Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2005

[p. 97]

[Nummer 2]

Met de zodiak op drift
Structuur en ‘stemmen’ in Jan van Leeuwens ‘Vanden seven teekenen der sonnen’
Joris Reynaert ^*

Vermoedelijk omstreeks 1345 treedt Jan van Leeuwen, na een leven in de wereld als varend handwerker, toe tot de kloostergemeenschap van Groenendaal. Hij wordt er kok, maar ook leerling en fervent bewonderaar van Ruusbroec én ontpopt er zich al spoedig, omstreeks het begin van de vijftiger jaren, tot een van de merkwaardigste auteurs van de Middelnederlandse letterkunde. Tussen ca. 1350 en zijn overlijden in februari 1378 zal hij ruim twintig, vaak vrij uitvoerige traktaten produceren, waarin hij op bevlogen wijze uiting geeft aan een duidelijk door Ruusbroec geïnspireerde spiritualiteit, waarvan het hoge idealisme, meer dan bij mystieke auteurs veelal het geval is, tot een om zo te zeggen constante maatschappijkritiek en meer in het bijzonder tot striemende berispingen aan het adres van de geestelijkheid aanleiding geeft. Wie of wat tot Van Leeuwens schrijverschap de aanzet kan hebben gegeven en welk publiek hij en zijn omgeving in Groenendaal bij de aanvang daarvoor in gedachten hadden, ontsnapt grotendeels aan onze waarneming.¹ Feit is dat vermoedelijk zo vroeg als 1355 (of kort daarna) in Groenendaal met het oog op verspreiding buiten het eigen klooster een verzamelhandschrift werd samengesteld, met een keuze van vijf traktaten uit Van Leeuwens werk tot dan toe.² Daarmee stelde de jonge, maar reeds eerbiedwaardige en door tal van geleerde priesters bevolkte augustijner priorij een deel van haar boekproductie, maar ook van haar intellectuele competentie en haar netwerk ter beschikking van een eenvoudige lekenbroeder-kok. Dit laatste is zo mogelijk nog opmerkelijker dan het (op zich al verre van banale, wel integendeel enigszins revolutionaire) gegeven dat zo'n lekenbroeder de pen opneemt om zijn naasten (met inbegrip van zijn superieuren) in zaken van spiritualiteit en moraal de les te spellen. De combinatie Van Leeuwen-Groenendaal is in het veertiende-eeuwse Europa dan ook een vrij uniek geval.

Dat Ruusboecs entourage van de verspreiding van Van Leeuwens traktaten zo consequent werk heeft gemaakt, mag des te meer verwonderen wanneer men weet dat omstreeks 1355 ten minste een zestal traktaten van Ruusbroec zelf voor verspreiding ter beschikking lagen. Kennelijk heeft men in Groenendaal bij de samenstelling van de bundel van 1355 voor Van Leeuwens geschriften een bijzonder publiek voor ogen gehad. Zowel de herkomst van de bewaarde handschriften (én excerpten) als sommige indicaties over het gebruik van de handschriften bij voorlezing in de refter wijzen

* Met veel dank aan Dirk Geirnaert en Thom Mertens, die de oorspronkelijke versie van dit artikel met talrijke suggesties hebben aangevuld en bijgestuurd.

1 Geirnaert & Reynaert 1993, 193-199.

2 Delteijk 1947, 31-37.

[p. 98]

inderdaad in een bepaalde richting. Zodra en voorzover Groenendaal de verspreiding in handen neemt, lijkt het geïntendeerd publiek vrij eenduidig te hebben bestaan uit de lekenbroeders en lekenzusters van de eigen orde en enkele andere verwante of geaffilieerde kloosters.³ Dat de auteur - zoals in de handschriften vaak benadrukt werd, onder meer door middel van biografische nota's en afbeeldingen van de kok bij zijn potten in de keuken - een eenvoudige lekenbroeder was, zorgde vanzelf al voor een aanzienlijke drempelverlaging en voor een groter identificatieaanbod. Maar ook wat Van Leeuwen in zijn traktaten te vertellen had en (wellicht vooral) de wijze waarop hij dat deed kan men in Groenendaal voor het beoogde publiek in het bijzonder geschikt hebben geacht.

Over de inhoud en de stijl van Van Leeuwens geschriften is in de bestaande literatuur over Ruusbroecs leerling weinig positiefs te vernemen. In mystiek opzicht praat hij Ruusbroec, zo luidt de consensus, nogal onnadenkend na. Bij vergelijking met de prior ‘blijkt dat Jan van Leeuwen in wijsgerig opzicht volkomen onoorspronkelijk is. Van Ruusbroec's wijsgerige stellingen neemt hij meestal het besluit over, terwijl de verantwoording achterwege blijft’.⁴ De kritiek op onordelijke geestelijken is bij Van Leeuwen mogelijk nadrukkelijker dan bij Ruusbroec; maar een element van ‘originaliteit’ kan men hier niet van maken: afwezig is die kritiek bij Ruusbroec immers evenmin.⁵ En bovendien blijkt uit de bewaarde handschriften dat men, begrijpelijk, precies met dit soort kritische bladzijden in de overlevering van Van Leeuwens teksten vaak verlegen heeft gezeten. Het in oorsprong fel antiklerikale slot van Van vijf manieren broederliker minnen is bij latere overschrijving bijvoorbeeld simpelweg geschrapt.⁶ Een argument om Van Leeuwen te promoten kon Groenendaal aan dit aspect van zijn werk amper ontlenen.

Wat de laatmiddeleeuwse devoten bij Van Leeuwen ongetwijfeld in het bijzonder heeft aangesproken, is - zo blijkt uit zijn Nachleben in de vijftiende en de zestiende eeuw - zijn bijzondere aandacht voor ootmoed, gehoorzaamheid, lijden in navolging van Christus en ghelatenheit (een complex begrip dat in essentie refereert aan de totale onderworpenheid aan Gods wil). Veel van wat in die latere tijd uit de kok gerecipieerd is, blijkt op deze aspecten betrekking te hebben.⁷ Ook al ontbreken deze thema's bij Hadewijch en Ruusbroec niet geheel, hun nadrukkelijker persistentie bij Van Leeuwen kán een van de motieven geweest zijn waarom men in Groenendaal met het oog op een bepaald doelpubliek de verspreiding van zijn werk zo ter harte heeft genomen als daadwerkelijk gebeurd is.

Dat Van Leeuwen zijn religieuze belering ook op een geheel eigen wijze presenteert,

3 De (geringe) overlevering in Latijnse vertaling in de handschriften Berlijn, SSPK, ms. germ. 4^o 1398 en het daarvan afhankelijke Keulen, SA, Gymn. bib. 8^o155, laat ik hierbij buiten beschouwing. Het spreekt vanzelf dat hier een andere doelgroep mee gemoeid zal geweest zijn. Het Berlijnse handschrift werd in 1448 in (en voor) het klooster van reguliere kanunniken St.-Meinulphus te Böddeken (omgeving Krefeld) geschreven. Lievens omschrijft het handschrift in zijn geheel als ‘een juridisch dossier over het toen zo aktuele geding van Ruusbroecs ortodoxie’ (Lievens 1957). Typisch voor de door Groenendaal geïntendeerde receptie van Van Leeuwen is het dus zeker niet.

