Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2006

[p. 79]

Wonder boven wonder
Ludo Jongen

Naar aanleiding van: Mirakelberichte des frühen und hohen Mittelalters. Herausgegeben von Klaus Herbers, Lenka Jiroušsková & Bernhard Vogel. Mit Beiträgen von Klaus Herbers, Clemens Heydenreich, René Hurtienne, Lenka Jiroušsková, Sofia Seeger, Bernhard Vogel & Bernhard Waldmann. Darmstadt: Wissenschafdiche Buchgesellschaft, 2005, Ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters/Freiherr-vom-Stein-Gedächtnisausgabe 43. ISBN 3-534-16475-X, 304 p. Prijs: € 89,90.¹

In Het zwevende schaakbord schetst Louis Couperus (1863-1923) de teloorgang van de Arthurwereld. In dit parodistische vervolg op de oorspronkelijk Middelnederlandse Roman van Walewein is van meet af aan duidelijk dat koning Arthur en zijn Ridders van de Ronde Tafel hun langste tijd hebben gehad. Zelf geloven ze er overigens ook niet meer in, met uitzondering van Walewein/Gawein. De magie, het wonder is verdwenen en heeft plaats moeten maken voor de moderne techniek. De avonturen worden letterlijk in elkaar gezet door een technicus, te weten Arthurs raadgever en magiër Merlijn.²

Het zwevende schaakbord verscheen als feuilleton tussen oktober 1917 en juni 1918, dus aan het einde van de Eerste Wereldoorlog (1914-1918). De verschrikkingen van de loopgraven hadden de Haagse romancier eens te meer doen beseffen dat de oude wereld met al zijn romantische magie had afgedaan. Het reizen met een paardenkoets en het schrijven van brieven zouden vervangen worden; kille uitvindingen als auto en vliegtuigen en telefoon zouden de wereld gaan overspoelen. Tachtig jaar later lijkt Couperus gelijk gekregen te hebben. Wetenschap en techniek zijn in die acht decennia met sprongen vooruitgegaan. We weten soms nog steeds niet hoe bepaalde zaken in elkaar steken, maar er zal in de toekomst ongetwijfeld een rationele verklaring voor gevonden worden. Voor wonderen is echt geen plaats meer.

Toen in de warme zomer van 1995 in Brunssum een beeldje van Onze-Lieve-Vrouw-van-Fatima bloedtranen begon te huilen, werd dit in de landelijke pers meesmuilend gebracht als achterlijk (lees: katholiek) bijgeloof.³ Want wonderen worden sinds de Hervorming steevast geassocieerd met ‘roomsche superstitiën’. Maar al sinds de dertiende eeuw betoont (de leiding van) de rooms-katholieke kerk zich behoedzaam ten aanzien van wonderen. Alleen en uitsluitend wanneer na grondig onderzoek door ondervraging van ooggetuigen met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid kan worden vastgesteld dat God de hand in een bepaalde gebeurtenis heeft gehad, wordt een wonder erkend.⁴

Maar ook al stelt de kerk zich terughoudend op, vaak doet de erkenning van een wonder veel stof opwaaien. Op 19 oktober 2003 verklaarde paus Johannes Paulus II (1978-2005) Moeder Teresa (1910-1997) zalig. Deze plechtigheid kon plaatsvinden dankzij een wonder dat op voorspraak van de ‘heilige van de goot’ had plaatsgevonden. De Volkskrant schreef: ‘In 1998 zou een 30-jarige Indiase vrouw, die aan kanker leed op voorspraak van moeder Teresa zijn genezen. De vrouw zag een lichtflits komen uit een foto van moeder Teresa, die een jaar eerder was overleden.’⁵ De vrouw heette Monica Besra. Wie haar naam intikt in een internetzoekmachine als Google, scoort in zeer korte tijd een aantal hits. In enkele daarvan ontkent de vrouw dat er een wonder heeft plaatsgevonden: ze zou genezen zijn dankzij de voortreffelijke medische zorg. In andere daarentegen bevestigt ze het wonder en zou ze de canonisatieplechtigheid in Rome hebben bijgewoond.⁶

1 Leden van de Wissenschafdiche Buchgesellschaft betalen € 59,90.

2 Voor een uitvoerige analyse van Couperus' roman zie Karel Aardse: ‘Couperus te Camelot’, in: Literatuur 1 (1984), 120-128.

3 Zie Peter Jan Margry & Charles Caspers (red.), Bedevaartplaatsen in Nederland. 4 delen, Amsterdam/Hilversum, 1997-2004, deel 3, 143-148.

4 Zie André Vauchez, Sainthood in the Middle Ages. Translated by Jean Birrell. Cambridge, 1997, 481-498 en Maria Wittmer-Butsch & Constanze Rendtel, Miracula. Wunderheilungen im Mittelalter. Eine historisch-psychologische Annaherung. Wien, 2003, 46-91.

