Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2006

[p. 109]

Vrouwelijke auteurs in de middeleeuwen
De complexe relatie tussen gender, genre en (literatuur)geschiedenis
Katrien Heene

Het hedendaagse onderzoek naar vrouwelijke auteurs situeert zich op het snijpunt van feministische literatuurkritiek, literatuurgeschiedenis en vrouwen- en gendergeschiedenis. Onderzoek naar de concrete levensomstandigheden van vrouwen, naar opvattingen over vrouwen en onderzoek van teksten geschreven door vrouwen is bij voorkeur interdisciplinair: teksten zijn weliswaar een werkelijkheid op zich maar ze zijn wel geschreven door en voor mensen van vlees en bloed in een welbepaalde socio-culturele context. In deze uiteenzetting wil ik een aantal verworvenheden van het onderzoek naar middeleeuwse vrouwelijke auteurs en hun teksten belichten, gekoppeld aan een aantal bedenkingen vanuit mijn persoonlijke invulling van het genderperspectief.¹

1 Deze bijdrage is tot stand gekomen aan het Ruusbroecgenootschap in het kader van het fwo-project ‘Voorbeeldige levens: het spanningsveld tussen het historiografische en het hagiografische discours in de Devotio Moderna (1370-1550).’ Dit artikel beoogt geen exhaustiviteit maar is louter de weerspiegeling van mijn eigen - boeiende maar vermoeiende - zoektocht in de betreffende materie. Voor een korte historische situering van genderstudies in Vlaanderen, zie Spee 2003.

De bomen in het genderbos

De Amerikaanse historica Joan Scott was de eerste die in 1986 in een roemrucht artikel het relationeel concept ‘gender’, de cultuurgebonden interpretatie en invulling van mannelijkheid en vrouwelijkheid, definieerde als ordeningsprincipe met een machtswerking. Deze ordening gebeurt niet alleen op het niveau van de subjectieve identiteit; genderkenmerken worden ook gekoppeld aan voorwerpen, beroepen, instituties, ideologieën en symbolen die op hun beurt het denken en handelen van mensen beïnvloeden. Er is dus een continue wisselwerking tussen de verschillende niveaus waarop gender werkzaam is.

Oorspronkelijk beschouwde Scott gender ook als een nuttig analyse-instrument om sociale (machts)relaties te beschrijven vanuit het perspectief van geslachtsverschillen. Recent twijfelt ze echter aan de mogelijkheden ervan, omdat gender te weinig rekening houdt met anatomische sekse en lichamen. Zoals veel genderonderzoek/st/ers heeft Scott schrik voor biologisch determinisme.² Genderbewustzijn moet en mag echter niet uitsluiten dat men aandacht besteedt aan de ‘biologische’ component, zeker bij het bestuderen van samenlevingen en periodes waar lichame-

2 Voor een algemene uiteenzetting over origine en dynamiek van het genderconcept en het onbeslechte dispuut vrouwen/genderstudies, zie Draulans 2003, 140-146.

[p. 110]

lijkheid en anatomisch verschil een grotere rol spelen dan in de huidige westerse maatschappij.³ Elke samenleving heeft inderdaad eigen opvattingen over mannelijkheid en vrouwelijkheid en normen voor ‘normale’ mannelijkheid en vrouwelijkheid. Het feit dat deze opvattingen cultureel gebonden zijn, neemt echter niet weg dat aan de basis van een aantal daarvan biologisch bepaalde (fysieke en psychische) eigenschappen kunnen liggen - en misschien zelfs daarmee samenhangende gedragingen - die door elke cultuur op een specifieke manier worden geïnterpreteerd en gewaardeerd.⁴ Tijdens het opgroeien worden genderopvattingen bewust en onbewust doorgegeven door de opvoeders (m/v) - zij versterken aangeboren elementen en voegen genderspecifieke elementen toe - en in mindere of meerdere mate geïnterioriseerd door de betrokken jongeren. Tot voor kort was de opvoeding doorgaans, zoals Pierre Bourdieu stelt, een proces van ‘de naturalizering van de mannelijke dominantie’.⁵

Uiteraard wordt iemands maatschappelijke positie, identiteit of mogelijkheid tot zelfbeschikking niet enkel bepaald door zijn/haar sekse. Onderzoek/st/ers worden zich meer en meer bewust van de impact van een resem andere (al dan niet hiërarchisch geconnoteerde) verschillen die het effect van iemands sekse zowel kunnen neutraliseren als versterken. Naast de bekende trias sekse, ras en sociale klasse, blijken immers onder andere ook leeftijd,⁶ seksuele oriëntatie, burgerlijke status, economisch welzijn, religie, religieus statuut en intellectuele vorming een rol te spelen. Sommige van deze variabelen hebben mogelijk een biologische basis, andere zijn zeker zuiver cultureel bepaald. Hoewel ze in se genderneutraal zijn, zijn deze factoren doorgaans ‘gegendered’, dit wil zeggen dat ze iemands leven anders beïnvloeden naargelang die persoon in kwestie man of vrouw is.⁷

3 Eigenschappen, gedragingen en rollen die wij nu als ‘gender’ zien, kunnen vroeger als natuurlijk beschouwd zijn, zie Wiesner 1993, 289-290.

4 Voor een voorbeeld van de impact van gender op zogenaamde ‘biologische’ kenmerken, zie Draulans 2003, 142. De verschillen in geboortegewicht tussen Afrikaanse jongens en meisjes worden gerapporteerd als biologisch sekseverschil maar hebben eigenlijk te maken met de gevolgen van cultureel bepaalde genderopvattingen.

5 Bourdieu 1998, 28-39.

6 Voor de impact van de oudere leeftijd op de ‘autoriteit’ van vrouwen, zie bijvoorbeeld Mulder-Bakker 2004.

7 Voor analoge overwegingen in verband met de vroegmoderne tijd, zie Wiesner 1993, o.a. 33-35, 143-152, 309-310.

Middeleeuwse teksten en gender

Bij het bestuderen van middeleeuwse teksten worden we op verschillende manieren geconfronteerd met gender. Er zijn immers zowel mannelijke als vrouwelijke auteurs en zij kunnen zowel voor een mannelijk publiek schrijven als voor een vrouwelijk of gemengd publiek.

Het is een bekend gegeven dat niveau van geletterdheid en theologische scholing en doorgaans ook de taal die middeleeuwse auteurs gebruiken, afhangen van hun religieus statuut en/of hun sekse.⁸ Om een genuanceerd beeld te krijgen van de relatie tussen gender en auteurschap in de middeleeuwen, en meerbepaald ook tussen vrouwen en auteurschap, moeten we dus niet alleen vrouwelijke en mannelijke auteurs

8 Zie bijvoorbeeld voor de late middeleeuwen Wackers 1996, 14, 17-18.

[p. 111]

met elkaar vergelijken maar ook mannelijke auteurs onderling.⁹ Mannen lijken zich immers veel meer dan vrouwen zowel tegenover de andere sekse als tegenover andere groepen mannen te definiëren.¹⁰

Wanneer we personen van dezelfde sekse vergelijken, zitten we volop op het terrein van gender. Dan kan blijken dat bepaalde mannen zich maatschappelijk in een ‘vrouwelijke’ positie bevinden en bepaalde vrouwen in een ‘mannelijke’. In de middeleeuwse maatschappij zijn de verschillen tussen leken en religieuze mannen bijvoorbeeld groter dan die tussen vrouwelijke leken en religieuzen: vrouwen moeten immers aan eenzelfde ideaalbeeld beantwoorden en hebben meer gemeenschappelijke ervaringen dan mannen.¹¹ Anderzijds staat de mannelijkheid van religieuzen door het ideaal van celibaat en geweldloosheid in bepaalde opzichten dichter bij vrouwelijkheid dan bij lekenmannelijkheid waar seksuele potentie en fysieke kracht centraal staan.¹² Ook wanneer men op zoek gaat naar specifiek vrouwelijk schrijven - dit wil zeggen naar onderwerpen, beeldspraak en stijlfiguren die meer geassocieerd worden met vrouwen als groep dan met mannen - en naar het zelfbeeld van vrouwelijke auteurs is vergelijking met en tussen mannelijke auteurs nodig. Dan pas kan men eventueel bepalen wat in geschriften van één van beide seksen in een voldoende mate voorkomt om als genderspecifiek beschouwd te worden.

Een genderbenadering impliceert echter ook dat men niet alleen op zoek gaat naar genderverschillen maar ook naar wat genderneutraal is, dit wil zeggen naar ‘omstandigheden’ waarbij sekse en/ of gender niet of nauwelijks speelt. Ondanks de sterke link tussen de propaganda voor het celibaat en de verspreiding van misogynie en misogamie, zou het genderneutrale element in religieuze kringen in theorie groter moeten zijn gezien het centrale gelijkheidsprincipe van de christelijke boodschap, de sekseloosheid van de ziel, en het feit dat God de grote Andere is voor religieuze mannen en vrouwen.¹³ Het feit dat de meerderheid van de mannelijke auteurs clericus is, maakt van hen daarom nog geen monolithische categorie qua opvattingen bijvoorbeeld over sekse en gender. Studies als die van Jacqueline Murray (1995, 1998) en Joan Cadden (1993) hebben aangetoond dat de middeleeuwse auteurs terzake zeer diverse visies hadden en dat die zeker deels gebonden waren aan welbepaalde genres of specifiek aan een welbepaald discours.¹⁴

Ook de sekse, het religieus statuut en de leeftijd van het geïntendeerde publiek - en het hiermee samenhangende niveau van geletterdheid - kunnen de inhoud en vorm van een tekst bepalen. De relatie tussen de auteurs en hun publiek kan immers (intellectueel-moreel) hiërarchisch of collegiaal zijn. In het laatste geval is de relatie er één

9 Over de nood aan onderzoek naar mannen als gegendered, zie Fenster 1994, x.

10 Zie bijvoorbeeld voor de vroegmoderne tijd Wiesner 1993, 304-305.

11 Naar aanleiding hiervan heeft Judith Bennett het concept patriarchal equilibrium gelanceerd, zie Bennett 2000, 20.

12 Over belang van agressie en seksuele potentie in een aantal middeleeuwse definities van mannelijkheid, zie Lees 1994, xx-xxii.