4 Axters 1943, LXVI.

5 Zie met name het deel ‘Nuchtere kijk op mensen en toestanden’ in Verdeyen 1996, 141-155.

6 Delteijk 1947, 44.

7 Geirnaert & Reynaert 1993, 202 e.v.

[p. 99]

Afb. 1 Jan van Leeuwen bij zijn potten in de keuken van Groenendaal (Brussel, Koninklijke bibliotheek van België, II 138, fol. 2r).

die sterk afsteekt tegen Ruusbroecs taal, stijl en literaire compositie, is echter evident. Is die vorm - die men wellicht meer vond aansluiten bij het beoogde ‘nieuwe’ publiek - voor Groenendaal wellicht een bijkomend argument geweest om naast Ruusbroec Van Leeuwen te promoten? Feit is dat ook de stilistische vergelijking in de ogen van de moderne specialisten zwaar in het nadeel van Van Leeuwen uitvalt. ‘Wie

[p. 100]

een paar bladzijden van de kok leest wordt al dadelijk door zijn onbeheerstheid, de onbeheerstheid van de man uit het volk, getroffen’, aldus Axters. De taal van de ongeschoolde kok stond dan ook ‘veel dichter bij de gesproken taal van zijn tijd dan het kunstproza van een Ruusbroec’. En wat het compositorisch aspect betreft: ‘Struktuur steekt er in zijn werken al heel weinig en in dit opzicht staat hij dwars tegenover de architektonische Ruusbroec’.⁸ ‘Zoals uit een open kraantje het water al maar doorstroomt, zo stromen de rijen woorden en zinnen uit het volle gemoed van de gulle kok’, aldus J. Delteijk, die Van Leeuwens stijl verder vergelijkt met ‘de woordenrijkdom van de marktkoopman’.⁹

Evenals Axters schrijft Delteijk veel van de onvolkomenheden in de compositie van het door hem uitgegeven traktaat (Van vijf manieren broederliker minnen) toe aan Van Leeuwens gebrek aan scholing, meer bepaald in ‘logisch denken’. Maar hij voegt daar een tweetal - voor ons beeld van de genese en de achtergronden van Van Leeuwens werk - niet onbelangrijke aspecten aan toe. Misschien nog meer dan gebrek aan scholing kan, zo meent Delteijk, gebrek aan tijd voor de vele overlappingen, herhalingen en (onnodige) uitweidingen verantwoordelijk zijn geweest: ‘Het hele traktaat verraadt dat het is samengeschreven bij stukken en brokken, tussen ander, grover werk door’. En het schijnbaar ‘ontsporen’ van de compositie vanaf de vierde van de vijf manieren zou, nog steeds volgens Delteijk, heel concreet met gevoeligheden of kritiek in de naaste omgeving van de kok te maken kunnen hebben.¹⁰ Dit laatste verdient, met het oog op wat volgt, nadere aandacht.

Vooraan in Van vijf manieren geeft Van Leeuwen de indeling die hij zich voorneemt te volgen in vijf punten (soorten minne). De eerste drie vormen van liefde hebben betrekking op het aardse, de vierde op de ‘liefde in de hemel’, de vijfde op de eenwording (onderling en met God) van de mystiek-begenadigden.¹¹ Tot en met het derde punt, de onderlinge liefde van kloosterlingen, wordt de aangekondigde indeling getrouw gevolgd. Maar dan begint Van Leeuwen aan een lange excurs over het gebedsleven en vervolgens over de zeven gaven van de Heilige Geest; de vierde en vijfde (de eigenlijk mystieke) vormen van minne komen niet meer in zicht. De kok zou, zo luidt nu in het kort Delteijks verklaring, voor de bespreking van de hogere, mystieke vormen van liefde zijn teruggeschrokken, omdat hij net tijdens het schrijven aan dit traktaat, onder meer naar aanleiding van zijn Eckhart-polemiek, zelf aan kritiek bloot was komen te staan.¹²

Slechts vier van het twintigtal werken dat op naam staat van Jan van Leeuwen zijn door hemzelf gedateerd. Twee daarvan liggen in de tijd heel dicht bij elkaar: Van vijf manieren broederliker minnen dateert zichzelf in een mededeling aan het slot op 1355,

8 Axters 1943, LXIII-LXV.

9 Delteijk 1947, 90-97.

10 Delteijk 1947, 64-66.

11 Delteijk 1947, 63-64.

12 Wie Van Leeuwens werk kent, weet dat hij de hogere mystieke regionen niet schuwt: zie bijvoorbeeld de derde afdeling in de bloemlezing van Axters (Axters 1943,139 e.v.). Maar er is natuurlijk nog altijd een verschil tussen het ‘terloops’ aankaarten van beschouwingen over (momenten van) extase of contemplatie en een explicietprogrammatische uiteenzetting daarvan. Veeleer dit laatste is wel waar Van Leeuwen volgens Delteijk voor terugschrikt. Ik kom hier later nog even op terug.

[p. 101]

Vanden seven teekenen der sonnen bevat op diverse plaatsen een verwijzing naar het jaar 1356. Hoewel ze chronologisch in zekere zin een tweespan vormen, hebben deze teksten binnen Van Leeuwens oeuvre een heel verschillende status gekregen. Terwijl Van vijf manieren in de door Groenendaal in of kort na 1355 geëditeerde bundel werd opgenomen en daarvan letterlijk het sluitstuk mocht vormen, was Vanden seven teekenen een vrij marginaal literair lot beschoren: het bleef onvoltooid en werd, ongetwijfeld om die reden, niet opgenomen in een tweede ‘editie’ uit Van Leeuwens werk, waarin, ten laatste omstreeks 1400, aan de selectie van 1355 vier nieuwe traktaten werden toegevoegd. Bewaard is Vanden seven teekenen dan ook slechts in één handschrift (Brussel, KB, 888-890¹³) dat blijkbaar teruggaat op een Groenendaalse verzameling van Van Leeuwen-teksten die, wellicht om diverse redenen, bijvoorbeeld omdat ze onvoltooid waren, niet voor verspreiding in aanmerking waren gekomen.¹⁴ Toch vertoont Vanden seven teekenen - het traktaat dat verder het onderwerp vormt van deze bijdrage - meer dan alleen door zijn temporele nabijheid gelijkenis met Van vijf manieren. Evenals dit voorafgaande traktaat vertrekt Vanden seven teekenen van een vooropgezet paradigma, dat bij de aanvang een vaste structuur voor het geheel lijkt te garanderen. Maar ook hier zal de uiteindelijke output de beoogde structuur slechts zeer ten dele blijken te realiseren. De problematische relatie - inadequatie zeg maar - tussen structureel concept en reële tekstproductie is in deze fase van zijn schrijverschap zo te zien een typische trek van de aureur Jan van Leeuwen, bij extrapolatie wellicht een constante in zijn werk.

13 Het handschrift vormt samen met Brussel, KB, 667 een set met het volledige oeuvre van Van Leeuwen; de verzameling werd in hoofdzaak door convers Jan de Swettere in het klooster Bethlehem te Herent bij Leuven omstreeks 1540-1543 geschreven. Voor verdere gegevens over het handschrift, zie Geirnaert & Reynaert 1993, 191-193, Stoop 2001, 182-183 en de literatuur aldaar.

14 Althans niet voor verspreiding in hun volledige vorm. Vgl. Geirnaert & Reynaert 1993, 192-193. Een vijftal handschriften met excerpten hebben, zo blijkt uit de inventaris die Dirk Geirnaert hierover bijhoudt en die hij mij ter beschikking stelde (waarvoor van harte dank), al dan niet rechtstreeks uit Vanden seven teekenen geput. Met name de tekst over de ‘zeven ellendigheden’ van de kok komt als excerpt vaak voor (vermoedelijk wél dankzij en via de opneming ervan in de verzamelbundel van ca. 1400).

De zeven tekens van de zon

In Vanden seven teekenen der sonnen hangt Van Leeuwen, zoals uit de titel al blijkt, zijn betoog op aan zeven tekens van de dierenriem: te beginnen met het teken Ram (maart-april) en verder iets meer dan de helft van de zodiak langs, tot en met het zevende teken Weegschaal (augustus-september). Dat Van Leeuwen zijn reeks met Ram laat beginnen, is geheel in overeenstemming met de astronomisch-astrologische inzichten van zijn (en overigens ook nog van onze) tijd: het zodiak-jaar begint met de Ram, het eerste teken van de lente. Eigenaardiger, op het eerste gezicht althans, is dat de kok niet het gehele paradigma van de (twaalf tekens van de) dierenriem als traject voor zijn uiteenzetting vooropzet. Dat kan met één (of meer) van de volgende overwegingen te maken hebben. Het getal zeven geniet in de religieuze en meer bepaald in de mystieke literatuur een duidelijke voorkeur als het erom gaat de opeenvolgen-

