2 dln. Paris, 1966.

Gerritsen, W.P. (ed.), Lantsloot vander Haghedochte. Fragmenten van een Middelnederlandse bewerking van de Lancelot en prose. Amsterdam [etc.]: Noord-Hollandsche Uitgevers Mij., 1987. Middelnederlandse Lancelotromans 2.

Geurts, J., Bijdrage tot de geschiedenis van het rijm in de Nederlandsche poëzie. 2 dln. Gent: Siffer, 1904-1906.

Goossens, Jan, & Frank Willaert, ‘De liederen van Jan I. Diplomatische editie’, in: Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 10 (2003), 115-126.

Goossens, Jan, ‘De taal der liederen van Jan I’, in: Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 12 (2005), 59-80.

Guiraud, Pierre, Les sources médiévales de la poésie formelle. La rime. Groningen [etc.]: Wolters, 1952.

Heeroma, K. (ed.), Liederen en gedichten uit het Gruuthuse-handschrift. Dl. 1, Leiden: Brill, 1966.

Hegman, W.E. (ed.), Hein van Aken, ‘Vierde Martijn’. Zwolle: Tjeenk Willink, 1958, Zwolse drukken en herdrukken voor de Maatschappij der Nederlandse letterkunde te Leiden 31.

Hemmes-Hoogstadt, Annette O, ‘Sies mijn vlien, mijn jaghen’. Over vorm en inhoud van een corpus Middelnederlandse spreukachtige hoofse lyriek: Lund, ub, Mh 55 en Brussel, kb, Ms. iv 209/11. Hilversum: Verloren, 2005, Middeleeuwse studies en bronnen 86 [diss. Utrecht].

Hogenelst,Dini, Sproken en sprekers. Inleiding op en repertorium van de Middelnederlandse sproke. 2 dln. Amsterdam: Prometheus, 1997, Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen 16 [diss. Leiden].

[p. 178]

Hogenelst, Dini, & Margreet Rierink, ‘Praalzucht, professionalisme en privé-collecties. De functie van Middelnederlandse profane liedverzamelingen rond 1400’, in: Frank Willaert e.a., Een zoet akkoord. Middeleeuwse lyriek in de Lage Landen. Amsterdam: Prometheus, 1992, Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen 7, 27-55, 328-336.

Hoffmann von Fallersleben, A.H. (ed.), Niederländische geistliche Lieder des xv. Jahrhunderts. Hannover: Carl Rümpler, 1854, Horae Belgicae 10.

Iansen, S.A.P.J.H., Verkenningen in Matthijs Casteleins ‘Const van Rhetoriken’. Assen: Van Gorcum & Comp. Prakke, 1971 [diss. Utrecht].

Immink, M.W. (ed.), ‘De spiegel der minnen’ door Colijn van Rijssele. Utrecht: Oosthoek, 1913, Utrechtse bijdragen voor letterkunde en geschiedenis 8 [diss. Utrecht].

Jungman, G., ‘Het “Haags Liederenhandschrift” een Gelders poëzie-album?’, in: Millennium 4 (1990), 107-120.

Kienhorst, Hans, & Herman Mulder, ‘Middelnederlandse fragmenten van D.A. Stracke in de Bibliotheek van het Ruusbroecgenootschap te Antwerpen’, in: Spiegel der letteren 35 (1993), 67-74.

KLD: Carl von Kraus, Hugo Kuhn & Gisela Kornrumpf (ed.), Deutsche Liederdichter des 13. Jahrhunderts. Tübingen: Niemeyer, 1978^2.

Kossmann, E.F. (ed.), Die Haager Liederhandschrift. Faksimile des Originals mit Einleitung und Transskription. 2 dln. Haag: Nijhoff, 1940.

Kuhn, Hugo, Minnesangs Wende. Tübingen: Niemeyer, 1967^2.

Kwakkel, E., ‘Ouderdom en genese van de veertiende-eeuwse Hadewijch-handschriften’, in: Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 6 (1999), 23-40.

Kwakkel, Erik, & Herman Mulder, ‘Quidam sermones. Mystiek proza van de Ferguut-kopiist (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, hs. 3067-73)’, in: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 117 (2001), 151-165.