13 Wiesner 1993, 16-28 wijst erop hoe religieuze auteurs sinds de oudheid de idee van spirituele gelijkheid minimaliseren. Volgens Murray 1998, 79-83 wordt de sekseloze ziel onder invloed van sociale ongelijkheid en lichaam/ ziel-dualisme in de dertiende eeuw gegendered. Het huizen in een vrouwelijk lichaam heeft voor de ziel immers minder positieve effecten dan in een mannelijk lichaam, en de redding van vrouwen wordt uitsluitend gekoppeld aan hun seksualiteit.

14 Voor boeiend onderzoek naar gender als sleutel om de ideologie van een aantal Oudfranse genres te begrijpen, zie Gaunt 1995.

[p. 112]

tussen personen van gelijke sekse en gelijk niveau van scholing; in het eerste geval worden minder geletterde leken, novicen of semi-religieuzen van beide seksen aangesproken door geletterde mannelijke auteurs.¹⁵ Het is deze relatie waarmee ik, naast sekse van auteur en publiek, rekening wil houden in mijn eigen onderzoek vanuit genderperspectief.

In wat volgt wil ik eerst kort aandacht besteden aan de evolutie van middeleeuwse vrouwengeschiedenis en feministische literatuurkritiek. Vervolgens komen de volgende onderwerpen aan bod:

-	het sociale profiel van vrouwelijke auteurs
-	methodologische discussies rond vrouwelijk auteurschap en specifieke themata, beeldspraak en stijlkenmerken in teksten van vrouwen
-	het beeld van vrouwen in teksten van mannen en het zelfbeeld van vrouwelijke auteurs
-	de mogelijke impact van de kenmerken van literaire tekstsoorten, dit wil zeggen van genres op gender.

Aan het einde van mijn bijdrage wil ik kort de mogelijkheden van de genderbenadering illustreren aan de hand van een aantal levensbeschrijvingen van moderne devoten.

15 Voor het onderscheid tussen hiërarchische en collegiale communicatie, heb ik me laten inspireren door wat Feistner 1995, 20-22 en 49-88 stelt over Latijnse en volkstalige heiligenlevens.

Vrouwengeschiedenis en feministische literatuurkritiek

De interesse voor vrouwen in het verleden is pas echt op gang gekomen in het kielzog van het feminisme van de tweede golf. Vrouwelijke historici wilden in eerste instantie vrouwen zichtbaar maken en hun onzichtbaarheid in de historiografie verklaren. Zij hebben een schat aan potentiële bronnen voor vrouwengeschiedenis blootgelegd.¹⁶ Na een fase waarin historicae vrouwen in het verleden vooral zagen als slachtoffers van ‘het grote mannelijke complot’, legden ze vervolgens de nadruk op specifieke vrouwelijke vormen van macht. In deze periode, grosso modo de jaren tachtig, verschijnen van de hand van mediëvisten werken over het moederschap, over vrouwelijke heersers, over mysticae... Geleidelijk kwam er echter meer genuanceerde aandacht, niet alleen voor de relatie tussen mannen en vrouwen maar ook voor gender, voor de ‘geconstrueerde verschillen’ tussen beide seksen en tussen mannen en vrouwen onderling.¹⁷ Deze verschillende invalshoeken sluiten elkaar niet uit: voor bepaalde onderwerpen moet men nog altijd eerst ‘de vrouwen vinden’ voor men kan gaan vergelijken met mannen,¹⁸ laat staan dat het al vanzelfsprekend is mannen in het verleden vanuit genderperspectief te bestuderen.

In de feministische literatuurkritiek vindt men een analoge evolutie en gelijkaardige tendensen: in een eerste fase het in vraag stellen van de canon, het herlezen van de

16 Voor de middeleeuwen zie bijvoorbeeld Rosenthal 1990 en Mostert 2005.

17 Een korte stand van zaken van vrouwen- en gendergeschiedenis biedt Goetz 1999, 318-329; Bennett 2000 focust op vrouwengeschiedenis.

18 Zoals Van Houts 2001, 2-3 terecht stelt.

[p. 113]

literatuur van mannen vanuit een feministisch bewustzijn, het herlezen en herwaarderen van de literatuur van bekende vrouwen en het toegankelijk maken van minder bekende vrouwelijke auteurs. Vervolgens hielden feministische literatuurwetenschappers zich ook bezig met het verklaren van de uitsluiting van vrouwen uit de canon, met het beschrijven en verklaren van hun positie als auteurs en met het ontwikkelen van nieuwe methodes van tekstanalyse en van nieuwe literaire theorieën.¹⁹

19 Ik ken geen recent overzicht van de stand van zaken van feministische literatuurkritiek. Een geschikt en toegankelijk vertrekpunt blijft het hoofdstuk over literatuur in Buikema & Smelik 1993. Over meer recente invalshoeken in het literatuuronderzoek (zoals gender- en queerstudies) bestaat uiteraard een waaier aan studies. Specifiek voor literatuurgeschiedschrijving, zie bijvoorbeeld Van Boven 2001.

Het sociale profiel van vrouwelijke auteurs in de middeleeuwen

Wat nu specifiek het onderzoek naar middeleeuwse vrouwelijke auteurs betreft: figuren als Hadewijch, Beatrijs van Nazareth en Christine de Pisan werden al vroeg bestudeerd, niet omdat ze vrouwen waren, maar als boegbeelden van de literatuur in de volkstaal.²⁰ Pas vanaf de jaren tachtig begon men vrouwelijke auteurs systematisch op te sporen en ontstonden er verschillende overzichtsstudies waarin een aantal figuren en hun werk voorgesteld werden, eventueel met fragmenten in vertaling.²¹ Net zoals in de middeleeuwse vrouwengeschiedenis duidelijk geworden was dat er veel meer bronnen waren voor onderzoek naar vrouwen dan men tot dan toe had aangenomen, bleek dat er ook veel meer vrouwelijke auteurs waren dan men ooit had gedacht. De cataloog is zeer rekbaar, zeker als men uitgaat van het middeleeuwse literatuurbegrip dat veel ruimer is dan het hedendaagse, omdat het alle teksten die niet uitsluitend een pragmatische functie hebben tot de literatuur rekent.²²

Wat de genres betreft die vrouwen beoefend hebben en de talen waarin ze geschreven hebben: het is een bekend gegeven dat Latijn doorheen de volledige middeleeuwen in bepaalde opzichten als superieur beschouwd werd tegenover de volkstaal en dat vrouwen doorgaans minder grondig en minder systematisch Latijn leerden dan mannen. Zij waren immers uitgesloten van de clericale opleiding en van hogere - en later universitaire - (theologische) scholing. In de vroege middeleeuwen werd uiteraard door beide seksen in het Latijn geschreven. Het niveau van de auteurs varieerde echter sterk en het is zeker niet zo dat mannen altijd beter Latijn schreven dan vrouwen. De eerste vertalingen naar de volkstaal zijn te situeren in het kader van de lekenpastorale, maar omdat mogelijkheden om Latijn te leren voor vrouwen gaandeweg beperkter werden, zijn zij (noodgedwongen) vroeger dan mannen lees- en schrijfvaardig geworden in de volkstaal. Toch waren het doorheen de hele middeleeuwen hoofdzakelijk Latijns geschoolde clerici die de volkstalige literatuur produceerden. Vrouwen waren wel tweetalig in de zin dat zowel volkstalige als Latijnse tek-

20 Voor een algemene introductie op het profiel van vrouwelijke middeleeuwse auteurs, zie bijvoorbeeld Wilson 1984, vii-xxii.

21 Dronke 1984; Wilson 1984; Thiébaux 1994².

22 Zie Wackers 1996, 11.

[p. 114]

sten een rol spelen in hun opvoeding en in hun dagelijks leven, en dit meer bepaald in het kader van liturgie en devotie.²³

Vrouwen hebben vooral werken geschreven in de religieuze, didactische en mystiek-visionaire sfeer en dit vaker in proza dan in verzen.²⁴ Ook op het vlak van de hoofse literatuur (lyriek en romans) zijn ze actief geweest. Hoewel religieuze vrouwen van adellijke of burgerlijke afkomst het literatuurlandschap domineren, vindt men ook een aantal lekenvrouwen en verschillende vrouwen met kinderen onder de middeleeuwse auteurs.²⁵ De bekendste vrouwelijke auteur van de Karolingische periode Dhuoda profileert zich zelfs expliciet als echtgenote en vooral als moeder.²⁶ Algemeen wordt gesteld dat vrouwen meer dan mannen over privé-onderwerpen geschreven hebben en vooral vanuit hun eigen ervaringen als ouder of als wereldlijke of spirituele echtgenote/geliefde. Vrouwen vermelden ook vaker dan mannen dat ze schrijven uit innerlijke noodzaak of onder goddelijke dwang.²⁷ Ik kom hier nog op terug.

23 Zie Van der Poel 1997, 213-214; Heene 2000, 56-57; Lie 2001, 247-250 en 258-259. Om als auteur te functioneren, hebben middeleeuwse vrouwen vaak de goedkeuring en steun van mannen nodig gehad, maar die hulp is in het verleden door onderzoekers vaak overdreven omdat men er a priori van uitging dat vrouwen sowieso weinig geletterd waren. Deze seksistische ingesteldheid heeft een lange geschiedenis: toen de humanist Conrad Celtes de geschriften van de Ottoonse non Hrosvitha ontdekt en gepubliceerd had, dachten zijn tijdgenoten dat hij zelf de auteur ervan was. Ze konden zich immers niet voorstellen dat een vrouw uit de vroege middeleeuwen correct Latijn kon schrijven. Ook in het geval van Hildegard van Bingen heeft men lang aangenomen dat de vrij goede kwaliteit van haar werk te danken was aan de inbreng van haar secretarissen, zie Dronke 1984, ix. In het geval van Dhuoda ging men er oorspronkelijk van uit dat het werk op haar verzoek geschreven was door een kapelaan, zie Riché 1975, 32-33.

24 Het vrij langdurige gebrek aan interesse van de moderne literatuurwetenschap voor de meeste vrouwelijke auteurs heeft vooral met deze inhoudelijke en formele factoren te maken, zie Van der Poel 1997, 218.

25 Van der Poel 1997, 214-215 wijst op de opvallende afwezigheid van vrouwelijke auteurs uit adellijke milieus in de Middelnederlandse literatuur.