[p. 102]

de stadia van spirituele groei weer te geven: men denke bijvoorbeeld aan Beatrijs van Nazareths Seven manieren van minnen, aan Hadewijchs zeven ‘namen’ van Minne in het zestiende mengeldicht, aan Ruusbroecs Seven sloten en Seven trappen.¹⁵ De volledige rij van twaalf tekens had - mede tengevolge van deze traditionele zevendeling - het nadeel dat het een niet geringe extra inspanning in het vooruitzicht stelde om de nodige distincties te verzinnen waarmee het einde van de reeks kon worden bereikt. Zoals we zullen zien valt het Van Leeuwen al behoorlijk moeilijk om zijn rijtje van zeven op een ordentelijke manier ingevuld te krijgen. En bovendien was er intrinsiek-astrologisch een goede reden om de reeks bij Weegschaal te laten ophouden. Van Leeuwen expliciteert dit niet, maar met seven teekenen der sonnen kan hij van meet af aan iets veel preciezers bedoeld hebben dan ‘zeven tekens waar de zon in loopt’ of zeven zodiaktekens in het algemeen. De reeks die hij selecteert, loopt van de lente-evening in maart tot het teken dat aangeeft (dat is de in de middeleeuwen gangbare ‘betekenis’ van Weegschaal) dat op het einde van de zomer dag en nacht weer ‘in evenwicht’ komen, dat de nacht weer even lang wordt als de dag. De seven teekenen der sonnen zijn voor Van Leeuwen dus heel specifiek de tekens van lente en zomer, de tekens waarin de zon, nadat ze in de winter verdrukt was, weer volop aan de hemel heerst. Uitgaan van déze selectie had des te meer zin, omdat niet alleen de christelijke traditie, maar ook de (gechristianiseerde) middeleeuwse astrologie zelf de symbolische identificatie van de zon met God en/of Christus in diverse teksten en contexten aanreikte, te beginnen al met het herdenken van Christus' geboorte op het tijdstip van de winterzonnewende en de heiliging van de zondag (de dag van de zon) als de ‘dag des Heren’.¹⁶ Vooral de omschrijving Sol iustitiae van de profeet Malakias (Mal. 4:2), hernomen in tal van hymnen, preken en andere religieuze teksten (en nu onder meer nog voortlevend in het motto en het logo van de Utrechtse universiteit) was in de middeleeuwen een krachtige tekstgenerator. Van Leeuwen laat dan ook niet na bij het begin van zijn traktaat aan dit beeld te herinneren: Want gheliker wijs dat ... die sonne voer alle creatuerlike vruchtbaerheit orspronc nemt nut orienten toccidenten wert, siet alsoe moet die eweghe godlike overnatuerlike sonne der gherechticheit Gods in ons op beghinnen te gane eer wi yet werken moghen dat Gode eyghelijc behaecht.¹⁷

De geestelijke betekenis van de tekens zelf licht Van Leeuwen een eerste keer toe in een vooruitblik in de eerste twee kapittels van zijn traktaat. Het voorgenomen schema ziet er als volgt uit:

15 Indelingen in twaalf punten zijn in de religieuze literatuur overigens eveneens vrij courant (hoewel misschien niet zo duidelijk als bij het zevental op de structuur van het mystieke leven betrokken): Ruusbroecs Vanden twaelf beghinen, Hadewijchs ‘twaalf uren’ van de Minne in Brief 20, Godfried van Wevels Vanden twaelf dogheden. Mogelijk leggen dus de hierna vermelde redenen voor de keuze van het zevental meer gewicht in de schaal.

16 Mc Dermott 1990.

17 Brussel, KB, 888-890, fol. 33v. Ik citeer uit Vanden seven teekenen naar een transcriptie van de tekst door Dirk Geirnaert, die ik hierbij van harte dank voor het ter beschikking stellen van zijn voorlopige editie. In de passages die ik citeer voeg ik een eigen inperpunctie toe en pas ik het gebruik van hoofdletter en van de letters u en v, i en j aan de hedendaagse spelling aan.

[p. 103]

Ram:	het opkomen van de zon van Gods genade
Stier:	het werkende leven
Tweeling:	het schouwende leven
Kreeft:	het door God achtergelaten (ghelaten) worden in groter ellendicheit
Leeuw:	de woedeghe minne Gods
Maagd:	het zich boven rede en boven deugd keren tot de enicheit Gods, waar men komt in onghebeeltheit naar goddelijke wijze (na godliker aert)
Weegschaal:	dat wij alles, lief en leed, leven en dood, hel en hemel op ‘onverschillige’ wijze gelijk zullen wegen uit zelfverloochening (vernietende grontoetmoedicheit ons selfs), zodat niets ons kan afscheiden van de onverstoorbare vrede die God in zichzelf is.

Het geheel vormt een evenwichtig en logisch gestructureerd programma van geestelijke opgang, waarin men in de opeenvolgende basisconcepten gratie, werkend en schouwend leven, geestelijke ‘ellende’, woedeghe minne, ongebeeldheid, ootmoed en vernieten gemakkelijk Ruusbroecs leer als inspiratiebron herkent.¹⁸ Het ontwerp van Vanden seven teekenen is hoe dan ook niet van mystieke ambitie gespeend. Vier treden voorbij het ‘schouwende leven’ - het zal niet iedere godzoekende ziel gegeven zijn geweest. En ook formeel, op het niveau van de symboliek, oogt het rijtje geloofwaardig: het verband tussen (sterren) teken en betekenis - hoewel op sommige punten misschien nog wel raadselachtig: van Tweeling naar ‘schouwend leven’ is nog een hele sprong - laat zich in de meeste gevallen intuïtief al goed meevoelen. Maar Van Leeuwens interpretatie van de zodiak is vanzelfsprekend niet op een louter individueel invoelen in de symbolen van de dierenriem gebaseerd. De astrologische context was hem bekend - hij wijdt er een kort eerste kapittel aan - en heeft in de betekenisvorming meegespeeld.

18 18 Voor wie met Ruusbroecs werk enigszins bekend is, spreken de meeste termen voor zich. Zie bijvoorbeeld de inhoudsopgave en de indices in Ampe 1957. De uitdrukking woedighe minne als zodanig komt bij Ruusbroec wellicht niet heel frequent voor. De CD-rom Middelnederlands leidt naar drie vindplaatsen, één in de Gheestelike brulocht (Poukens & Reypens 1944, 214; Alaerts & Rolfson 1988, 501), twee in Vanden seven sloten (Reypens & Schurmans 1947,107 en 111; De Baere & Rolfson 1981, 169 en 177); maar het begrip is volop aan de orde in de bespreking van de ‘derde wijze’ waarop de Bruidegom zijn eerste komst (‘in het hart’) maakt in het tweede, ‘God-begerende leven’ in de Gheestelike brulocht (Poukens & Reypens 1944, 163 en 166; Alaerts & Rolfson 1988, 345-347 en 355-357). Zie hierover ook onze verdere bespreking hierna. Het concept grontoetmoedicheit ontbreekt bij Ruusbroec niet geheel en al (grondooetmoedegh: Spieghel der eeuwigher salicheit: Reypens & Schurmans 1947, 185) maar lijkt me toch eerder een term van Van Leeuwen dan van Ruusbroec (indien de Spieghel dateert van 1359, zoals de meeste handschriften aangeven, dan is de ene vindplaats bij Ruusbroec dus recenter dan Vanden seven teekenen). Zie echter reeds in de Brulocht bijvoorbeeld een oetmoedich vernieten sijns selfs (Poukens & Reypens 1944, 214; Alaerts & Rolfson 1988, 501) en verder in Gheesteliken tabernakel: te vernietene in oetmoede (Stracke 1946, 129), gront der oetmoedicheit (p. 19 en 66) en gront der oetmoedegher ghelatenheit (p. 57, 59 en 63), oetmoedecheit es de gront die alle dogede onthoudet (p. 57). Zoals we hierna nog zullen zien, is niet alleen de spirituele inhoud van Van Leeuwens traktaat, maar ook de zodiakbeeldspraak zelf, die het geraamte van de tekst levert, heel concreet aan Ruusbroec schatplichtig.