Lang, Margarete (ed.), Zwischen Minnesang und Volkslied. Die Lieder der Berliner Handschrift Germ. Fol. 922. Berlin: Walther de Gruyter & Co., 1941, Studien zur Volksliedforschung, Beihefte zum Jahrbuch für Volksliedforschung 1.

LexMA: L. Lutz e.a. (red.), Lexikon des Mittelalters. München [etc.]: Artemis, Lexma, Metzel, 1977-1999.

Lievens, Robrecht, ‘De dichter Hein van Aken’, in: Spiegel der letteren 4 (1960), 57-74.

Lievens, R., ‘The Hymn “Lof gheest ghenaemt”’, in: Litterae textuales. Essays presented to G.I. Lieftinck. Dl. 3, Neerlandica manuscripta. Amsterdam: Van Gendt, 1976, 99-110.

Lievens, R., ‘De spekulatieve Vv-gedichten’, in: Elly Cockx-Indestege & Frans Hendrickx (red.), Miscellanea Neerlandica. Opstellen voor J. Deschamps. Dl. 2, Leuven: Peeters, 1987, 71-97.

Lyna, Fred., ‘Een teruggevonden handschrift (Brussel, Hs. II. 270)’, in: Tijdschrift voor Nederlandse taalen letterkunde 43 (1924), 289-323.

Mak, J.J. (ed.), Die eerste bliscap van Maria. Antwerpen: Nederlandsche Boekhandel, 1949, Klassieke Galerij 49.

Mak, J.J. (ed.), De gedichten van Anthonis de Roovere. Zwolle: Tjeenk Willink, 1955.

mf: Karl Lachmann e.a. (ed.), Des Minnesangs Frühling. Dl. 1, Texte. Stuttgart: Hirzel, 1988^38. Dl. 2, Editionsprinzipien, Melodien, Handschriften, Erläuterungen. Stuttgart: Hirzel, 1977^36.

mnw: E. Verwijs & J. Verdam, Middelnederlandsch woordenboek. 11 dln. 's-Gravenhage: Nijhoff, 1885-1952.

Mölk, U, & F. Wolfzettel, Répertoire métrique de la poésie lyrique française des origines à 1350. 2 dln. München: Fink, 1972.

Moser, Nelleke, ‘Gekoesterd keurslijf. Vaste vormen door de eeuwen heen’, in: Literatuur 20 (2003), nr. 8, 36-38.

Oosterman, J.B., De gratie van het gebed. Middelnederlandse [berijmde] gebeden. Overlevering en functie met bijzondere aandacht voor produktie en receptie in Brugge (1380-1450). 2 dln. Amsterdam: Prometheus, 1995, Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen 12 [diss. Leiden].

Oosterman, J.B., ‘Anthonis de Roovere. Het werk: overlevering, toeschrijving en plaatsbepaling’, in: Jaarboek De Fonteine 1995-1996, 29-140.

[p. 179]

Ranawake, Sylvia, Höfische Strophenkunst. Vergleichende Untersuchungen zur Formentypologie von Minnesang und Trouvèrelied an der Wende zum Spätmittelalter. München: Beck'sche Verlagsbuchhandlung, 1976, Münchener Texte und Untersuchungen zur deutschen Literatur des Mittelalters 51.

Reynaert J., De beeldspraak van Hadewijch. Tielt [etc.]: Lannoo, 1981, Studien en tekstuitgaven van Ons Geestelijk Erf bezorgd door het Ruusbroecgenootschap 21.

Rombauts, E., & N. de Paepe (ed.), Hadewijch, ‘Strofische gedichten’. Zwolle: Tjeenk Willink, 1961, Klassieken uit de Nederlandse letterkunde uitgegeven in opdracht van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden 12.

Rooth, Erik, Ein neuentdeckter niederländischer Minnesänger aus dem 13. Jahrhundert. Lund: Gleerup, 1928.

Sayce, Olive, The medieval German lyric 1150-1300. The development of its themes and forms in their European context. Oxford: Clarendon Press, 1982.