26 Heene 1997, 256.

27 Voor het belang van bijzondere religieuze ervaringen als aanleiding tot schrijven voor Middelnederlandse vrouwelijke auteurs, zie Van der Poel 1997, 213.

Vrouwelijk auteurschap en genderspecifieke themata, beeldspraak en stijlkenmerken

De speurtocht naar vrouwelijke auteurs heeft van meet af aan ook methodologische discussies met zich meegebracht, bijvoorbeeld rond auteurschap. Het feit dat vrouwen hun memoires in de volkstaal gedicteerd hebben aan een secretaris die ze in het Latijn noteerde, heeft de term quasi-autobiografieën gecreëerd;²⁸ een verschijnsel als de veertiende-eeuwse dominicaanse nonnenboeken en de vijftiende-eeuwse zusterboeken heeft duidelijk gemaakt dat de literaire werken van vrouwen vaak het resultaat zijn van collectief auteurschap.²⁹ Vrouwen lijken elkaar inderdaad vaker dan mannen geholpen te hebben bij het schrijven: een aantal boeken van Gertrud van Helfta en

28 Kieckhefer 1984, 6-7. In het geval van Beatrijs van Nazareth wordt aangenomen dat haar ‘levensboek’ in haar vita verwerkt is, zie Vekeman 1993, 12.

29 Lewis 1996; Scheepsma 1997; Bollmann 2004.

[p. 115]

Mechtild van Hackeborn zijn bijvoorbeeld door medezusters opgetekend.³⁰ Soms hebben vrouwen ook als ghostwriters gefungeerd, dit wil zeggen dat zij mondeling gepresenteerde ‘teksten’ hebben genoteerd, in casu preken van clerici. Een concreet voorbeeld zijn de vijftiende-eeuwse zusters van Jericho, recent bestudeerd door Thom Mertens. Zij hebben de collaties van Jan Storm opgetekend en uitgegeven.³¹

Vrouwelijke auteurs zijn ook van meet of aan bestudeerd - al dan niet met behulp van feministische literatuurstrategieën - met het oog op het identificeren van genderspecifieke beeldspraak, themata en stijlkenmerken. Bij vroegmiddeleeuwse historische teksten wordt dit onderzoek gekoppeld aan de hoop op het achterhalen van de sekse van auteurs van anonieme teksten. Historicae als Janet Nelson (1990) en Elisabeth van Houts (2002) wijzen op de bijzondere band van vroegmiddeleeuwse vrouwen met het herdenken van de overledenen en met de geschiedenis van de eigen familie en het eigen volk en op het feit dat zij de productie van historische werken in sterke mate hebben gestimuleerd. Volgens Nelson zouden bepaalde geletterde vrouwen in de vroege middeleeuwen bovendien quasi automatisch de rol van geschiedschrijfster op zich genomen hebben. Zij suggereert dat een vrije stijl met kenmerken van mondelinge tradities gecombineerd met een scherp oog voor het machtsspel in koninklijke families en een uitgesproken belangstelling voor de politieke rol van koninklijke vrouwen een aanwijzing zou kunnen zijn voor vrouwelijk auteurschap.³²

Analoge tendensen vinden we in het onderzoek over heiligenlevens en over de teksten van mysticae.³³ Sinds de jaren tachtig hebben verschillende onderzoeksters immers gesteld dat vrouwelijke hagiografen focussen op de vrouwelijke kenmerken van de heilige zoals moederlijkheid, liefdadigheid en dienstbetoon, terwijl mannelijke auteurs vrouwelijke heiligen vooral voorstellen als viragines, als vrouwen met mannelijke kenmerken.³⁴ Deze visies zijn een aantal jaren geleden in vraag gesteld door auteurs als Lynda Coon (1997) en John Kitchen (1998). Zij hebben een groot corpus van levens van mannelijk en vrouwelijke heiligen systematisch met elkaar vergeleken en zijn tot de conclusie gekomen dat de gelijkenissen en verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke hagiografen niet zo uitgesproken zijn, en in elk geval complexer dan men doorgaans aanneemt.

Ook de Nederlandse historica Mathilde van Dijk meent in haar studie over de Middelnederlandse levens van Barbara van Nicomedia de inhoud van laatmiddeleeuwse volkstalige levens van vrouwelijke heiligen to kunnen koppelen aan de sekse van de auteur van de tekst.³⁵ In tegenstelling tot haar collega's die zich met vroegmiddeleeuwse heiligenlevens bezighouden, ziet zij juist de aanwezigheid van ‘militaire’ beeldspraak, met name de ‘ridderschap-metafoor’, als teken van een vrouwelijk (emancipa-

30 Fraeters 2004, 58.

31 Mertens 2004, 126-134.

32 Nelson 1990, 9-25.

33 In verband met mogelijke vrouwelijke auteurs van vroegmiddeleeuwse vitae, zie bijvoorbeeld McKitterick 1994, 25-32.

34 Zie bijvoorbeeld Wemple 1987.

35 Voor kritische reflecties rond de toeschrijving van anonieme Middelnederlandse literaire teksten aan vrouwelijke auteurs, zie Van der Poel 1997, 216-218.

[p. 116]

torisch) schrijven.³⁶ Van Dijk gaat echter voorbij aan de bruidsmetaforiek die in de door haar bestudeerde levens minstens even prominent aanwezig is en die volgens de literatuurhistorici Wybren Scheepsma en Ludo Jongen kenschetsend is voor de toenmalige levensbeschrijvingen van kloosterzusters van de hand van vrouwen.³⁷

Baanbrekend werk over typisch vrouwelijke beeldspraak - hoofdzakelijk in mystieke teksten - is verricht door de historica Caroline Walker Bynum. Hoewel andere aspecten van haar onderzoek - en dat van haar navolgsters - de laatste tijd veel kritiek gekregen hebben, is dit niet het geval voor haar centrale stelling dat vrouwen globaal bekeken meer en op een andere manier gebruik maken van beeldspraak die te maken heeft met ‘voedsel en liefdevol voeden’.³⁸ Hoe men dit specifiek ‘vrouwelijk’ schrijven moet verklaren, is minder evident. Voor een aantal onderzoeksters gaat het om een vorm van écriture féminine, om schrijven met ‘essentieel’ vrouwelijke kenmerken.³⁹ De opvattingen terzake van toonaangevende Franse literatuurwetenschapsters als Luce Irigaray, Julia Kristeva en Hélène Cixous worden immers regelmatig door - voornamelijk Anglosaksische - onderzoeksters toegepast op de teksten van middeleeuwse mysticae. Ik denk bijvoorbeeld aan de bijdrage van Karma Lochrie (1991) over Angela van Foligno en aan die van Antonia Lacey (1999) over Catharina van Siëna.

Dat dergelijke benaderingen vaak vrijblijvend overkomen heeft zeker deels te maken met het feit dat er doorgaans geen sprake is van vergelijking met mannelijke auteurs. Voor zover dit wel gebeurt, is het gebruikelijk de manier van schrijven van vrouwelijke auteurs te contrasteren met die van hun mannelijke tegenhangers: theoretisch, rationeel en speculatief verklaren in het Latijn staat tegenover praktisch, emotioneel- affectief aanschouwelijk maken in de volkstaal.⁴⁰ Deze oppositie is vooralsnog gebaseerd op indrukken en is bovendien sowieso niet absoluut: er zijn zonder twijfel vrouwelijke mystieke auteurs die gebruik gemaakt maken van technische terminologie en die een goed gestructureerd werk opgesteld hebben. Hadewijch bijvoorbeeld heeft, zoals Veerle Fraeters heeft aangetoond, een grondig doordachte mystagogische spiegel gemaakt van de beschrijving van haar visioenen.⁴¹ Anderzijds zijn er mannelijke mystieke auteurs zoals Jan van Leeuwen die weinig gestructureerd schrijven⁴² en mannen die een emotioneel- affectieve stijl hebben en gebruik maken van ‘vrouwelijke’ metaforen, denken we maar aan Bernardus van Clairvaux,⁴³ Hendrik Suso⁴⁴ of

36 Van Dijk 2000, 147-169.

37 Jongen & Scheepsma 1993, 308. Ook volgens Bynum 1987, 291 zagen vrouwelijke religieuzen zich veeleer als bruiden, echtgenotes en moeders van God, dan als strijders. Voor een bespreking van het boek van Van Dijk, zie Heene 2000b.

38 Zie bijvoorbeeld Bynum 1987, in het bijzonder 94-112 en 260-296. Volgens Bynum is symbolische gender reversal voor mannen veel belangrijker dan voor vrouwen.

39 Fraeters 2004, 57-58 stelt dat de dertiende-eeuwse visionaire literatuur genderspecifiek is onder invloed van de toenmalige visies op sekse en gender.

40 Voor een voorzichtige houding tegenover dergelijke veralgemeningen, zie McGinn 1998, 21-22.

41 Fraeters 2004, 76.

42 Kok 1973, 104-106 en Ruh 1999, 104-106. Zie ook Reynaert 2005. Reynaert wijst op het chaotische karakter van de tekst en op zekere gelijkenissen met écriture féminine. Als mogelijke verklaring hiervoor haalt hij zowel de moeilijke omstandigheden aan waarin Van Leeuwen als kok moet schrijven als het feit dat zijn geschrift bestemd is voor orale communicatie in korte sessies.

43 Dinzelbacher 1994, 108-120.

44 Bynum 1987, 102-105; Dinzelbacher 1994, 305-310.

[p. 117]

Hendrik Mande.⁴⁵ Deze vaststelling alleen al sluit uit dat sekse de doorslaggevende factor is bij de keuze van beelden, themata en stijlfiguren. Het niveau van geletterdheid en scholing van de auteur in kwestie kunnen minstens even belangrijk zijn. Het is goed mogelijk dat een minder geletterde lekenbroeder als Jan van Leeuwen⁴⁶ dichter bij een doorsnee vrouwelijke religieuze auteur staat en (Latijns) geletterde vrouwen als Hadewijch en Beatrijs dichter bij de doorsnee clericale auteur.⁴⁷ Het hierboven vermelde onderzoek van Veerle Fraeters toont in elk geval aan dat de specifieke religieuze status van de auteur invloed heeft op vorm en inhoud van zijn/haar literair werk: in de visioenbeschrijvingen van de nonnen van Helfta bijvoorbeeld heeft de liturgie een nog grotere impact dan in die van de begijn Hadewijch.⁴⁸ Dat ook de sekse, het niveau van geletterdheid en de religieuze status van het geïntendeerde publiek een rol kunnen spelen blijkt uit de eerder vermelde studie van Mathilde Van Dijk. Zij behaalt uitermate interessante resultaten rond het thema geleerdheid, juist daar waar ze levens uit verschillende types van vrouwenkloosters vergelijkt met de Latijnse en volkstalige levens die bestemd waren voor mannenkloosters.⁴⁹

45 Ruh 1999, 181 en 185 en Breure 1985, 248.

46 Voorzover we hier uiteraard niet met gepretendeerde ongeletterdheid en hagiografische mythevorming te doen hebben van de hand van de uitgevers van de tweede editie van Van Leeuwens werk tegenover hun doelgroep, de conversen van Windesheim, zie Geirnaert & Reynaert 1993, 197.