Van Leeuwens astrologische duiding van de dierenriemtekens

In zijn inleidend kapittel slaat Van Leeuwen de astrologische duiding voor de eerste twee tekens van de zodiak over. Voor het derde teken, Tweeling, geeft hij de courante verklaring, die bijvoorbeeld Bartholomeus Anglicus formuleert in De proprietatibus re-

[p. 104]

rum en die we in de Middelnederlandse literatuur ook terugvinden in de Natuurkunde van het geheelal: in deze tijd van het jaar ‘verdubbelt’ de zon haar kracht (Van Leeuwen: want se dan soe seere dobbeleert in haren werken).¹⁹ Ook voor Kreeft geeft hij de in de astrologische traditie gangbare uitleg: zoals de kreeft zich achterwaarts beweegt, zo gaat de zon vanaf hier, na haar zomers hoogtepunt bereikt te hebben, weer achteruit (soe daelt die sonne neder inden kreeft ghelijc een dier dat achter weerts gheet).²⁰ Voor de naam van de Leeuw wordt in de astrologische literatuur meestal als verklaring gegeven dat de ‘felheid’ van het dier een beeld is van de felheid van de zon in deze tijd van het jaar. Vaak, vooral in zelfstandige zodiakale teksten waarvan de dierenriem het (enige) thema vormt, wordt onder dit teken nog kort ingegaan op de nadelige invloed van dit jaargetijde op de gezondheid van de mens (koorts) en op hondsdolheid (‘hondsdagen’). We vinden dit alles in Van Leeuwens inleidend kapittel terug.²¹

Ook voor de laatste twee van de zeven tekens - waar hij in zijn verdere uiteenzetting niet meer aan toe zal komen - geeft Van Leeuwen in zijn vooruitblik de astrologisch gangbare ‘betekenis’. Voor Maagd bestond die erin dat vanaf deze tijd van het jaar de aarde geen vruchten meer zal voortbrengen; Van Leeuwen noemt het teken: die maghet ondrechtich.²² De Weegschaal ten slotte wijst er volgens de meeste middeleeuwse zodiakteksten op dat in deze tijd van het jaar (september-oktober) dag en nacht weer in evenwicht komen, weer aan elkaar gelijk worden. Dat is de uitleg die ook Van Leeuwen kent: dan sijn dach ende nacht even lanc Ende daer omme soe heet dat sevende teken in die waechscale.²³

Waar had Van Leeuwen zijn astrologische informatie vandaan? Moeten we ook hier wellicht in de eerste plaats aan Ruusbroec denken? Dat is niet van meet af aan uit te sluiten, daar ook Ruusbroec, in zijn Gheestelike brulocht (vóór 1344) van de symboliek van de dierenriem gebruik had gemaakt. In dit traktaat wordt de komst van Christus in de tweede vorm van geestelijk leven, het ‘God-begerend leven’, in een aantal ‘fasen’ (komsten) en ‘wijzen’ beschreven. Vanaf de tweede distinctie loopt het betoog ook hier parallel met een deel van de dierenriem, maar pas vanaf het teken Tweeling.²⁴ Opvallend nu is dat Van Leeuwen voor zijn eerste twee tekens Ram en Stier (de tekens die

19 Maer terde teken daer die sonne te half meye in keert dats inden twellinc ende dan so vercrijcht die sonne oec meer overnemeliker cracht in haren werken danse voer hadde metten anderen twee teekenen. Ende daer omme heetet terde teeken die twelinc, want se dan soe seere dobbeleert in haren werken. (fol. 33r). Vgl. Bartholomeus Anglicus 1650, 390; Natuurkunde, vs. 1044-1048 (Jansen-Sieben 1968, 343).

20 Maer overmits dat vierde teken, dats te half braec mant, soe loept die sonne inden kreeft ende dats een dier dat van natueren alsoe wel can achterwert als voerweert gaen. Ende alsoe nedert haer die sonne eenen trappe XV daghe binnen braecmaent: soe daelt die sonne neder inden kreeft, ghelijc een dier dat achter weerts gheet. (fol. 33r). Zie voor de talrijke parallellen: Reynaert, ter perse.

21 Echter tvijfste teken daer die sonne te half heymaent [begrijp: hooimaent =juli] in strijct, dat heet inden liebaert, op alre apostelen dach, XV daghe voer sinte peters dach daer oest maent ingheet. Ende dese maent na half hoymaent sy werct dicwile groot wonder. Ende oec maectse dicwile inden mensche sterke woedeghe onghetemperde hitte, want hoymaent es principael sake dat die honden verwoeden. (fol. 33v). Voor parallellen: Reynaert, ter perse.

22 Maer ten sesten male, ia rechts te half oeste, soe loept die sonne in een teken dat heet na den tijt vanden iaere die maghet ondrechtich. Ende dats daer omme want al meest beghint na half oeste alle vrucht te ripenen. (fol. 33v) Het laatste wel zo te begrijpen: alle vruchten beginnen te rijpen, m.a.w. de tijd van groei is voorbij. Voor parallellen, zie Reynaert, ter perse.

23 Fol. 33v. Het is nagenoeg de enige verklaring voor de naam ‘weegschaal’ die men in middeleeuwse astrologische literatuur aantreft. Vgl. Reynaert, ter perse.

24 Poukens & Reypens 1944, 157 e.v.; Alaerts & Rolfson, 325 e.v.

[p. 105]

aan Tweeling voorafgaan) geen astrologische verklaring geeft. Heeft Van Leeuwen dan zijn astrologische duidingen (en mogelijk ook elementen van zijn spirituele duidingen) aan Ruusbroecs Brulocht ontleend? De vraag dringt zich hier als vanzelf op.

Als ik het goed zie, zijn er voldoende aanwijzingen om aan te nemen dat Ruusbroec op het punt van de astrologische duiding van de zodiaktekens niet Van Leeuwens enige, vermoedelijk zelfs niet zijn belangrijkste informant is geweest. Zo klinkt bijvoorbeeld in Van Leeuwens duiding van de Kreeft de astrologische traditie explicieter door dan bij Ruusbroec. Waar deze slechts heel terloops zinspeelt op de eigenschap dat de kreeft zich achterwaarts beweegt, heeft Van Leeuwen een preciezere beschrijving die aansluit bij wat Isidorus van Sevilla in zijn Etymologiae schrijft, namelijk dat de kreeft een dier is dat zowel voor- als achteruit kan gaan: dats een dier dat van natueren can alsoe wel achterweerts als voerweert gaen (Isidorus: Hoc enim animal incertam habet primam partern, denique ad utramque partem gressum dirigit).²⁵ Ook onder Leeuw is op zijn minst één significant detail bij Van Leeuwen niet tot Ruusbroec terug te voeren. Van Leeuwen beschrijft vrij uitvoerig de nadelige invloed van de Hondsdagen op de gezondheid van de mens - Ruusbroec besteedt daar in de Brulocht geen aandacht aan - en vermeldt daarbij uitdrukkelijk dat de hitte van de Hondsdagen maect den bloet wal int hoeft ende in die hersenen.²⁶ De uitdrukking bloet wal zal rechtstreeks teruggaan op de passage over de Hondsdagen in de Natuurkunde van het geheelal, waar we lezen dat het in die tijd van het jaar ghevallet / Dat tsmenschen bloet wallet dan / Van hetten die hem comet an.²⁷ En onder Maagd ten slotte is Van Leeuwens directe afhankelijkheid van de Natuurkunde zo mogelijk nog manifester. De kok noemt dit teken die maghet ondrechtich, met een wat merkwaardige pleonastische uitdrukking, die zonder twijfel in de Natuurkunde haar oorsprong vindt: Dat seste teken dat heet maghet / Ondrachtich, die niet en draghet.²⁸ Ook Van Leeuwens motivering - dats daer omme want al meest beghint na half oeste alle vrucht te ripenen - is wel door de Natuurkunde geïnspireerd. Daar lezen we: Want die vrucht wast niet meer an / Maer si gaet ripen alle tijt.²⁹

Van Leeuwens afhankelijkheid van de Natuurkunde komt, nu even afgezien van de ‘betekenis’ van de zodiaktekens, eigenlijk vanaf de allereerste regels van zijn traktaat al aan de oppervlakte, waar hij over het begin van de zodiak rechts te half merte zegt dat dit ook de tijd van het jaar is waarop God ‘de wereld schiep’.³⁰ Exact deze - op zich niet zonder meer evidente - voorstelling vinden we alweer in de Natuurkunde terug.³¹

We weten dat Ruusbroec voor zijn Gheestelijke brulocht van de Natuurkunde gebruik heeft gemaakt.³² Uit het bovenstaande blijkt nu dat ook Van Leeuwen rechtstreeks door dit werk geïnformeerd is. Met enkele details knoopt de kok bovendien noch via de Natuurkunde noch via Ruusbroec bij de astrologische traditie aan. Hij moet dus ten

25 Isidorus van Sevilla, Etymologiae: Lindsay 1911, III, lxxi, 26.

26 Fol. 68r.

27 Natuurkunde, vs. 827 (Jansen-Sieben 1968, 347).

28 Het is overigens niet uitgesloten dat Van Leeuwens uitdrukking berust op een ‘onjuiste’ interpretatie van de tekst. Jansen-Sieben plaatst een dubbele punt na maghet, een lezing die dus het enjambement niet toelaat (Jansen-Sieben 1968, 349).

