Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2006

[p. 82]

Aaneenschakeling van momenten: literair mecenaat van Brabantse hertogen
Antheun Janse

Naar aanleiding van: Remco Sleiderink, De stem van de meester. De hertogen van Brabant en hun rol in het literaire leven (1106-1430). Amsterdam, Prometheus, 2003, Nederlandse literatuur en cultuur in de Middeleeuwen 25, dissertatie Universiteit Leiden. 250 p., ISBN 90 446 0329 9. Prijs: € 19, 95.

In het vijfentwintigste deel van de door Frits van Oostrom geïnitieerde nlcm-reeks is eindelijk weer eens centrale aandacht voor het thema waarmee de grondlegger en inspirator in 1987 naam maakte, namelijk de literaire hofcultuur. Waar de meester in zijn Woord van eer een aantal teksten behandelde die rond 1400 aan het Hollandse hof werden geschreven en gelezen, heeft zijn leerling Sleiderink de literaire productie aan en voor het Brabantse hof bestudeerd. Het resultaat van deze studie is neergelegd in De stem van de meesteren, in 2003 in Leiden als dissertatie verdedigd. Van Oostrom trad daarbij op als promotor. Hoewel Het woord van eer en De stem van de meester beide over het literaire mecenaat van laatmiddeleeuwse vorsten in de Nederlanden gaan, en hoewel beide auteurs veel aandacht aan vorm en leesbaarheid hebben besteed, zijn er toch grote verschillen. Anders dan zijn Hollandse voorganger behandelt de Brabantse studie de ontwikkelingen in de loop van meer dan drie eeuwen (1106-1430). Bovendien worden niet alleen Middelnederlandse teksten behandeld, maar ook Latijnse en se. En tenslotte heeft Sleiderink ook het begrip ‘literaire tekst’ zeer ruim opgevat. Het gaat om alle niet-administratieve teksten, inclusief geleerde brieven, medische tractaten en wereldlijk recht. Een imposante uitbreiding van het onderzoeksterrein dus. Toch is Sleiderinks studie veel bescheidener in omvang dan het boek van zijn leermeester. Dat zegt iets over de stijl van beiden, maar vooral over de benadering.

Sleiderink is uitsluitend geïnteresseerd in de wisselwerking tussen vorst en auteur. ‘Welke rol speelde de hertog in het literaire leven en hoe had dat zijn weerslag op de teksten die onder zijn mecenaat totstandkwamen? Hoe weerklinkt in middeleeuwse literatuur de stem van de meester?’ (14). De stem van de auteur en de inhoud van zijn werk worden steeds in functie van die vraag behandeld. Dat betekent meestal dat volstaan kan worden met een beknopte weergave. Door de veelheid van besproken teksten is een boek ontstaan met een welhaast encyclopedisch karakter. Alleen daarom al dwingt het boek respect af. In kort bestek komen zeer veel verschillende teksten aan de orde, die bovendien besproken worden op een wijze die een grondige bestudering van de teksten en hun context verraden. Met evenveel gemak schrijft Sleiderink over de Enfances Ogier van Adenet le Roi als over de Roman van Limborch. Dat de context steeds ‘het Brabantse hertogelijke hof’ is, vereenvoudigt de zaak nauwelijks, want achter deze term blijken vele verschillende werelden schuil te gaan.

De studie getuigt bovendien van moed, omdat de centrale vraag van het boek geen gemakkelijke is. De aard van de relatie tussen vorst en auteur is immers niet vaak met concrete bewijzen uiteen te zetten. Dat geldt al voor de vroege vijftiende eeuw, maar zeker voor de vroege twaalfde. Vaak moet het dus bij veronderstellingen blijven. Het gevaar is dan groot dat men hypothetische relaties gaat leggen vanuit de basisgedachte dat het meest vooraanstaande wereldlijke milieu in een regio ook de meest spraakmakende literatuur moet hebben voortgebracht. Sleiderink bezwijkt niet voor die verleiding en wijst voortdurend op onzekerheden of zelfs onwaarschijnlijkheden van eerdere toeschrijvingen. Hij houdt zich aan een aantal criteria op grond waarvan hij teksten wel of niet bespreekt. Het gaat uiteraard om alle teksten die een opdracht aan een vorst of lid van het Brabantse hof bevatten. Daarnaast kunnen teksten inhoudelijke accenten bevatten (‘knipoogjes’) die een relatie met het hofmilieu waarschijnlijk maken. Tenslotte zijn er enkele aanvullende aanwijzingen, zoals de biografie van de auteur en dialectkenmerken, hoewel de overtuigingskracht van die laatste niet te hoog moet worden aangeslagen.