47 Over Jan van Leeuwen, zie Ruh 1999, 100-117. Over de gedegen Latijnse opleiding van Hadewijch en Beatrijs van Nazareth, zie Lie 2001, 251-252.

48 Fraeters 2004, 66-67.

49 Van Dijk 2000, 162-169.

Het beeld van vrouwen in teksten van mannen en het zelfbeeld van vrouwelijke auteurs

Historici en al dan niet feministische literatuurwetenschappers hebben sinds de jaren zeventig ook veel onderzoek gedaan naar het beeld van vrouwen in teksten van de hand van mannen en meerbepaald naar misogynie.⁵⁰ Deze aloude traditie mag in de middeleeuwen niet losgekoppeld worden van de strijd voor het celibaat, maar impliceert niet noodzakelijk dat vrouwen altijd gezien worden als incarnatie van het kwaad of als nefaste verleidsters.⁵¹ Bij eenzelfde auteur kan men zowel negatieve uitlatingen over de vrouwelijke sekse aantreffen als fascinatie voor individuele vrouwen.⁵² Ook bij deze thematiek speelt genre een rol; zo worden heiligenlevens door bepaalde onderzoekers als weinig ‘antifeministisch’ beschouwd.⁵³

De resultaten van onderzoek naar de beeldvorming over vrouwen zijn ook belangrijk voor de analyse van het zelfbeeld van vrouwelijke auteurs: in welke mate inter-

50 Stuip & Vellekoop 1985 en Blamires 1992 en 1997.

51 Heene 1997, 15-16 en 270-271.

52 Zie in het algemeen Blumstein 1977, 5-7, 40 en voor de resultaten van een concrete casus over Thomas van Cantimpré, Heene 2005a.

53 Zie Angenendt 1994, 93-97. Ook in de Karolingische stichtelijke literatuur in het algemeen en in de toenmalige heiligenlevens in het bijzonder vindt men zelden vrouwonvriendelijke uitspraken. Voor deze constatering en voor mogelijke verklaringen, zie Heene 1997, 265-278.

[p. 118]

naliseren zij de toenmalige opvattingen over hun lichaam, hun verstand, hun moraal?⁵⁴ Teksten van vrouwelijke auteurs bevatten bijvoorbeeld veel bescheidenheidstopoi, maar voorzover gelijkaardige uitspraken op een gelijkaardige manier door mannen gebruikt worden, zijn ze uiteraard genderneutraal. Soms excuseren vrouwelijke auteurs zich echter wel expliciet voor het feit dat ze als vrouw het woord nemen.⁵⁵ Voor zover ik kan oordelen, doen ze dit in de vroege middeleeuwen vooral omdat ze zich op het terrein van de clerus begeven. Dhuoda bijvoorbeeld vergelijkt zichzelf in haar lekenspiegel, zoals de Kanaänitische uit het evangelie van Mattheus, met het vrijpostige hondje dat samen met andere kleine honden onder de tafel van de meester enkele brokjes kan verschalken (Matt. 15, 27). Ik meen dat Dhuoda zichzelf ‘vrijpostig’ noemt, niet omdat ze zich als vrouw gewaagd heeft aan het schrijven van een lekenspiegel, maar wel omdat ze dit aangedurfd heeft als leek. Lekenspiegels werden in de Karolingische periode immers uitsluitend door clerici geschreven en de andere hondjes onder de tafel zijn duidelijk de priesters.⁵⁶ Vijf eeuwen later noemt Jan van Leeuwen zichzelf een ‘ongeletterde leek’ in zijn werkje tegen Eckhart. Volgens Theo Kok doet van Leeuwen dit niet het minst omdat hij het gevoel heeft dat hij zich als niet-theoloog op een terrein begeeft waarvoor men normaliter een theologische scholing moet gehad hebben om met enig gezag te kunnen spreken.⁵⁷ Andere onderzoekers wijzen er niet alleen op dat Jan van Leeuwen zijn eigen talent minimaliseert, maar suggereren ook dat het beeld van deze auteur als ongeletterde zou kunnen behoren tot de hagiografische mythevorming rond zijn persoon.⁵⁸ Op de impact van het hagiografische discours kom ik zo dadelijk nog terug.

Wat de zonet vermelde bescheidenheid van vrouwelijke auteurs van de volle en late middeleeuwen betreft, hebben we in een aantal gevallen zeker te maken met wat Peter Dronke de weak little woman-pose noemt: vrouwen die zeggen dat ze aarzelen om te schrijven omdat ze zich bewust zijn van hun beperkte intellectuele capaciteiten maar tegelijkertijd stellen dat ze ‘moeten’ schrijven omdat God - of hun biechtvader - hen dit opgedragen heeft.⁵⁹ Dat deze pose ook een strategische optie is, heeft Jeroen Deploige aangetoond in zijn onderzoek naar de mystieke auteur Hildegard van Bingen. De beroemde benedictijner abdis was even geletterd als haar mannelijke tijdgenoten maar in haar geschriften noemt ze zichzelf een ‘ongeleerde vrouw’ en een ‘trompet die stil blijft tot God haar bespeelt’. Op die manier rechtvaardigt Hildegard niet alleen haar schrijven maar verwerft ze tegelijkertijd autoriteit.⁶⁰

Ook in latere eeuwen beroepen mysticae zich op God als bron voor de reformatorische boodschap en/of theologische kennis die in hun visioenen verwerkt is doorgaans toe aan goddelijke inspiratie. Hun gedrag is kenschetsend voor een situatie die

54 Voor de actieve participatie van vrouwen aan de naturalisering van genderspecifieke rollen, zie Dolan 2003, 10-11

55 Zie bijvoorbeeld Dronke 1984, 33-35 (Hugeburc), 40 (Dhuoda), 65-66 (Hrosvitha).

56 Heene 1997, 256-257.

57 Zie Kok 1973, 130-131.

58 Zie supra, noot 46.

59 Drronke 1984, 72; zie ook Van der Poel 1997, 215.

60 Zie Deploige 1998, 180-184.

[p. 119]

de historica Judith Bennett treffend omschrijft als een patriarchal equilibrium. Hoewel de ervaringen van middeleeuwse vrouwen in het verleden verschillend kunnen zijn en zich ook kunnen wijzigen, blijft hun status tegenover mannen immers doorheen de hele middeleeuwen constant: in identieke omstandigheden is een individuele vrouw nooit de gelijke van een individuele man en vrouwen zijn altijd aan de één of andere vorm van mannelijke controle onderworpen. ‘There is change without transformation.’ Vrouwen sluiten volgens Bennett patriarchal bargains; ze weten wat van hen verwacht wordt en exploiteren dit verwachtingspatroon in hun eigen voordeel.⁶¹ Dit geldt uiteraard niet alleen voor vrouwen in het algemeen maar ook voor vrouwelijke auteurs. Als bovenvermelde deductie in verband met Jan van Leeuwen correct is, gaat deze praktijk echter ook op voor bepaalde categorieën mannen.

De wetenschappelijke communis opinio neemt ook aan uit dat bij de meeste vrouwelijke mystieke auteurs een clericus een belangrijke rol gespeeld heeft als secretaris en biechtvader.⁶² Theologisch geschoolde clerici hebben hun minder geletterde spirituele dochters gestimuleerd tot en geholpen bij het schrijven, maar ook directe of indirecte controle uitgeoefend op het geschrevene.⁶³ Dit gebeurde niet in het minst omdat de boodschap die vrouwen brachten overwegend toegeschreven werd aan goddelijke inspiratie. Het is niet het bestaan van geopenbaarde kennis dat in twijfel getrokken werd⁶⁴ - ook goed geschoolde auteurs als Suso verwijzen trouwens naar goddelijke ingevingen en visionaire ervaringen als bron⁶⁵ - maar wat neergeschreven werd, moest wel theologisch correct zijn en in overeenstemming met de officiële leer van de Kerk.⁶⁶

Clerici waren overigens niet alleen betrokken bij de geschriften van vrouwen omwile van de orthodoxie of uit bewondering voor de vrouwen, maar ook omdat het hen goed uitkwam, bijvoorbeeld in het kader van een hervormingsstreven. Een treffend voorbeeld is het feit dat Jacomijne Costers ondanks het schrijfverbod van 1455,⁶⁷ met instemming van de rector van Facons toch haar Visioen en exempel mag publiceren omdat het gericht is op de verbetering van het niveau van het religieuze leven in het klooster.⁶⁸

61 Bennett 2000, 14-15, 20.

62 Zie bijvoorbeeld Fraeters 2004, 58-59 en Van der Poel 1997, 219.

63 Over de rol van geletterde vriendinnen in de levens van dertiende-eeuwse heiligen uit Brabant en Luik, zie Peters 1988, 114-115 en Heene 2004, 158-159.

64 Hoewel men er uiteraard zeker moet van zijn dat die niet van duivelse oorsprong is. Voor de discussie rond discretio spirituum, zie bijvoorbeeld Voaden 1999.

65 Zie Staubach 1994, 203. Voor een kritische benadering van het beeld van Ruusbroec als begenadigd schrijver, zie Warnar 2003, 8-14, 39-53 en 119-129.