29 Natuurkunde, vs. 854-855 (Jansen-Sieben 1968, 349).

30 Fol. 33r.

31 Natuurkunde, vs. 785-786 (Jansen-Sieben 1968, 343); dezelfde voorstelling in het zodiologium in fragment Leiden, UB, Ltk. 1202 (vgl. Reynaert, ter perse). Dat ‘de wereld’ op dat tijdstip gemaakt zou zijn, is vermoedelijk een voor de lekenwereld typische versimpeling van de op een geleerder niveau wel eens aangetroffen gedachte dat toen de zon werd geschapen. Zo vermeldt bv. Dirc van Delfin zijn Tafel van den kersten ghelove dat onder de Ram ‘de zon werd gemaakt’ (Daniëels 1937, 28). Zo begrijp ik ook Ruusbroec, Vanden gheesteliken taberbakel, ed. Stracke 1946, 310.

32 Warnar 1997, 144-145.

[p. 106]

minste één andere informatiebron hebben gebruikt. Ook Ruusbroecs astrologie gaat overigens (heel wat) verder dan wat de Natuurkunde hem aanreikte. Mogelijk heeft Van Leeuwen uit dezelfde bron(nen) geput, die ook Ruusbroec naast de Natuurkunde ter beschikking had.³³ Voor zijn astrologische duiding van de zodiaktekens was Van Leeuwen hoe dan ook niet louter op Ruusbroecs Brulocht aangewezen.³⁴

33 Zie Wackers 1989.

34 Niet uit te sluiten bij dit alles is natuurlijk dat Van Leeuwen mondeling door Ruusbroec over astrologie werd geïnformeerd. Wat de kok over sommige zodiaktekens schrijft, lijkt me nochtans in die mate precies en relatief uitvoerig, dat ook schriftelijke bronnen wel in het geding moeten zijn.

Een spirituele zodiak: de traditie

Met zijn verwijzingen naar de dierenriem om een aantal fasen van het mystieke leven te typeren, ging Ruusbroec Van Leeuwen een tweetal decennia vooraf. Toch was ook hij niet de eerste om aan de zodiaktekens een geestelijke duiding te geven. Vanaf de eerste eeuwen van het christendom is, ten dele in aansluiting bij joodse tradities, de zodiak op diverse wijzen ‘gechristianiseerd’. Dat gebeurde onder meer door het toewijzen van de afzonderlijke dierenriemtekens aan - om met de ‘oudste’ bijbelplaats te beginnen - de twaalf ‘patriarchen’ waarop Jozefs droom in Gen. 37:9 zou zinspelen, twaalf profeten, de twaalf apostelen, de evangelisten of andere figuren uit het Oude of het Nieuwe Testament, heiligen en ten slotte ook aan aspecten van Christus' leven of momenten van de heilsgeschiedenis in het algemeen.³⁵

Deze laatste (christologische of soteriologische) traditie, de enige die echt mystieke aanknopingspunten biedt, neemt een aanvang met een later heel invloedrijk gebleken preek over de doop geschreven door Zeno van Verona (ca. 300-371). In dit sermoen ontwierp Zeno een alternatieve zodiak voor allen die in Christus - die andere, ‘ware’ zon immers - nieuw geboren willen worden. De echte ‘dieren’ van de zodiak Ram (agnus, dus eigenlijk ‘lam’), Stier (vitulus, ‘kalf’) en Leeuw (leonis catulus, ‘leeuwenjong’) brengt Zeno in verband met Christus zelf, meer bepaald met zijn leven en zijn offerdood (lam en kalf) en zijn heropstanding (leeuw). Tweeling verwijst naar de beide Testamenten, Kreeft naar de vele ondeugden waarover de Leeuw van de Verrijzenis zal zegevieren. De Maagd is Maria, die de Weegschaal (van de gerechtigheid) tevoorschijn brengt - opnieuw een beeld voor Christus zelf - die de rechtschapenen in staat zal stellen om de aanvallen van het kwaad (gesymboliseerd door de sterrenbeelden Schorpioen, Boogschutter en Steenbok) af te slaan. De Waterman is de doper, die alle Vissen (heidenen en Joden) tot christenen zal verenigen.³⁶

35 Hübner 1983.

36 Hübner 1983, 63 e.v.

[p. 107]

Mogelijk door Zeno geïnspireerd was het Cumpoz (=Computus) van Philippe de Thaon, ook auteur van een bekend Bestiaire. In dit Cumpoz (ca. 1115) bespreekt Philippe de dierenriem eerst ‘volgens de heidenen’, om vervolgens de afzonderlijke zodiaktekens op Christus toe te passen. Evenals in Zeno's preek bereikt de reeks een hoogtepunt met Maagd (Maria) en Weegschaal (Oordeel), waarna de symbolen van het kwaad (Schorpioen, Boogschutter, Steenbok) door Waterman (Heilige Geest) en Vissen (Christus) worden overwonnen. De reeks van Ram tot Leeuw heeft ook in deze twaalfde-eeuwse zodiak in hoofdzaak betrekking op Christus' leven, van zijn geboorte tot zijn heropstanding. Toch bevat Philippe de Thaons versie ook enkele nieuwe elementen, die in de richting gaan van een meer psychologische of spirituele, niet louter meer soteriologische duiding, of die althans tot een spirituele beschouwing aanleiding konden geven: de Stier als een zinnebeeld van moeizame arbeid, de Tweeling als een verwijzing naar de dubbele goddelijk-menselijke natuur van Christus, Kreeft als een beeld van de angst voor de Passie.³⁷

Weer helemaal op Christus' leven en op de heilsgeschiedenis betrokken is de christelijke zodiak die de Engelse dominicaan Robert Holkot (†1349) meedeelt in zijn werk Super sapientiam Salomonis. De chronologie verloopt hier van de onschuld van het Paradijs (Ram), via de zondeval en de uitdrijving in terram (Stier), Christus' menswording, verrijzenis en hemelvaart (Tweeling tot Maagd), naar vervolgingen van de Kerk, de antichrist en het Laatste Oordeel. Ook bij Holkot verwijst Tweelingen naar de tegelijk goddelijke en menselijke natuur van Christus. Verdere elementen die tot een spirituele of mystieke interpretatie konden leiden, zie ik hier niet.³⁸

Heel anders is dat natuurlijk met de astrologische elementen in Ruusbroecs Gheestelike brulocht. Ruusbroec verwijst in dit traktaat naar een aantal dieren van de zodiak bij zijn bespreking van de diverse wijzen waarop Christus ‘komt’ in de tweede fase van de spirituele weg, de fase van het innige, ‘God-begerende leven’ (dat volgt op het ‘werkende leven’). Waar bij Van Leeuwen de zodiak het hele mystieke traject overspant, beperkt zich dus de toepassing bij Ruusbroec uit de aard van de indeling grosso modo tot de psychologisch-affectieve aspecten daarvan. De overlapping zou overigens per definitie slechts heel partieel kunnen zijn, daar de reeks bij Ruusbroec (zoals hierboven al aangegeven) pas inzet met het teken Tweeling (het derde bij Van Leeuwen). Uit de door de editeurs ingevoegde tussentitels in de uitgave van 1944 lees ik als duiding voor de opeenvolgende zodiaktekens in de Brulocht het volgende af:

Tweeling:	overmaat van vertroosting
Kreeft en Leeuw:	machtige optrekking naar God
Maagd:	verlatenheid
Weegschaal:	beantwoording van de verlatenheid [door totale zelfverloochening in overgave aan Gods wil]

De laatste figuur vertoont onmiskenbaar overeenkomst met wat Van Leeuwen voor Weegschaal invult. Voor de rest is er veeleer sprake van divergentie, zo niet zelfs tegen-

37 Hübner 1983, 122-124; Short 1984, 20 e.v.

38 Hübner 1983, 124-128.

[p. 108]

spraak tussen de paradigma's van de twee Groenendalers (Kreeft: ‘gelatenheid’ bij Van Leeuwen, ‘optrekking’ bij Ruusbroec; Maagd: eenheid boven rede bij Van Leeuwen, verlatenheid bij Ruusbroec).