Dat deze heldere criteria niet altijd tot eenduidige toeschrijvingen leiden, maakt een van de eerste besproken teksten al duidelijk. Enkele laatmiddeleeuwse handschriften bevatten een genealogie in verzen van de vorsten van Brabant. Algemeen wordt aangenomen dat deze tekst uit de late dertiende eeuw stamt, maar Sleiderink meent dat hij al ‘tegen het midden van de twaalfde eeuw’ moet zijn ontstaan (p. 19). Hij doet dat op grond van een ‘duidelijke breuk’ in de tekst, die in sommige handschrif

[p. 83]

ten eindigt met de dood van Godfried I († 1139). Op grond van deze veronderstelling, die mijns inziens minder goed gefundeerd is dan wordt gesuggereerd, wordt aangenomen dat de auteur van de tekst in het klooster Affligem gezocht moet worden. Daar konden ze namelijk mooi schrijven. Bovendien was dat klooster het ‘huisklooster’ van de Brabantse dynastie, en zorgden dergelijke kloosters in de twaalfde eeuw niet meestal voor dynastieke historiografie? Meer houvast is er niet. Of er een relatie is met het Auctarium Affligemense, dat precies in deze periode in datzelfde klooster werd geschreven, vermeldt de auteur niet. Blijkbaar is die er niet, en dat geeft toch wel te denken.

Het taalkenmerk is het doorslaggevende argument voor de Brabantse localisering van Van den bere Wisselau, slechts bekend uit een vroeg-veertiende-eeuws handschrift. De auteur geeft zelf toe dat er over de ontstaanscontext van deze tekst slechts speculaties mogelijk zijn. Hij doet zelf een naar eigen zeggen ‘wilde suggestie’, namelijk dat de tekst geschreven zou kunnen zijn door de leraar van Godfried III, een zekere Hendrik van Wilsele. Dat is inderdaad een nogal wilde hypothese, temeer omdat zelfs de veronderstelling van het Brabantse hof als ontstaansmilieu niet vrij van speculatie is.

In deze trant zijn er veel meer mogelijkheden tot discussie. Sleiderink heeft zich niet beperkt tot het samenvatten van oudere studies over de vele teksten en auteurs die hij behandelt, maar hij denkt steeds creatief mee en komt meer dan eens tot nieuwe inzichten. Toch kan ik mij niet aan de indruk onttrekken dat de behoefte iets nieuws te brengen soms sterker is dan de kritische beschouwing van de bronnen. Zo ziet hij in een vers in de Slag bij Woeringen van Jan van Heelu (Het viel op enen sinxendag) een verwijzing naar de opening van Van den vos Reynaerde (Het was in eenen tsinxendage ...). Maar is daar wel reden voor als we weten dat de beschreven vergadering inderdaad op een Pinksterdag plaatsvond, zoals zoveel hofdagen in de dertiende eeuw? Om daaruit af te leiden dat men aan het Brabantse hof ook kennis nam van recente literatuur uit Vlaanderen - wat op zichzelf best waar kan zijn - lijkt me op zijn minst discutabel.