66 Zie Lie 2001, 258-259 over de werken van de zestiende-eeuwse mystica Suster Bertken.

67 Over de link van dit schrijfverbod met de (literaire) activiteiten van Alijt Bake, zie Lie 2001, 253-254.

68 Over Jacomijne Costers, zie Scheepsma 1997, 153-168.

De mogelijke impact van genrekenmerken op gender

Literatuurwetenschapster Ursula Peters heeft een aantal jaren geleden gewezen op de complexiteit van de inbreng van de ‘biechtvader’ bij het tot stand komen van mystie-

[p. 120]

ke literatuur van en over vrouwen en op de impact van het genre van de teksten waaruit onderzoek/ st/ ers hun informatie halen. Biechtvaders blijken immers tussen de dertiende en de zestiende eeuw wel een belangrijke rol gespeeld te hebben bij het tot stand komen van Latijnse vitae van mysticae, maar niet van de Latijnse geschriften van de nonnen uit Helfta of van de dominicaanse zusterboeken. Volgens Peters moet er rekening gehouden worden met de impact van hagiografische clichés, ook in autobiografische geschriften.⁶⁹

Voor de theologe Amy Hollywood (1997) is ook de extreme ascese die historicae als Carolyn Walker Bynum beschouwen als een genderspecifieke bevrijdende technologie de soi voor vrouwen niet gender- maar genrespecifiek.⁷⁰ In de levens van vrouwelijke heiligen waarvan Bynum overvloedig gebruik gemaakt heeft voor haar onderzoek, wordt volgens Hollywood veel aandacht besteed aan paramystieke fenomenen en ascetische praktijken, omdat de hagiograaf ‘heiligheid’ wil visualiseren, dit wil zeggen de voorbeeldige interne dispositie van de ziel. Mannelijke hagiografen nemen volgens haar de metaforen die vrouwen gebruiken om hun interne ervaring weer te geven letterlijk op en externaliseren ze.⁷¹ Wanneer Marguerite d'Oignt het leven van Béatrice van Ornacieux beschrijft, gaat ze dus op dezelfde manier te werk als haar mannelijke collega's, terwijl als onorthodox beschouwde vrouwelijke auteurs als Marguerite Porete in hun geschriften geen belang hechten aan lichamelijke ascese en zelfpijniging maar vooral aan het inwendige lijden van de ziel. In de veertiende eeuw, na de veroordeling van Marguerite Porete en de Beweging van de Vrije Geest, komen autohagiografische elementen volgens Hollywood trouwens ook in andere genres dan de heiligenlevens voor bij orthodoxe vrouwelijke auteurs. ⁷²

69 Peters 1988, 181-194. Bollmann 2004, 599 wijst op de afwezigheid van de rol van de biechtvader en de goddelijke schrijfopdracht in de vijftiende-eeuwse devote zusterboeken.

70 In twaalfde- en dertiende-eeuwse vitae van ongeletterde mannelijke semi-religieuzen en lekenbroeders vormt extreme ascese in elk geval ook een onderdeel van het heiligheidsideaal, zie Heene 1999.

71 Beatrijs van Nazareth bijvoorbeeld wordt in haar vita als ascetische mystica voorgesteld maar verwerpt volgens Hollywood ‘a male defined embodiment of mystical experience’ in haar eigen geschrift Van seven manieren van heiliger minne, zie Hollywood 1995, 29-39. Voor een vergelijking tussen beide teksten, zie ook Hollywood 1997, 91-92 en Faesen 2000, 154-169.

72 Hollywood 1997, 94-112. Voor voorbeelden van extreme ascese in levens van veertiende-eeuwse mannelijke heiligen, zie Kieckhefer 1984.

Gender en zuster- en broederboeken

Het project waarbinnen deze bijdrage kadert - ‘Voorbeeldige levens: het spanningsveld tussen het historiografische en het hagiografische discours in de Devotio Moderna (1370-1550)’ - stelt twee centrale vragen. Hoe en waarom stileren de moderne devoten dicta en facta van tijdgenoten tot voorbeeld in viten, verhalen over visioenen en hiernamaalsreizen en exempla? En hoe moet deze stilering beoordeeld worden in het licht van hun houding ten aanzien van heiligheid en de manifestatie van het bovennatuurlijke in het aardse leven?

[p. 121]

Radicale feministen zien literatuur als de plaats bij uitstek waar het basisconflict tussen mannelijkheid en vrouwelijkheid tot uiting komt. Ook zonder het zo extreem te stellen, vormt de hoofdbron van het genoemde project, de vitenverzamelingen, ook wel zuster- en broederboeken genoemd, een geschikt terrein om aan literatuur- en cultuurhistorisch onderzoek te doen vanuit genderperspectief.

Terwijl de Latijnse broederboeken hoofdzakelijk door, voor en over clericale mannen geschreven zijn, zijn de volkstalige ‘devote’ zusterboeken samengesteld en/ of opgesteld door één of meerdere zusters voor en over hun collega's. Een interessante bijkomstigheid is - zoals Anne Bollmann overtuigend heeft aangetoond - dat die ‘schrijfzusters’ zeer zelfstandig en met een groot zelfbewustzijn te werk gegaan zijn. De zusters verwijzen meer bepaald niet naar een goddelijke schrijfopdracht of naar een biechtvader als verantwoordelijke voor hun schrijfactiviteit.⁷³

Anne Bollmann heeft echter net zo min als Wybren Scheepsma, een andere specialist van de zusterboeken, veel aandacht kunnen besteden aan de broederboeken, terwijl het in het kader van het project de bedoeling is om zuster- en broederboeken met elkaar te vergelijken. Er zijn bovendien ook een aantal Latijnse levens van vrouwelijke devoten voor een clericaal publiek en volkstalige collecties met levens van mannelijke devoten bestemd voor lekenbroeders en eventueel ook voor zusters. Dit maakt het mogelijk na te gaan wat de impact is op vorm en inhoud van de teksten niet alleen van de sekse van auteur en publiek maar ook van het feit of de relatie tussen beiden (intellectueel-moreel) hiërarchisch of collegiaal is.⁷⁴ Wybren Scheepsma heeft er al op gewezen dat er onder invloed van sociale en functionele verschillen ook inhoudelijke en formele variaties opduiken in de zuster- en broederboeken. Zo zouden in volkstalige vertalingen vanuit Latijnse teksten voor vrouwen andere ‘goede punten’ geselecteerd worden dan in Latijnse teksten voor novicen.⁷⁵ Verder zouden de volkstalige vrouwenviten functioneren als deugdenspiegel voor de zusters, terwijl de Latijnse vertalingen van deze viten aan clerici willen getuigen van het succes van de Devotio Moderna onder vrouwen. Scheepsma vermeldt ook dat mannelijke auteurs van vitencollecties sterker dan hun vrouwelijke tegenhangers aansluiten bij de traditionele literatuur.⁷⁶

Ook Anne Bollmann gaat in haar onderzoek in op een aantal inhoudelijke verschillen samenhangend met de sociale en religieuze status van auteurs en publiek.⁷⁷ Bruidsmystieke motieven bijvoorbeeld zijn erg populair in het zusterboek uit het Windesheimer klooster Sint-Maria en Sint-Agnes te Diepenveen dat zich richt tot augustijner kanunnikessen (hsdv), maar komen bijna niet voor in het zusterboek uit

73 Bollmann 2004, 210-220 en 599-600.

74 Vanuit genderperspectief is het ook interessant om na te gaan of de manier waarop devote mannen tot voorbeeld gestileerd worden door mannen in teksten die bestemd zijn voor een vrouwelijk religieus publiek anders is dan die in teksten voor mannen in het algemeen of voor een welbepaalde groep mannen en dit zowel qua selectie van dicta en facta als qua voorbeeld dat die moeten illustreren. Dit geldt uiteraard ook voor de vrouwen die in de collecties voor een mannelijk publiek beschreven worden.

75 Kühler 1932, 52-53 en 62 had er ook al op gewezen dat Thomas a Kempis in zijn Dialogus noviciorum over Geert Grote en Johannes Gronde informatie weglaat die hij minder geschikt vindt voor novicen.

76 Zie Scheepsma 1996b, 223-224, 227-228 en Scheepsma 1997, 126-127.

77 Voor een uitvoerige vergelijking tussen de biografieën van Diepenveense zusters in de handschriften uit Diepenveen en Deventer, zie Bollmann 2004, 565-592.

[p. 122]

het Meester-Geertshuis dat bestemd is voor zusters van het gemene leven (hsd).⁷⁸ Ook het leven voor en na de bekering wordt in teksten voor en over eenvoudige vrouwen niet gecontrasteerd zoals dit in teksten voor en over rijke vrouwen wel het geval is.⁷⁹

Dat dergelijke verschillen zich ook in de broederboeken kunnen voordoen, illustreert de andere benadering van prior Herman Plettenborch in respectievelijk handschrift Frenswegen (hsf) en het Liber de fundatione. Deze twee collecties zijn op het einde van de vijftiende eeuw opgesteld in het augustijner klooster Frenswegen, respectievelijk voor een publiek van lekenbroeders en augustijner koorheren. De auteur van de volkstalige tekst benadrukt dat Herman voor hij prior was alle externe taken - hoe zwaar ook - geduldig, ootmoedig en gehoorzaam verrichtte, hoewel hij alle vaardigheden van een koorheer bezat. De auteur van de Latijnse tekst hecht echter vooral belang aan het feit dat Herman interne en externe activiteiten, twee verschillende levensstaten, perfect in evenwicht houdt. De lekenbroeders worden duidelijk tot andere deugden aangespoord dan de koorheren.⁸⁰

Wat de impact van de sekse van auteur en publiek betreft: er zijn veel aanwijzingen dat seksualiteit een thema is dat bij uitstek aan bod komt in teksten voor en door mannen.⁸¹ Uit een vergelijking tussen de Latijnse vita van Johannes Brinckerinck in een verzamelhandschrift uit het Heer Florenshuis uit Deventer (hsb) en de volkstalige levensbeschrijving in het zusterboek bestemd voor de koorzusters van Diepenveen bijvoorbeeld blijkt dat de Latijnse biograaf duidelijk een andere kijk heeft op vrouwen dan zijn vrouwelijke collega. Zo halen beiden dezelfde anekdote aan ter illustratie van het feit dat Johannes in staat was om mensen te doorzien en dingen te voorspellen. De zuster uit Diepenveen zegt echter dat Johannes aanvoelde dat een welbepaalde zuster ‘niet in de gratie van God stond’. Zij noemt zijn voorgevoel terecht want die zuster keerde kort daarna terug naar de wereld.⁸² De benadering van de Latijnse auteur daarentegen is ‘seksistisch’ gekleurd.⁸³ Volgens hem zou Johannes tegen-

78 Zie Bollmann 2004, 355, 506-510, 547-548.

79 Bollman 2004, 239-240.

80 Alberts & Hulshoff 1958, 166: Al was dese man bequaem tot allen dinghen die totter religien hoeren, als singhen, lesen ende scriven, nochtant tot allen anderen uutwendighen dingen woe swaer ende snode se weren, doe hy noch een onderste was ende stont onder die meisterscap des vaders Henricus sins voerganghers, hadde hy hem verduldelike ende oetmoedelike, ende was gehoersam den ghebieder. Ende alsoe ist gheschiet dat hy van Gode ende van den menschen ghemynt wart, want hy was suet in woerden ende zeden. In het Liber de fundatione c. 9 (Löfftier 1930, 36) lezen we: Vir iste per omnia, quae ad religionem pertinent, aptus inventus est, utpote ad legendum, cantandum, scribendum, ad interna insuper sedulus et fervidus, circa exteriora vero utilis, discretus et providus. Et ut compendio laus eius declaretur, eloquio dulcis, moribus modestus, corde et opera iustus et pius, Deo et hominibus dilectus fuit, sic denique secundum utriusque vitae statum temperatus, ut et exteriora respiceret et interiora non negligeret.