De gechristianiseerde dierenriem: geheugenkunst?

In een mooi artikel over ‘Ruusbroecs Brulocht als literatuur’ heeft Frank Willaert gewezen op het feit dat de tekenen van de dierenriem in de geheugenkunst, waarvan de historiek door Frances Yates en Mary Carruthers uitvoerig is onderzocht en beschreven, een belangrijke plaats innemen. Dat zou, volgens Willaert, ook verklaren waarom Ruusbroec ‘niet alleen in de Brulocht, maar ook elders in zijn oeuvre zo graag een beroep op juist deze beeldenreeksen doet’.³⁹ Dit laatste is, daar Ruusbroecs intenties nu eenmaal aan onze waarneming ontsnappen, moeilijk finaal aan te tonen. Persoonlijk heb ik er mijn twijfels bij. De voorbeelden van mnemotechnisch gebruik van de zodiak die bij Yates en Carruthers te vinden zijn, betreffen in hoofdzaak heel vernuftig opgezette en vrij complexe systemen waarin de dierenriem een aantal locaties (‘geheugenplaatsen’) en beelden aanreikt als hulpmiddelen voor het memoriseren. De traditie begint in de Oudheid bij Metrodorus van Scepsis (eerste eeuw v.C.) en zal pas in de renaissance, met de zestiende-eeuwse ‘geheugentheaters’ van Guilio Camillo Delminio, Johannes Romberch, Cosmas Rossellius en anderen, in een neoplatoniserende context weer worden opgenomen. In de middeleeuwen vinden we, voortgaand op de informatie bij Yates en Carruthers, dit mnemotechnisch gebruik van de dierenriem alleen terug in het memoriatraktaat van Thomas Bradwardine († 1349), waarvan niet zeker is dat het aan Ruusbroecs Brulocht in de tijd vooraf is gegaan.⁴⁰ Het lijkt me hoe dan ook dat we met de duiding van middeleeuwse verwijzingen naar de dierenriem als opzettelijke geheugentechnieken beter niet al te voortvarend kunnen zijn. Zoals hierboven gebleken is uit de korte parafrasering die ik van Ruusbroecs gebruik van een aantal zodiaktekens gegeven heb, is bij hem de ‘betekenis’ die aan de tekens wordt toegekend niet zó duidelijk te omschrijven en is de relatie tussen het teken en zijn betekenis niet dusdanig evident dat het zodiakteken voor het memoriseren van opeenvolgende gemoedsbewegingen in het ‘God-begerende leven’ van veel nut zou kunnen zijn. Was het Ruusbroec hier in de eerste plaats om het aanbieden van een gemakkelijk memoriseerbare didactische tekst te doen? Ik geloof het niet. Ik lees de tekst - in zijn historische context en functie - veeleer als een wervende, op overreding en roeping mikkende tekst, die niet zozeer tot doel heeft bekende of ‘te kennen’ zaken in te prenten, als wel om voor het beoogde publiek nieuwe religieuze perspectieven voor te spiegelen en nieuwe wegen te openen. De verwijzingen naar de dierenriem functioneren mede in deze persuasieve opzet: ze bevestigen, als een analogon uit het subliemste deel van de fysieke schepping, de geschapen hemel, de geldigheid van het spiritueel vertoog. Gods

39 Willaert 1995, 59.

40 Yates 1990, 117 e.v.; Carruthers 1994, 122 e.v.

[p. 109]

Waarheid is, behalve woordelijk in de bijbel, ook in de spiegel van Zijn schepping terug te vinden.

Bij Ruusbroecs voorgangers in de christianisering van de zodiak is hoe dan ook zonder meer duidelijk dat het aspect memorisering niet voorop heeft gestaan. Zoals hierboven gebleken is, was het Zeno van Verona te doen om de doelbewuste kerstening van een heidens gegeven. Het resultaat van zijn interpretatie levert dan ook geen vanuit het christendom bij uitstek zinvolle volgorde op, geen verhaal of leer die de christen via de zodiak beter had kunnen memoriseren. Vanuit een christelijke optiek is, wel integendeel, het paradigma zo accidenteel van samenstelling dat er heel wat exegetische behendigheid aan te pas komt om er überhaupt een christelijke zin voor te ontwerpen. De vaststelling geldt onverkort, zo niet in nog sterkere mate, ook voor de zodiakinterpretaties van Philippe de Thaon en Robert Holkot. Waar deze christianiserende interpretaties van de dierenriem in grote trekken uitkomen bij zo algemene voorstellingen als ‘het leven van Christus’ of ‘de heilsgeschiedenis’, is het zonder meer evident dat de christene voor die basale religieuze gegevens niet de omweg over de zodiak als geheugensteun nodig zal hebben gehad.

In dit opzicht liggen de zaken bij Van Leeuwen van meet af aan anders. Om te beginnen gaat het de kok natuurlijk niet in eerste instantie om de christianisering van een heidens gegeven tot een paradigma van geloofswaarheden. Zijn analogon is het ‘spirituele leven’ met alles wat dit in zijn complexiteit aan mogelijk figuratief uit te beelden aspecten inhoudt. Zoals we gezien hebben, vormt de gheestelike bediedenisse die Van Leeuwen in zijn tweede kapittel (na de eigenlijke astrologische informatie in het eerste kapittel) meteen vooropzet een vrij logisch systeem van ‘mystieke opgang’, waarin bovendien de ‘betekenis’ van elk teken, met de nodige informatie over de astrologische context, uit het beeld zelf kan worden afgeleid. Wat dat betreft, zou Van Leeuwens rijtje van seven teekenen als een mnemotechnisch hulpmiddel opgezet kunnen zijn. Voorzover ik zie, zijn er in zijn tekst geen indicaties dat dit de bedoeling is geweest. Direct na het programmatische tweede kapittel duiken, zoals we zo dadelijk zullen zien, voor de zodiaktekens, naast het ‘canonieke’ rijtje, op vrij anarchistische wijze ook andere invullingen op, die de duidelijkheid en de eventuele memoriseerbaarheid van het systeem van meet af aan zwaar op de proef stellen. Eerder dan dat het een didactisch doelobject geweest is, lijkt me de zodiak voor Van Leeuwen als een bron van inspiratie te hebben gefunctioneerd - als een uitdaging, zo men wil, om op de beproefde en door het toenmalig publiek zeer gesmaakte wijze van de allegorie, de verborgen mystieke betekenis van de dierenriem te ontraadselen.⁴¹ Wat hier speelt is toch wel in de eerste plaats een gefascineerd zijn door analogie en universele resonantie.⁴²

41 Op een andere manier geformuleerd vind ik deze gedachte terug in het boek van F. Pomel over de middeleeuwse allegorie (Pomel 2001), bijvoorbeeld op p. 455: ‘(...) à travers des procédés spécifiques mis en oeuvre, l'allégorie, à la manière de la mémoire [het betreft hier niet de typische ‘geheugenkunst’] opère un travail de “remembrement”, contre le divorce des deux univers humain et divin, physique et métaphysique; elle propose des structures de liaison et des modèles archétypaux au sujet contre l'angoisse du temps et de la fracture’. Deze ‘ideologische’ functie van de allegorie sluit overigens een plaatselijk gebruik als mnemotechnisch-didactisch hulpmiddel niet uit (vgl. Pomel 2001, 173 e.v.).

42 Afgezien van de pragmatische overweging dat een samenhangend paradigma voor het geheel of voor een deel van het betoog een ‘programma’ uitzet dat om invulling vraagt en zodoende als gangmaker kan fungeren voor de inspiratie. Het is inderdaad opvallend dat Van Leeuwen zich ook elders en op alle niveaus van de tekst - maar vaak met gelijkaardige inconsequenties als hier - van dergelijke rijtjes bedient.