5 De Volkskrant, 21 december 2002.

6 Iets dergelijks gebeurde in de negentiende eeuw met de wonderen in Lourdes. Zie Ruth Harris, Lourdes. Body and Spirit in the Secular Age. London, 1999, 169-366. Vgl. ook David Blackbourn, The Mapingen Visions. Rationalism, Religion and the Rise of Modern Germany. Oxford, 1993. Begin twintigste eeuw voerden de Franse schrijvers Zola en Huysmans een fel debat over de wonderen in Lourdes. Zie J.-K. Huysmans, Lourdes en de massa. Documentaire roman. Vertaald uit het Frans door Hélène van Hoogstraten. Ingeleid door Jan Siebelink. Z. pl., 1992 (Lourdes-bibliotheek 4) en Émile Zola, Mijn reis naar Lourdes. Dagboek 20 augustus-1 september 1892. Ingeleid door Jan Siebelink. Vertaald uit het Frans door Gerda Siebelink. Z. pl., 1991 (Lourdes-bibliotheek 1).

[p. 80]

Met de voortschrijdende vergroting van onze kennis van de natuur lijken de wonderen voorgoed verdwenen. Al komen natuurrampen meestal totaal onverwacht, we kunnen ze wel verklaren. Aardbevingen, orkanen en overstromingen worden niet langer beschouwd als straffen van God. Vroeger was dat wel het geval. Vooral in de Middeleeuwen geloofde men heilig in wonderen. De geestelijke literatuur - met name heiligenlevens of vitae - staat bol van de wonderen. Wonderen kunnen zowel tijdens het leven als na de dood van de heilige hebben plaatsgevonden. Meestal benadrukt de auteur in de proloog dat afwijkingen van de normale, natuurlijke gang van zaken door God werden bewerkstelligd ter ere van zijn dienaar. Vaak wordt een beroep op de evangeliën gedaan: indien de almachtige God het rond het jaar nul kon, is Hij er nog steeds toe in staat. Vele in vitae beschreven wonderen zijn als het ware kopieën van die van Jezus in het Nieuwe-Testament: zieken worden genezen, doden worden tot leven gewekt, zondaren bekeren zich, hongerigen worden gevoed en duivels worden uitgedreven. Berichten over wonderen komen niet alleen in vitae voor, er zijn ook collecties met wonderen aangelegd. Veelal betreft het miracula die hebben plaatsgevonden op of bij het graf van de heilige.

Een vijftal wetenschappers verbonden aan de Friedrich-Alexander-Universität te Erlangen-Nürnberg plus twee ‘onafhankelijke’ onderzoekers, hebben twaalf Latijnse teksten met wonderverhalen onder het stof vandaan gehaald. Mirakelberichte des frühen und hohen Mittelalters bevat naast de Latijnse teksten moderne Duitse vertalingen.

De oudste tekst, over de heilige Gertrudis van Nijvel (ca. 626-659; feestdag 17 maart), stamt uit de zevende/achtste eeuw; de jongste, over de stichting van het Sint-Vincentiusklooster in Lissabon, dateert van 1188. De regio's waaruit de teksten afkomstig zijn, bestrijken heel West-Europa, van Portugal en Rome in het zuiden tot België in het noorden, van Bretagne in het westen tot Hongarije en Bohemen in het oosten. Naast internationaal bekende heiligen - zoals Nicolaas van Myra (vierde eeuw; feestdag 6 december) en Martinus van Tours (vierde eeuw; feestdag 11 november) - komen lokale heiligen aan bod: Hubertus (ca. 655-727; feestdag 3 november) en Trudo (ca. 628-ca. 695; feestdag 23 november). Slechts van vier teksten is de auteur bekend, van wie Radboud, de veertiende bisschop van Utrecht (899-917), in onze streken enige faam en roem geniet.

De verhaalde wonderen bevatten nauwelijks verrassingen. Het merendeel betreft genezingswonderen: lammen gaan weer lopen en blinden kunnen plots zien, doven horen en stommen spreken. Kortom, het is meer van hetzelfde, maar dan net even iets anders. Slechts hier en daar treft men iets ‘nieuws’ aan. Zo wordt in het Indiculum fundationis monasterii beati Vincentii Vlixbone (‘Kort verslag van de stichting van het klooster van de zalige Vincentius in Lissabon’) verteld hoe een leger zich opmaakt om ten strijde te trekken. Zoals gebruikelijk wordt de mis opgedragen, maar als men de geconsacreerde broden wil aansnijden, vloeit er bloed. Daarover verbazen de aanwezigen zich ten zeerste. Uit onderzoek blijkt al snel hoe dat komt: het brood is gebakken van gestolen meel (p. 293). In de Historia translationis reliquiarum sanctorum martyrum Chrysanti et Dariae ex urbe Roma in Galliam (‘Geschiedenis van het overbrengen van de relikwieën van de heilige martelaren Chrysantus en Daria van de stad Rome naar Gallië’) willen de dorpsbewoners een vat bier schenken aan het Sankt Goarklooster in Prüm waar de relikwieën zich bevinden. Voor de zekerheid willen ze vóór ze op pad gaan de kwaliteit van het brouwsel testen. Er komt geen druppel uit de vaten. Bij nadere beschouwing blijkt dat het bier gebrouwen is in de nacht van zaterdag op zondag (nocte dominica):ze hebben zich dus niet gehouden aan de zondagsrust en daarvoor straft God hen. Daarop besluit men opnieuw te brouwen, nu met succes (p. 117).