81 Ik kan dus niet akkoord gaan met Van Dijk 2002, 105 en 2003, 181 wanneer ze stelt dat de seksuele zonde geen rol zou spelen in de biografieën van de moderne devoten.

82 hsdv, fol. 39r-39v: Die hillighe varier heer Johan Brinckerinck was verlichtet sunderlinghe mitter gracien gades dat hie verborghene dynghe bekande inden mensschen. Hier was een persoen woenachtich die hie bekende, als hie hoer dat hillighe sacrament gaf, dat sie niet en stont inder gracien gades. Ende had hie hem niet ontsien voer die warlicke lude hie en haddes hoer niet ghegheven, dat namaels apenbar waert, want cort Baer na soe kierde sie weder ter want ende hoe hoer eynde was, is god bekant, wan nader menschen ogen wast zeer ververlick. Met dank aan Ingrid Biesheuvel en Wybren Scheepsma voor het ter beschikking stellen van hun transcriptie.

83 Vita Ioannis (Brinkerink 1902, 334): Mirabilem quoque graciam ... in considerandum personis et acceptandum contulerat illi Deus, ita ut facile illi perspicuum fieret, si quid boni quererent aut haberent.

[p. 123]

over de zuster de profetische uitspraak gedaan hebben dat ‘honderd mannen nog niet genoeg zouden zijn voor haar’. Hij voegt er aan toe dat de zuster in kwestie inderdaad een prostituée geworden is (publica meretrix) en dat ze aan een ‘aanbidder’ verteld heeft dat Johannes voorspeld had dat dit zou gebeuren.⁸⁴

De kuisheid van Johannes Brinckerinck en zijn houding tegenover vrouwen is ook een motief dat niet behandeld wordt in het handschrift uit Diepenveen maar dat wel uitvoerig aan bod komt in de Latijnse vita.⁸⁵ De auteur koppelt bijvoorbeeld het feit dat de zieke Brinckerinck, hoewel hij in het Meester-Geertshuis verblijft, enkel door de broeders van het Heer-Florenshuis verzorgd wil worden, aan de gereserveerdheid die Johannes altijd gehad heeft tegenover vrouwen. Hoewel hij als rector zorgde voor hun spirituele en materiële noden, zou hij altijd zijn rug gekeerd hebben niet alleen naar zieke zusters die hij de biecht moest afnemen maar ook naar vrouwelijke kloosteroversten.⁸⁶

Betekenisvolle verschillen vinden we ook in de stichtingsverhalen in beide teksten. Het Diepenveense handschrift besteedt duidelijk meer aandacht aan de rol van een aantal begoede weduwen met name Zwedera van Runen, Jutta van Vreden en Elisabeth Hasenbroecks. Volgens de volkstalige biografe is het bijvoorbeeld hun vurigheid die Johannes aanzet tot de stichting van de gemeenschap in Diepenveen,⁸⁷ terwijl de auteur van de Latijnse vita de stichting van Diepenveen voorstelt als een tegemoetkoming van Johannes aan de wens van de dames.⁸⁸ Wanneer het Meester-Geertshuis en de nieuwe stichting na een aantal jaren uit elkaar gaan, wordt in de tekst uit Diepenveen vrij algemeen vermeld dat er wat gemor was,⁸⁹ terwijl de auteur van de Latijnse vita expliciet zegt dat er problemen waren over geld.⁹⁰

Wat de mogelijke impact van een hiërarchische relatie tussen auteur en publiek be-

84 Vita Ioannis (Brinkerink 1902, 334): unde cuidam sorori aliquando dixit: ‘Futurum est, ut centum viri non tibi sufficient,’ quod verum esse rei probavit eventus; nam postea publica meretrix facta, cuidam amasio suo prodidit, quod illi hoc futurum domnus Iohannes ante tempora predixisset.

85 Dit motief komt ook voor in het Scriptum van Rudolf Dier van Muiden (Dumbar 1716, 15-16) en wordt vandaaruit overgenomen in het Frensweger handschrift (Alberts & Hulshoff 1958, 64) d.w.z. telkens in teksten voor een (volwassen) mannelijk publiek.

86 Vita Ioannis (Brinkerink 1902, 351): attamen illis ‹feminis› tam custodite se habuit, ut eciam infirmancium et in lectulo pre infirmitate iaciencium confessiones audiens dorsum illis obiiceret. Similiter quoque faciebat, cum rectricibus domorum loqueretur; nam mater Berta, que diu Domum magistri Gerardi rexerat, referre solebat, quod faciem eius numquam vidisset preterquam eo tempore, cum mortuus iaceret in cista.

87 hsdv fol. 8r -v: Als dese drie hillighe vuerrighe personen, als die vrou van Runen, die vrou van Vreden ende Elzebe Hasenbroecks, zeer vuerrichlick voert ghenghen in hillighen leven, ende hoe sie den lichte nare quemen hoe sie daer liever nare gheweest hadde, ende hadden zeer grote begherte ende mynne toe leven ende toe starven bij gode menschen onder die hillighe ghehoersamheit. Sie pleghen vake die mynne ende begherte hoers harten den eerwerdighen vader heer Johan Brinckerinck toe apenbaren. Hier van waert hie ontsteken van bynnen, anmarkende die hillighe begherte ende vuoerrighe mynne deser personen. Ende hie opsette noch een ander huues toe maken om onsen lieven heren daer volle zielen in toe wynnen van beyden kunnen.

88 Vita Ioannis (Brinkerink 1902, 329): propter hanc ‹domnam Zwederam› igitur et quasdam alias eiusdem fervoris feminas viduas proposuit domnus Iohannes, iam rector effectus, aliud foris muros Daventrienses edificare cenobium, in quo tam vidue quam cetere quelibet susciperentur, convertere se volentes.

89 hsdv fol. 11v-12r: Als die susteren van Meister Gherdeshuus ende die susteren van Dyepenveen aldus soven jaer of langher in giesteliken ende tijtliken dijnghen verenighet geweest hadden soe waert daer wat mormeriringhen onder sommeghen van Meister Gherdes susteren van eenreleye goddiensticheit, ende dit vernam onse eerwerdighe vader heer Johan ende ondervenghet alsoe dat hie doe makede ene goddienstighe sceidinghe tusschen die susteren van Meister Gherdeshuus ende van Dyepenven.

90 Vita Ioannis (Brinkerink 1902, 332): murmur ... exortum est. Nam quedam ex sororibus Domus magistri Gerardi moleste ferebant expensas cotidianas, que in dies erogabantur in usus Diepenvenienses, et querebantur super modica refusione.

[p. 124]

treft: het al eerder vermelde volkstalige broederboek uit Frenswegen is gebaseerd op Latijnse voorbeelden waaruit de auteur volgens Schoengen zaken weglaat ‘waarvoor het lekenelement in kloosters geen belangstelling had’.⁹¹ De weglatingen betreffen echter niet alleen titels van Latijnse boeken of meer theoretische uitwijdingen en theologische beschouwingen; de auteur lijkt soms ook zaken te verzwijgen die afdoen aan het imago van ‘hoogwaardigheidsbekleders’, in casu van ‘the founding fathers’ van de orde. Hoe moeten we anders het feit interpreteren dat de auteur uit Frenswegen in de levensbeschrijving van Johannes Vos, de eerste prior van Windesheim, het stukje niet vertaald waarin Johannes Busch aanhaalt dat Johannes schrik had voor het vagevuur en de hel en zei dat hij dit zelfs geen uur zou kunnen verdragen?⁹²

Analoge aanpassingen gebeuren ook in teksten van mannen voor een vrouwelijk publiek: Thomas a Kempis vermeldt bijvoorbeeld in zijn levensbeschrijving van Johannes Kessel, de beroemde kok van het Heer-Florenshuis, dat die ooit toestemming gekregen heeft om vermomd als pelgrim proefondervindelijk na te gaan of bedelaars echt weinig aalmoezen krijgen.⁹³ De clericale afkeer voor ‘rondzwervende en bedelende vrouwen’ indachtig,⁹⁴ lijkt het me veelzeggend dat dit feit expliciet symbolisch geduid wordt in een volkstalige collectie met biografieën van twaalf belangrijke mannelijke moderne devoten bestemd voor de zusters van het Meester-Geertshuis.⁹⁵

Het belang van de vergelijking van teksten van en over mannen met die van en over vrouwen met het oog op mogelijke genderneutraliteit tenslotte wordt mooi geïllustreerd door de behandeling van het onderwerp kledij.⁹⁶ Als teken van innerlijke ommekeer en afwijzen van de wereld is ‘vestimentaire’ versobering een belangrijk thema in de devote zusterboeken, in het bijzonder voor vrouwen uit prominente families in de biografieën uit Diepenveen.⁹⁷ Dit thema komt echter ook voor in de broederboeken. In de Dialogus noviciorum van Thomas a Kempis bijvoorbeeld wordt veel aandacht besteed aan sobere kleren en dit niet alleen bij wijze van contrast tussen religieuze en lekenmannen maar ook tussen devote en andere priesters.⁹⁸ Verder onderzoek zal moeten uitwijzen in hoeverre dit en gelijkaardige themata qua frequentie of qua invulling eventueel toch genderspecifiek zijn.