[p. 110]

Een spirituele zodiak: Van Leeuwens interpretatie(s)

Veel overeenkomsten met Van Leeuwens mystieke dierenriem heeft onze verkenning van de gechristianiseerde zodiak tot hier toe niet opgeleverd, althans niet als we daarvoor alleen uitgaan van het programmatisch overzicht helemaal aan het begin van Vanden seven teekenen. Het enige wat daarin, afgezien van de parallel met Ruusbroecs Weegschaal, aan eerdere versies van de gechristianiseerde zodiak herinnert, is de duiding van Stier als het ‘verkende leven’, wat aanknoopt bij Philippe de Thaons Cumpoz.⁴³ Voor we ons over Van Leeuwens relatie tot de hem voorafgaande geestelijke interpretaties van de zodiak definitief kunnen uitspreken, moeten we echter ook de rest van zijn traktaat in het beeld betrekken. Zoals we hierna zullen zien, gebeurt het immers meer dan eens dat de kok, waar hij aan de daadwerkelijke bespreking van de aparte zodiaktekens toekomt, een andere weg opgaat dan wat hij in het begin had vooropgesteld.

Het eerste teken Ram verbeeldt in het door Van Leeuwen vooropgeplaatste overzicht het ‘opkomen van de zon van Gods genade’. Deze invulling sluit naadloos bij de astronomische realiteit van het zodiakteken aan. Onder de Ram, het eerste teken van de lente, brengt de zon weer leven en vruchtbaarheid op het land. Verbazingwekkend is dan ook dat, waar Van Leeuwen nauwelijks een halve bladzijde verder met de eigenlijke bespreking (kap. 3-5) van dit teken van wal steekt, de duiding meteen een heel andere kant uitgaat: een ram is een schaap en dat is (ik parafraseer) het onschuldigste diertje dat men vindt; om die onschuld wordt Christus ermee vergeleken.⁴⁴ Naast de astronomische betekenis wordt hier dus al dadelijk een tweede comparant opgezocht, in de sfeer van de traditionele religieuze symboliek, en met name in de buurt van de duiding die we bij Zeno van Verona al hebben aangetroffen van Aries als het Christuslam. Na deze afwijking van het initiële ‘plan’ komt Van Leeuwen hier, in tegenstelling tot wat we hierna te signaleren krijgen, vrij snel terug naar de duiding die hij voor de Ram voorop had gezet (opkomst van de zon van Gods genade). Tot een ontsporing van het discours komt het zodoende niet, maar het ‘dubbele spoor’ dat hier, kortstondig weliswaar, gevolgd wordt (Ram=zon in de lente; ram=schaap=onschuld=Christus) is al dadelijk wel volop typerend voor de eigengereide en weinig consequente wijze waarop Van Leeuwen met de zodiak als referentiekader omgaat.

Dat de Stier voor het ‘werkende leven’ staat, verantwoordt Van Leeuwen in het eerste van de betreffende hoofdstukken (kap. 6-10) met een verwijzing naar het werk op het land dat in deze tijd van het jaar weer op gang komt: Want dan beghint men dlant te ackerne ende te rodene Ende die somer vrucht te saeyen metgrooten ernsten ende met groten arbeide.⁴⁵ Heel wat teksten over de zodiak hebben bij het sterrenbeeld Stier een derge-

43 De Tauro allegorice / E li tors signefie / En cest[e] mortel vie: / Forement labur[er]eit / Aprof Ço que il faiseit / Pur noz anmes cunquerre, / Cum li boes fait en terre (Short 1984, 21).

44 Fol. 34r.

45 Fol. 36v.

[p. 111]

lijke verwijzing naar het werk op de akker, dat immers door ossen (= stieren) wordt uitgevoerd. We vinden deze verklaring niet alleen in de gechristianiseerde zodiak van Philippe de Thaon, maar ook in de ‘profane’ astrologische traditie, bijvoorbeeld bij Bartholomeus Anglicus en in de Natuurkunde van het geheelal.⁴⁶ Dat Van Leeuwen de verwijzing naar het werk van de ossen (die de ‘naam’ van het teken immers verantwoordt) niet heeft, is mogelijk alweer typerend voor het weinige belang dat hij au fond aan de astrologische achtergrond van zijn zeven tekenen hecht.

Explicieter komt dit laatste tot uiting onder het volgende teken Tweeling. Wanneer hij in zijn elfde kapittel aan de bespreking van dit teken toekomt, herneemt Van Leeuwen heel kort het astrologisch gegeven dat hij in zijn eerste kapittel voorop heeft gezet (dit teken beduidt dat de zon hier in kracht ‘verdubbelt’), maar dan wel om er zich dadelijk én met een nadrukkelijke afwijzing van de ‘uitwendige’ astrologie in het algemeen van af te keren:

Maer van desen uutwendeghen loope noch van desen hoechsten opganghe der sonnen en willic ons niet meer scriven noch bedien, want dit behoert toe den grooten meesters van astrolomien die selden met hare groter const bedien. Maer ic wille ons scriven dat ons ter zielen ewelijc moet becliven: van enen gheesteliken inwendeghen lope hoe dat wi selve selen sijn ende werden een gheestelijc verborgen tweelinc (...)⁴⁷

Die ‘geestelijke tweeling’ blijkt voor Van Leeuwen een beeld te zijn van de gelijkvormigheid met God die de mens via Christus bereikt wanneer hij ‘in genietende (ghebrukelike) eenheid met intieme liefde boven alle menigvuldige dingen dezer wereld aan God kleeft’. Dit is het ‘schouwende leven’, het ‘beste deel’ waarvoor, naar het woord van Christus in het Evangelie, Maria Magdalena gekozen had.⁴⁸ Mede door de expliciete vermelding van Christus als bemiddelaar (overmids onsen eneghen here Jhesum Cristum) herinnert Van Leeuwens duiding van de Tweeling aan Philippe de Thaons Cumpoz. In Philippes allegorische interpretatie verwijst immers de Tweeling naar Christus, die met zijn dubbele goddelijke én menselijke natuur onze (tweeling) broeder is.⁴⁹ Maar verder dan dit vermoedelijk vrij toevallige raakpunt gaat de overeenkomst niet. Philippes voorwerp is de heilsgeschiedenis, mystieke intenties zijn hem vreemd.⁵⁰

46 Reynaert, ter perse.

47 Fol. 41v-42r.

48 Fol. 42r: Want daer wi eenvoldichlike metten gheeste aen Gode cleven oft in ghebrukeliker enicheit Gods met heimeliker liefden boven alle menichfuldeghe dinghen deser werelt aen Gode overmids onsen eneghen here Jhesum Cristum ghehanghen ende verhanghen sijn boven ons seluen, siet daer sijn wi een gheestelike tweelinc.

49 Short 1984, 21-22 (vs. 1567 e.v.).

50 Ook aan Ruusbroecs commentaar bij de Tweeling in de Gheestelike brulocht is Van Leeuwens duiding van dit sterrenteken minder verschuldigd dan men op het eerste gezicht kan menen. Bij Ruusbroec stelt dit teken weliswaar eveneens een vrij hoge trap in het geestelijke leven voor, maar de specifiek mystieke verwijzingen naar eenheid, gelijkvormigheid en ghebruken zijn hier nog niet aan de orde. Ze behoren immers niet tot de ‘komsten’ van de Bruidegom in het ‘God-begerende leven’ die Ruusbroec in het tweede deel van zijn traktaat bespreekt, maar veeleer tot het aspect ‘ontmoeting’ in godschouwing, dat in het derde deel van zijn werk, over het ‘God-schouwende leven’, de eindbestemming vormt van de weg naar de geestelijke bruiloft. In tegenstelling tot Van Leeuwen maakt Ruusbroec dan ook geen gebruik van de symboliek van de ‘tweeling’ als zodanig. Hij beperkt zich tot de duiding in geestelijke zin van de meteorologische verschijnselen die voor deze tijd van het jaar kenmerkend zijn: de toegenomen kracht van de zon schept allerlei vormen van welbehagen in de ziel, ook al liggen rijm en nevel nog op de loer (Poukens & Reypens 1944, 157-159; Alaerts & Rolfson 1988, 325 e.v.).