De auteurs benadrukken dat de wonderen allemaal echt waar gebeurd zijn, ook al hebben ze soms hun twijfels. Zo schrijft Radboud in zijn Libellus de miraculo sancti Martini (‘Boekje over een wonder van Sint Maarten’):

[p. 81]

Nach diesen Ereignissen werde ich, um Überdruß zu vermeiden, meine Rede wenig später zu Ende bringen; alle Leser dieses kleinen Werkes ermahne ich mit brüderlicher Stimme, mich nicht dafür zu kritisieren, gegen die Wirklichkeit der Geschichte gehandelt zu haben, denn was eingefügt worden ist, habe ich in der Reihenfolge vorgetragen, in der ich es von der sich ausbreitenden Fama erfahren habe; ich bitte darum, mir darin Nachsicht zu gewähren. Ich habe dennoch eine Entschuldigung vor Augen, um Kritik abzuweisen: Die Kirche von Utrecht, der ich auf Geheiß Gottes diene, ist nämlich von der Stadt Tours so weit entfernt, daß ich kaum jemanden finden kann, der dort gewesen ist, als die Sache geschah, und der bezeugen kann, dies alles, so wie es abgelaufen ist, gesehen zu haben. Ich verspreche aber, nicht sehr stark gegen die Wahrheit verstoßen zu haben, weil ich bei den Dingen, die mir unsicher waren, eher die Meinung von anderen als meine eigene Vermutung dargelegt habe; das sind die Stellen über die erste Ankunft der Piraten in Gallien und ebenso die Verwirrtheit der Dänen und die Anzahl der Getöteten, all das bestätige ich weder, noch stelle ich es in Frage, sondern ich überlasse es den unverschämten Forschern, dem nachzugehen (p. 143-145).

Op die manier dekt de auteur zich in tegen kritiek. Maar over het algemeen vertellen auteurs de waarheid en niets dan de waarheid. Bij iets ongeloofwaardigs beroepen ze zich op ooggetuigen, zoals de anonymus van de Miracula sancti Trudonis et Eucherii (‘De wonderen van Sint Trudo en Eucharius’):

Das scheint vielleicht unglaublich, ist uns aber durch den Ortspriester Berenger unter Eidschwur als ganz und gar wahrhaftig geschehen bezeugt, und durch dessen Bericht haben wir davon Kunde erhalten (p. 239).

Wat de dossiers gemeenschappelijk hebben is dat ze de verering van een heilige op een bepaalde plaats kracht moeten bijzetten. Soms handelt het om wonderen op of bij het graf (bijvoorbeeld rond dat van Gertrudis van Nijvel). In andere gevallen moeten de wonderen aantonen dat ook in de nabijheid van de relikwieën wonderen kunnen plaatsvinden, zoals in dossier 11: de Historia de translatione sanctorum magni Nicolai, alterius Nicolai Theodorique martyris (‘De geschiedenis van de overbrenging van de heilige Nicolaas de Grote, van een tweede heilige Nicolaas en van de heilige martelaar Theodorus’). Maar in deze tekst moeten de wonderen ook aantonen dat Bari ten onrechte claimt de stoffelijke resten van Sint Nicolaas van Myra te bezitten: die relikwieën zijn immers door de Venetianen rechtstreeks vanuit Myra naar hun vaderstad gebracht.

Elk van de twaalf dossiers wordt kort ingeleid. Daarbij wordt uitleg gegeven over de tijd waarin de gebeurtenissen zich zouden hebben afgespeeld en worden de personages geïntroduceerd. Over de vertalingen durf ik geen uitspraak te doen: ze lijken me adequaat, maar ik ben noch mediolatinist, noch germanist. Op grond van de vertalingen kan ik wel constateren dat er stilistisch grote verschillen tussen de aangeboden dossiers bestaan. Sommige auteurs formuleren kort en kernachtig, anderen zijn breedsprakig en hanteren een wollig taalgebruik. Inhoudelijk vertonen de twaalf berichten zonder uitzondering een grote homogeniteit. De verzameling wordt voorafgegaan door een inleiding van 28 en een ‘Quellen- und Literaturverzeichnis’ van 18 bladzijden.

Mirakelberichte des frühen und hohen Mittelalters bevat een fraaie collectie wonderen. De teksten lijken te wedijveren in wonderbaarlijkheid. Eigenlijk is het best jammer dat tegenwoordig nauwelijks wonderen plaatsvinden, althans in het echt. Want in de fictie is gelukkig nog van alles mogelijk, bijvoorbeeld over twee beren die broodjes smeren.

Adres van de auteur: Aïdastraat 14, nl-3816 tm Amersfoort.