Omdat gender maar één van de factoren is die de inhoud en vorm van een tekst kunnen beïnvloeden, zullen de resultaten van dit soort onderzoek uiteraard niet altijd even spectaculair zijn. Gender is echter wel een fundamentele factor waarmee de

91 Schoengen 1908, cxxii. Zie ook Grube 1886, 104.

92 Alberts & Hulshoff 1958, 91-92 en Busch, Chronicon lb. 1 c. 20 (Grube 1886, 55): Dei enim horrendum iudicium in proximo sibi affuturum vehementer expavit et ardentissimum illum purgatorii ignem inextinguibilemque gehennam, peccatricem animam usque ad ultimum quadrantem acerbissime cruciantem, vel una hora experire et sentire duxit intolerabilem.

93 Thomas, Dialogus noviciorum lb. 4 c. 12 De Iohanne Kessel humili coquo (Pohl 1922, 298)

94 Zie Scheepsma 1997, 15-16 en Van Dijk 2000, 50, 52, 56, 58, 69-70.

95 Brinkerink 1903, 4-30.

96 Breure 1985, 237 wijst op een gelijke vermenging van hardheid en mildheid in portetten van mannelijke en vrouwelijke oversten. Hier overstijgt de factor status dus de factor gender.

97 Bollmann 2004, 236-240 en 344-345.

98 Zie Thomas a Kempis, Dialogus lb. 2 Vita Gerardi Magni c. 5 De mutatione habitus sui saecularis et emendatione morum suorum (Pohl 1922, 40-41); lb. 3 Vita Domini Florentii c. 12 De simplicitate vestimentorum eius (Pohl 1922, 143-145). Busch, Chronicon lb. 1 c. 67 (Grube 1886, 203) contrasteert de ‘vestimentaire’ nederigheid van Albertus Wynberghen op feestdagen met de pronkzucht van jongere priesters.

[p. 125]

middeleeuwse auteurs - al dan niet bewust - op een specifieke manier omgingen maar waaraan zij veel minder dan wij konden ontsnappen. Dit maakt hen des te menselijk, en precies die menselijkheid maakt ook de benadering van hun werk vanuit genderperspectief zo uitermate boeiend.

Summary

This article highlights a number of achievements in the field of literary and historical research into medieval women authors and their texts (among them the social profile of female authors; methodological discussions concerning authorship; gender-specific themes and imagery; the self-image of female authors; the relationship between genre and gender). The author builds on insights from these areas by considering the contribution of ‘gender studies’, i.e. the need to compare form and content of texts not only between the sexes but also among the same sex. The author suggests that while attention should be paid to the sex of author and public, the nature of the relationship between them is equally important. Possibilities of a gender approach are illustrated by some passages from biographies of Modern Devouts.

Adres van de auteur:

Katrien Heene

Ruusbroecgenootschap ua vGrote Kauwenberg 32

b-2000 Antwerpen

Bibliografie

Alberts, W.J., & Hulshoff A.L. (ed.), Het Frensweger handschrift betreffende de geschiedenis van de Moderne Devotie. Groningen: Wolters, 1958.

Angenendt, A., Heilige und Reliquien. Die Geschichte ihres Kultes vom frühen Christentum bis zur Gegenwart. München: C.H. Beck, 1994.

Bennett, J.M., Medieval Women in Modern Perspective. Washington: American Historical Association, 2000.

Blamires, A. (ed.), Woman defamed and woman defended. An Anthology of Medieval Texts. Oxford, 1992.

Blamires, A., The Case for Women in Medieval Culture. Oxford: Oxford University Press, 1997.

Blumstein, A., Misogyny and Idealization in the Courtly Romance. Bonn: Bouvier, 1977.

Bollmann, A., Frauenleben und Frauenliteratur in der Devotio Moderna. Volkssprachige Schwesternbücher in literarhistorischer Perspektive. Groningen, 2004.

Bourdieu, P., La domination masculine. Paris: Seuil, 1998.

Breure, L. , ‘Männliche und weibliche Ausdrucksformen in de Spiritualität der Devotio Moderna’, in: P Dinzelbacher & D. Bauer (red.), Frauenmystik im Mittelalter. Ostfildern: Schwabenverlag, 1985, 231-255.

Breure, L., Doodsbeleving en levenshouding. Een historisch-psychologische studie betreffende de Moderne Devotie in het IJsselgebied in de 14^e en 15^e eeuw. Hilversum: Verloren, 1987.

[p. 126]

Brinkerink, D.A. , ‘Vita venerabilis Ioannis Brinckerinck’, in: Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis ns 1 (1902), 314-354.

Brinkerink, D.A., ‘Biografieën van beroemde mannen uit den Deventerkring’, in: Archief voor kerkgeschiedenis van het aartsbisdom Utrecht 29 ( 1903), 4-30.

Buikema, R., & A. Smelik (red.), Vrouwenstudies in de Cultuurwetenschappen. Bussum: Coutinho, 1993.

Bynum, C.W., Holy Feast and Holy Fast. The Religious Significance of Food to Medieval Women. Berkeley: University of California Press, 1987.

Cadden, J., Meaning of Sex Difference in the Middle Ages. Medicine, Science, and Culture. Cambridge: Cambridge University Press, 1993.

Coakley, J., ‘Gender and the Authority of Friars. The Significance of Holy Women for Thirteenth-Century Franciscans and Dominicans’, in: Church History 60 (1991), 445-60.

Coon, L., Sacred Fictions: Holy Women and Hagiography in Late Antiquity. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1997

De Hemptinne, Th., & M.E. Gongora (red.), The Voice of Silence. Women, Literacy and Gender in the Low Countries and Rhineland (12^th-15^th Century). Turnhout: Brepols, 2003

Deploige, J., In nomine femineo indocta. Kennisprofiel en ideologie van Hildegard van Bingen (1098-1179). Hilversum: Verloren, 1998.

Dinzelbacher, P., & D. Bauer (red.), Frauenmystik im Mittelalter. Ostfildern: Schwabenverlag, 1985, 231-255.

Dinzelbacher, P., Christliche Mystik im Abendland. Ihre Geschichte von den Anfängen bis zum Ende des Mittelalters. Paderborn: Schöningh, 1994.

Dolan, F., ‘Gender and Sexuality in Early Modern England’, in: J. Munns & P. Richards (red.), Gender, Power and Privilege in Early Modern Europe. Edinburgh: Pearson Education Ltd 2003, 7-20.

Draulans, V., ‘Jongens en wetenschap? Jongens en (harde) wetenschap, meisjes en (zachte) communicatie. Wetenschapskritiek vanuit genderperspectief’, in: Tijdschrift voor sociologie 24 (2003), 139-164.

Dronke, P., Women Writers of the Middle Ages. A critical Study from Perpetua (✝ 203) to Margerete Porete (✝ 1310). Cambridge: Cambridge University Press, 1984.

Dumbar, G. (ed.), Scriptum Rudolphi Dier de Muden de Magistro Gherardo Grote, Domino Florentio & multis allis devotis fratribus, in: G. Dumbar, Analecta seu vetera aliquot scripta inedita. Daventriae: Apud Johannem van Wyk, 1719.

Faesen, R., Begeerte in het werk van Hadewijch. Leuven: Peeters, 2002.

Feistner, R., Historische Typologie der deutschen Heilienlegende des Mittelalters von der Mitte des 12. Jahrhunderts bis zur Reformation. Wiesbaden: Ludwig Reichert, 1995.

Fenster, Th., ‘Preface. Why Men?’, in: C.A. Lees (red.), Medieval Masculinities. Regarding Man in the Middle Ages. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1994, ix-xiii.

Fraeters, V., ‘Gender and genre. The Design of Hadewijch's Book of Visions,’ in: De Hemptinne & Gongora 2003, 57-84.

Gaunt, S., Gender and Genre in Medieval French Literature, Cambridge: Cambridge University Press, 1995.

Geirnaert, D., & J. Reynaert, ‘Geestelijke spijs met zalige vermaning. Verspreiding, overlevering en receptie van Jan van Leeuwen’, in: Th. Mertens (red.), Boeken voor de eeuwigheid. Middelnederlands geestelijk proza. Amsterdam: Prometheus, 1993, 190-209, 426-434.

Goetz, H.W., Moderne Mediävistik. Stand und Perspektiven der Mittelalteforschung. Darmstadt: Primus, 1999.

Grube, K. (ed.), Liber de reformatione monasteriorum des Augustiner proptes Iohannes Busch ‘Chronicon Windeshemense’ und ‘Liber de reformatione monasteriorum’. Halle: Hendel, 1886.

Handschrift Diepenveen (transcriptie door I. Biesheuvel en W. Scheepsma, gedeeltelijke moderne vertaling in Scheepsma 1993).

Heene, K., The Legacy of Paradise. Marriage, Motherhood and Woman in Carolingian Edifying Literature. Frankfurt am Main: Peter Lang, 1997.

Heene, K., ‘Ad effusionem sanguinis. Zelfpijniging en gender in middeleeuwse heiligenlevens’, in: Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 6 (1999), 1-24.

[p. 127]

Heene, K., ‘Petrus Pictor en Thomas Cantimpratensis. Een impressie van de medio-Latijnse letterkunde in de Nederlanden’, in: J. Janssens e.a. (red.), Medioneerlandistiek. Inleiding tot de Nederlandse letterkunde van de Middeleeuwen. Hilversum: Verloren, 2000, 53-67.

Heene, K., ‘De litterali et morali earum instruccione. Women's Literacy in Thirteenth-Century Latin Agogic Texts,’ in: De Hemptinne & Gongora 2003, 145-166.

Heene, K., 2005a, ‘Hagiography and Gender. A Case-study on Thomas of Cantimpré’, in: E. Renard e.a. (red.), ‘Scribere sanctorum gesta’ . Recueil d'études d'hagiographie médiévale offert à Guy Philippart. Turnhout: Brepols, 2005, 109-123.

Heene, K., 2005b, ‘Heiligenlevens als vormingsmiddel in vrouwenkloosters in de laatmiddeleeuwse Nederlanden’ (bespreking van Van Dijk 2000) in: Spiegel der Letteren 3 (2005), 287-292.

Hollywood, A., The Soul as Virgin Wife. Mechthild of Magdeburg, Marguerite Porète, and Meister Eckhart. Notre Dame: University of Notre Dame Press, 1995.