Schwarz, Bertha, ‘Grammatischer Reim’, in: Zeitschrift für deutsche Philologie 59 (1935), 253-255.

Schweikle, Günther, Die mittelhochdeutsche Minnelyrik. Dl. 1, Die frühe Minnelyrik. Darmstadt: Wissenschafdiche Buchgesellschaft, 1977.

Schweikle, Günther, Minnesang. Stuttgart [etc.]: Metzler, 1995^2, Sammlung Metzler Bd. 244.

Sleiderink, Remco, ‘Heer en meester op het kasteel van Breda. Het literaire leven in de tweede helft van de veertiende eeuw’, in: Arnoud-Jan Bijsterveld, Jan van Oudheusden & Robert Stein (red.), Cultuur in het laatmiddeleeuwse Noord-Brabant. Literatuur, boekproductie, historiografie.'s-Hertogenbosch: Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening, 1998, 24-36.

Sleiderink, Remco, De stem van de meester. De hertogen van Brabant en hun rol in het literaire leven (1106-1430). Amsterdam: Prometheus, 2003, Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen 25 [diss. Leiden].

Smulders Pr., Willem (ed.), Die sevenste bliscap van onser vrouwen. Vijftiend'eeuwsch mysteriespel. Antwerpen [etc.]: Standaard Boekhandel, Dekker & Van de Vegt, 1935^2.

Stracke, D.A., ‘Merkwaardige perkamentfragmenten’, in: Tijdschrift voor taal en letteren 16 (1928), 261-269.

Tervooren, Helmut, Van der Masen tot op den Rijn. Ein Handbuch zur Geschichte der mittelalterlichen volkssprachlichen Literatur im Raum von Rhein und Maas. Berlin: E. Schmidt, 2006.

Van der Poel, Dieuwke, ‘Spreukstrofen op een perkamenten rol’ (te verschijnen in Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 2007).

Van Gijsen, J.E., Liefde, kosmos en verbeelding. Mens- en wereldbeeld in Colijn van Rijsseles ‘Spiegel der minnen’. Groningen: Wolters-Noordhoff Forsten, 1989, Neerlandica Traiectina 30 [diss. Utrecht].

Van Gorp, H., e.a., Lexicon van literaire termen. Groningen: Wolters Plantyn, 1998^7.

Van Mierlo, J. (ed.), Hadewijch, ‘Mengeldichten’. Antwerpen [etc.]: Standaard Boekhandel, [1952].

Van Oostrom, Frits, Maerlants wereld. Amsterdam: Prometheus, 1996.

Verdeyen S.J., P., ‘Over de auteur van Mengeldichten 17-24’, in: J.D. Janssens (red.), Hoofsheid en devotie in de middeleeuwse maatschappij. De Nederlanden van de 12^e tot de 15^e eeuw. Handelingen wetensch. colloquium Brussel 21-24 oktober 1981. Brussel, 1982, 146-155.

Verwijs, Eelco (ed.), Van vrouwen ende van minne. Middelnederlandsche gedichten uit de xiv^de en xv^de eeuw. Leiden: Sijthoff, 1871, Bibliotheek van Middelnederlandsche letterkunde.

Verwijs, Eelco (ed.), Jacob van Maerlant's strophische gedichten. Groningen: Wolters, 1879.

Von Kausler, E. (ed.), ‘Jan de Weert, “Een disputacie van Rogiere ende van Janne”’, in: Denkmäler altniederländischer Sprache und Litteratur. Bd. III. Leipzig: Fues, 1866, 14-82.

Willaert, Frank, De poëtica van Hadewijch in de Strofische Gedichten. Utrecht: Hes, 1984.

Willaert, Frank, ‘Laatmiddeleeuwse danslyriek in een land zonder grens. Het Berlijnse liederenhandschrift mgf 922’, in: Helga Hipp (red.), Niederlandistik und Germanistik. Tangenten und Schnittpunkte. Festschrift für Gerhard Worgt zum 65. Geburtstag. Frankfurt a.M. [etc.]: Peter Lang, 1993, 157-168.