Vanaf de tweede helft van de veertiende eeuw krijgen we meer vaste grond onder de voeten dankzij de gegevens die de hofrekeningen bieden. De belangrijkste vondsten daaruit had de auteur in 1993 al in een mooi artikel in de Nieuwe taalgids gepresenteerd. In het hoofdstuk over Johanna en Wenceslas grijpt hij daarop terug (waarbij hij overigens geen melding maakt van de Brabantse hofzangers die in 1395 in Hollandse dienst traden). Vooral de goede band tussen Wenceslas en Jean Froissart wordt prachtig beschreven. Hier komt het centrale thema het best tot zijn recht. Er is immers in de teksten sprake van een concrete weerslag van de rol van de hertog, op wie niet alleen de inhoud werd afgestemd, maar die zelf daaraan ook een bijdrage leverde in de vorm van ingelaste lyriek. Dit is hofmecenaat in volle actie.

Maar de relatie tussen Wenceslas en Froissart kan niet model staan voor hofmecenaat in het algemeen. In het slothoofdstuk zet Sleiderink zeer helder uiteen hoe het literair mecenaat in de Middeleeuwen werkte, welke doelen het diende en welke vormen het aannam. Het type ‘Wenceslas-Froissart’ blijkt zeker geen standaard te zijn geweest. Veel vaker was er sprake van een relatief onafhankelijke positie van auteurs. Helaas kan in veel andere gevallen een mecenaatsrelatie, hoe gering ook, zelfs helemaal niet worden aangetoond. Het boek bevat dus een reeks onopgeloste vragen, die de auteur blijkbaar wel eens moedeloos hebben gemaakt (p. 166). Bovendien moet hij constateren dat de bestudeerde teksten maar weinig samenhang vertoonden. Er was niet alleen sprake van volledig gescheiden circuits van Frans- en Nederlandstalige literatuur, maar ook van vrijwel geheel langs elkaar heen schrijvende taalgenoten.

Uiteraard dringt zich dan de vraag op of het wel zinvol is al die teksten in één kader te bestuderen. De vraag wordt op de laatste bladzijde van het boek positief beantwoord, en wel om twee redenen. Ten eerste omdat het onderzoek naar afzonderlijke teksten nieuwe inzichten heeft opgeleverd. Ten tweede omdat uit het onderzoek ‘een meer realistische visie op literatuurgeschiedenis [is] gegroeid’, namelijk ‘geen mooie ontwikkelingsgang langs strakke lijnen’, maar een ‘aaneenschakeling van momenten’ (p. 170). Dit lijken me in beide gevallen argumenten die ook juist het tegendeel kunnen ondersteunen. De nieuwe inzichten in afzonderlijke teksten zijn immers niet per se dankzij - soms misschien zelfs wel ondanks - de gezamenlijke bestudering verworven. En het inzicht dat de literatuurgeschiedenis een ‘aaneenschakeling van momenten’ is, maakt de aanpak van Sleiderink niet tot de

[p. 84]

meest voor de hand liggende voor toekomstig onderzoek. In dat opzicht is de ‘mooie toekomst’ die hij het mecenaatsonderzoek toedicht (p. 165) nogal optimistisch.

Toch is daarmee niet gezegd dat De stem van de meester geen nuttig boek is. De diversiteit van mecenaatsrelaties en de wisselende invloed van de vorstelijke persoon zijn immers heel concreet duidelijk geworden. Bovendien kunnen diverse in het boek ontwikkelde hypothesen over individuele teksten - bijvoorbeeld ten aanzien van de tweede versie van de kroniek van Hennen van Merchtenen - aanleiding zijn tot vervolgonderzoeken. Tenslotte maakte het boek mij duidelijk hoezeer Brabant een onderzoeker van het type Jan Burgers nodig heeft. Voor een definitieve reconstructie van het hofmecenaat in de twaalfde en dertiende eeuw is een diepgaande analyse van de schrijf- en schriftcultuur nodig. Tot welke verrassende ontdekkingen dat kan leiden, heeft Burgers onder meer voor Melis Stoke en de Rijmkroniek laten zien. Dat Sleiderink iets dergelijks voor Brabant niet heeft gedaan, is hem uiteraard niet kwalijk te nemen. Ook dat nog te vragen van een auteur die al zoveel veelzijdigheid heeft getoond, zou ondankbaar zijn.

Adres van de auteur: Opleiding Geschiedenis, Postbus 9515, nl-2300 ra Leiden.