Hollywood, A., ‘Suffering transformed: Marguerite Porete, Meister Eckhart, and the Problem of Women's Spirituality,’ in: B. McGinn (red.), Meister Eckhart and the Beguine Mystics. Hadewijch of Brabant, Mechtild of Magdeburg, and Marguerite Porete. New York: Crossroad, 1997, 87-113.

Kieckhefer, R., Unquiet Souls. Fourteenth-Century Saints and Their Religious Milieu. Chicago & London: University of Chicago Press, 1984.

Kitchen, J., Saints' Lives and the Rhetoric of Gender. Male and Female in Merovingian Hagiography. New York & Oxford: Oxford University Press, 1998.

Kok, Th., ‘Jan Van Leeuwen en zijn werkje tegen Eckhart’, in: Ons Geestelijk Erf 47 (1973), 29-172.

Kühler, W.J., ‘De betrouwbaarheid der geschiedschrijving van Thomas a Kempis’, in: Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis ns 25 (1932), 49-68.

Lacey, A., ‘Gendered Language and the Mystic Voice: Reading from Luce Irigaray to Catherine of Siena’, in: J. Dor e.a. (red.), New Trends in Feminine Spirituality. The Holy Women of Liège and their Impact. Turnhout: Brepols, 1999, 329-342.

Lees , C.A., ‘Introduction’, in: C.A. Lees (red.), Medieval Masculinities. Regarding Men in the Middle Ages. Minnesota:, University of Minnesota Press, 1994, xv-xxv.

Lewis, G.J., By Women, For Women, About Women. The Sister-Books of Fourteenth Century Germany, Toronto: Pontifical Institute of Medieval Studies, 1996.

Lie, O., ‘Middelnederlandse literatuur vanuit genderperspectief. Een verkenning’, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 117 (2001), 246- 267.

Lochrie K., ‘The Language of Transgression. Body, Flesh, and Word in Mystical Discourse,’ in: A.J. Frantzen (red.), Speaking Two Languages. Traditional Disciplines and Contemporary Theory in Medieval Studies. Albany: State University of New York Press, 1991, 115-140.

Löffler, K. (ed.), ‘Liber de fundatione monasterii Nemoris beatae Mariae iuxta Northorn’, in: K. Löffler, Quellen zur Geschichte des Augustiner-Chorherrenstiftes Frenswegen. Soest: W. Jahn, 1930, 1-162.

McGinn, B., The Flowering of Mysticism. Men and Women in the New Mysticism - 1200-1350. The Presence of God. A History of Western Christian Mysticism, 111. New York: Crossroad, 1998.

McKitterick, R., ‘Women and Literacy in the Early Middle Ages’, in: R. McKitterick, Books, Scribes and Learning in the Frankish Kingdoms 6^th-9^th Centuries. Aldershot: Variorum, 1994, 1-43.

Mertens, Th., ‘Ghostwriting Sisters. The Preservation of Dutch Sermons of Father Confessors in the Fifteenth and the early Sixteenth Century’, in: A.B. Mulder-Bakker (red.), Seeing and Knowing: Women and Learning in Medieval Europe 1200-1550. Turnhout: Brepols, 2004, 121-141.

Mostert, M. (red.), Vrouwen, familie en macht. Bronnen over vrouwen in de Middeleeuwen. Hilversum: Verloren, 2005.

Mulder-Bakker, A., & R. Nip (red.), The Prime of their Lives. Wise Old Women in Pre-Industrial Europe. Leuven: Peeters, 2004.

Nelson, J., ‘Gender en genre bij vrouwelijke geschiedschrijvers in de vroege Middeleeuwen’, in: M. de Baar (red.), In de ban van het verhaal. Jaarboek voor Vrouwengeschiedenis 11 (1990), 9-25.

Peters, U., Religiöse Erfahrung als literarisches Faktum. Zur Vorgeschichte und Genese frauenmystischer Texted es 13. und 14. Jarhunderts. Tübingen: Niemeyer, 1988.

[p. 128]

Pohl, M.I. (ed.), ‘Dialogus noviciorum’, in: M.I. Pohl, Thomae Hemerken a Kempis opera omnia VII. Friburgi Brisigavorum: Typis Herderianis, 1922, 5-332.

Reynaert, J., ‘Met de zodiak op drift. Structuur en “stemmen” in Jan van Leeuwens “Vanden seven teekenen der sonnen”’, in: Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 12 (2005), 97-126.

Riché, P. (ed.), Dhuoda, ‘Manuel pour mon fils’. Paris: Editions du Cerf, 1975.

Rosenthal, J. (red.), Medieval Women and the Sources of Medieval History. Athens: University of Georgia Press, 1990.

Ruh, K., Geschichte der abendländischen Mystik. Dl. 4, Die niederländische Mystik des 14. bis 16. Jahrhunderts. München: C.H. Beck, 1999.

Scheepsma, W. (vert.), Hemels Verlangen. Amsterdam: Querido, 1993.

Scheepsma, W., & Jongen, L., ‘Wachten op de hemelse bruidegom. De Diepenveense nonnenviten in literairhistorisch perspectief’, in: Th. Mertens (red.), Boeken voor de eeuwigheid. Middelnederlands geestelijk proza. Amsterdam 1993, 295-317, 467-476.

Scheepsma, W.F., 1996a, ‘Zusterboeken. Bijzondere bronnen voor de Moderne Devotie’, in: C. van Eijl e.a. (red.), Het zaad der Middeleeuwen. Jaarboek voor vrouwengeschiedenis 16 (1996), 153-170.

Scheepsma, W., 1996b, ‘“Verzamelt de overgebleven brokken, opdat niets verloren ga.” Over Latijnse en Middelnederlandse levensbeschrijvingen uit de sfeer van de Moderne Devotie’, in: P.W.M. Wackers (red.), Verraders en bruggenbouwers. Verkenningen naar de relatie tussen Latinitas en de Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam: Prometheus, 1996, 211-238, 334-346.

Scheepsma, W., Deemoed en devotie. De koorvrouwen van Windesheim en hun geschriften. Amsterdam: Prometheus, 1997.

Scheepsma, W., ‘Check and Double-check: An Unknown Vision Cycle by a Religious Woman from the Low Countries’, in: De Hemptinne & Góngora 2004, 207-222.

Schoengen, M., Jacobus Traiecti alias De Voecht, ‘Narratio de inchoatione domus clericorum in Zwollis’ met akten en bescheiden betreffende dit Fraterhuis. Amsterdam: Historisch Genootschap Utrecht, 1908.

Spee, S., ‘Anders willen denken? Een stand van zaken van genderstudies in Vlaanderen’, in: Tijdschrift voor sociologie 24 (2003), 133-138.

Scott, J., ‘Gender. A Useful Category of Historical Analysis’, in: American Historical Review 91 (1986), 1053-1075.

Staubach N., ‘Von der persönlichen Erfahrung zur Gemeinschaftsliteratur. Entstehungs- und Rezeptionsbedingungen geistlicher Reformtexte im Spätmittelalter’, in: Ons Geestelijk Erf 68 (1994), 200-228.

Staubach, N., ‘Gerhard Zerbolt von Zutphen und die Apologie der Laienlektüre in der Devotio moderna’, in: Th. Kock & R. Schlusemann (red.), Laienlektüre und Buchmarkt im späten Mittelalter. Frankfurt am Main: Peter Lang, 1997, 221-289.

Stuip, R.E.V., & C. Vellekoop, Middeleeuwers over vrouwen. Utrecht: her, 1984-1985.

Thiébaux, M., The Writings of Medieval Women. An Anthology. New York/London: Garland, 1994^2.

Van Boven, E., e.a. (red.), Gender en literatuurgeschiedschrijving. Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 117 (2001).

Van der Poel, D., ‘Vrouwelijke auteurs in de Middelnederlandse letterkunde. Een verkenning’, in: Nederlandse letterkunde 2 (1997), 208-227.

Van Dijk, M., Een rij van spiegels. De Heilige Barbara van Nicomedia als voorbeeld voor vrouwelijke religieuzen. Hilversum: Verloren, 2000.

Van Dijk, M., ‘En zuster Jutte lachte ...’, in: W. Scheepsma (red.), Het ootmoedig fundament van Diepenveen. Zeshonderd jaar Maria en Sint-Agnesklooster. Kampen: IJsselacademie, 2002, 95-112.

Van Dijk, M., ‘Ik was daar meesteres in de zonde. Heilige zondaressen in Windesheimer kring’, in: A. Berteloot & H. van Dijk (red.), ‘Een boec dat men to Latine heet Aura legenda’. Beiträge zur niederländische Übersetzung der ‘Legenda Aurea’. Münster: Waxmann, 2003, 181-194

Van Houts, E. (red.), Medieval Memories. Men, Women and the Past, 700-300. Harlow: Longman, 2001.

[p. 129]

Van Houts, E., ‘Les femmes dans l'histoire du duché de Normandie. Women in the history of ducal Normandy’, in: Tabularia ‘Etudes’ 2 (2002), 19-33.

Voorbeeldige levens. Het spanningsveld tussen het historiografische en het hagiografische discours in de Devotio Moderna, zie http://www.ua.ac.be/ruusbroec

Vekeman, H. (ed.), Hoezeer heeft God mij bemind. Beatrijs van Nazareth (1200-1268). Vertaling van de Latijnse Vita met inleiding en commentaar. Kampen/Averbode: Kok, 1993.

Voaden, R., God's Words, Women's Voices. The Discernment of Spirits in the Writing of Late-Medieval Women Visionaries. Woodbridge: Boyden, 1999.

Wackers, P., ‘Latinitas en Middelnederlandse Letterkunde: ter inleiding’, in: P. Wackers (red.), Verraders en bruggenbouwers. Verkenningen naar de relatie tussen Latinitas en de Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam: Prometheus, 1996, 9-42, 265-275.

Wemple, S., ‘Female Spirituality and Mysticism in Frankish Monasteries: Radegund, Balthild and Aldegund’, in: J. Nichols & L. Shank (red.), Medieval Religious Women. Dl. 1, Distant Echoes, Kalamazoo MI: Cistercian Publications, 1984, 39-53.

Wiesner, M., Women and Gender in Early Modern Europe. Cambridge: Cambridge University Press, 1993

Wilson, K.M. (ed.), Medieval women writers. Athens: University of Georgia Press, 1984.