[p. 112]

In het tweede kapittel had Van Leeuwen voor het teken Kreeft de volgende verklaring: tvierde teken als die sonne te half braecmaent achterwert keert ghelijc den kreeft, dat beteekent ons dat wi van Gode selen ghelaten werden in groter ellendicheit. In de eigenlijke bespreking van Kreeft (kap. 14-30) laat Van Leeuwen zijn voorgenomen astrologische duiding voor wat ze is en gaat hij van meet af aan weer een heel andere kant uit, met een zoölogische uitleg die vermoedelijk geïnspireerd is door het ‘duifken in de steenrotsen’ van Ruusbroecs Van seven sloten.⁵¹ Kreeften zijn dieren die hun voedsel gaan zoeken in heimeliken verborghen steenroetsen en die daarbij soms zo diep in de holen kruipen dat men ze met de hand niet kan bereiken: dat zijn degenen die goede volwassen kreeften plegen te worden. Zo moet ook de mens een geestelijke verborgen kreeft worden: door te gaan wonen in de wonden van Jezus en daar, in zijn Passie, al zijn geestelijke spijs en voedsel te nemen. In tegenstelling tot de korte metaforische excurs naar het Lam als beeld van Christus waarmee de bespreking van het teken Ram even dreigde te ontsporen, leidt ons de onder de rotsen haar hemels voedsel zoekende Kreeft heel wat verder van het vooropgezette plan weg.⁵² Ook nadat hij naar zijn eigenlijke thema van de ghelatenheit is teruggekeerd, zal Van Leeuwen trouwens onder dit teken, waarvan de behandeling niet minder dan zeventien kapittels in beslag neemt, zoals we hierna nog zullen zien, allerlei meanderende zijpaden opzoeken.

Wanneer Van Leeuwen dan uiteindelijk aan het vijfde teken toekomt, beseft hij blijkbaar zelf dat hij te ver en al te lang van zijn geestelijke dierenriem is afgedwaald: hij begint de bespreking van dit teken met een recapitulatie van wat de voorafgaande tekens betekenden. Na de onschuld van het lammetje, de ‘sterkte’ van de stier, het hoogtepunt van het schouwen onder Tweelingen en de ghelatenheit gesymboliseerd door de achteruitkrabbelende Kreeft, komt nu de Leeuw aan de beurt.⁵³ In scherp contrast met de armoedeghe onderworpenne nederganghe van de ghelatenheit in juni, herstelt zich in de maand juli een rikeliken inwendeghen op ganghe te Gode. Dit wordt, helemaal zoals bij de aanvang van het traktaat aangekondigd, de maand van de woedeghe minne

51 Reypens & Schurmans 1947, 122; De Baere & Rolfson 1981, 209. Zie ook Van den gheesteliken tabernakel, ed. Stracke 1946, 200 en 216. Het beeld gaat terug op Hooglied 2: 14: Columba mea, in foraminibus petrae, in caverna maceriae. Overigens getuigt de hele passage van de wondendevotie die (naar Dirk Geirnaert mij attendeert) bij Van Leeuwen in het algemeen een belangrijke plaats inneemt.

52 Ook hier zal Van Leeuwen uiteindelijk zijn rode draad, het thema van de ghelatenheit, terug weten te vinden. De omweg gaat als volgt. Men kan zich afvragen hoe het komt dat niet alle mensen de genaden van Christus' open wonden gelijkelijk kennen en smaken. Dat heeft te maken met de zes verschillende wijzen waarop de mensen zich daar naartoe of zich ervan afkeren (kap. 15). Wie zich er het meest toe inzetten geraken het diepst: deze godschouwende mensen worden inwaarts getrokken naar de eenheid zonder middel en doorheen de Wonden Christi wandelen ende verwandelen ze van de mensheid van Christus naar zijn Godheid om zo uiteindelijk de ‘blote oorsprong der Godheid’ te doorzien en te doorsmaken (fol. 46v). Dit laatste kan dan weer op vijf verschillende manieren (kap. 16). De hoogste wijze is weggelegd voor degenen die, van zichzelf beroofd en voor zichzelf gestorven, door God ghelaten en verlaten worden en beroofd van elke troost. Het lijkt wel - en hiermee pas komt Van Leeuwen terug naar de voorgenomen invulling van dit teken - alsof God degenen die hij in de geestelijke meimaand tot zich heeft getrokken en in liefde heeft laten groeien en bloeien nu, in braecmaent, van zich wegjaagt.

53 Zo te zien liggen inmiddels de eerste tekens zo veraf dat de betekenissen die Van Leeuwen er aanvankelijk zelf aan had toegekend hem niet meer heel duidelijk voor de geest staan. Voor Ram wordt aangeknoopt bij het beeld van het onschuldig lammetje, dat hier nu in hoofdzaak blijkt te staan voor het zuiver zijn van zonden en voor een simpel geloof in de gemeenschap van de heilige Kerk. De initiële betekenis van de Ram, als verwijzing naar de opkomende zon van Gods genade, komt hier niet meer ter sprake. En zo is ook de Stier hier niet langer een beeld van het ‘werkende leven’, maar een symbool van de ‘sterkte’ in de strijd tegen zonden en bekoringen.

[p. 113]

Gods. Zoals de honden die door de hitte van de Hondsdagen dol worden en verwilderd rondzwerven achter straten, zo is het de mensen van binnen te moede die onder dit teken komen:

die in gheesteliker godliker woedegher minnen boven redene ende boven haer begrijp leven Ende leven willen, ya boven sin ende boven beelden ende boven maniere ende boven alle wise ende were ende oeffeninghe.⁵⁴

54 Fol. 68r. De interpretatie van het begrip ‘Hondsdagen’ waar Van Leeuwen hier van uitgaat, is niet de etymologisch correcte. De omschrijving dies caniculares heeft immers met dierlijk (of menselijk) gedrag niets uitstaande, maar is afgeleid van het sterrenbeeld van de Grote Hond, dat in deze tijd van het jaar, naast de Leeuw, aan de hemel verschijnt (Le Boeuffle 1977, 134-137; Hübner 1982, 556-55). Ruusbroec, die in de astronomie én de etymologie vanzelfsprekend beter thuis is dan Van Leeuwen, doet het bij zijn interpretatie van de Leeuw in de Brulocht dan ook zonder enige verwijzing naar loslopende honden. Zo blijkt dus ook voor de interpretatie van dit vijfde teken Van Leeuwen tegenover Ruusbroec zijn eigen weg te gaan, mogelijk ook hier in aansluiting bij de Natuurkunde van het geheelal (vgl. Natuurkunde, vs. 1091; Jansen-Sieben 1968, 347).

Dit boec en es niet volmaect alsoemen seit

Na een viertal bladzijden commentaar bij het teken Leeuw, breekt de tekst af met deze laconieke mededeling: Dit boec en es niet volmaect alsoemen seit (Dit boek is niet voltooid, naar men zegt). De kopiist die de mededeling invoegde, baseerde zich mogelijk op wat hem door iemand in zijn omgeving mondeling ter kennis was gebracht.⁵⁵ Dat het werk niet af is, is evident. Maar dat het traktaat ‘onvoltooid’ is gebleven, dat Van Leeuwen met andere woorden simpelweg niet meer aan de afwerking ervan toe zou zijn gekomen, is daarom nog niet de enig mogelijke conclusie. De passage waarmee de tekst eindigt, heeft althans heel veel weg van een bewust afsluitende moralisering. Waar het teken Leeuw toch betrekking heeft op degenen die ‘de levende bron van de Godheid naakt geschouwd en gezien hebben (...) en daarna in razende stormen en kwellingen van minne zijn gevallen’,⁵⁶ vormen de laatste zinnen waarmee het traktaat afbreekt veeleer een belijdenis van eenvoudig geloof in deugdzaamheid en gehoorzaamheid aan de heilige Kerk. Paulus - ik parafraseer - leert ons dat wie zich inbeeldt iets te zijn, zichzelf bedriegt [Gal. 5:3] en Petrus zegt dat ‘God de hoogmoedigen weerstaat, maar aan de nederigen genade schenkt’ [1 Petr. 5:5]. Laten we daarom tot aan onze dood bij het ‘nederste einde’ beginnen, dat is: berouw over zonden, de wil niet meer te zondigen, biecht, penitentie, alle onrecht achterwege te laten, de heilige Kerk genoegdoen in vasten, in vieren, in doen en laten wat de Kerk gebiedt en verbiedt, God beminnen boven alles en onze naaste gelijk onszelf, geloven dat Christus

55 Fol. 71r. Men zou geneigd kunnen zijn het laatste woord tot siet te emenderen. De lezing met seit is anderzijds toch ook wel plausibel: bij gebrek aan een inhoudsopgave, aanvankelijk zelfs van een indeling in kapittels, was het voor wie de tekst niet in zijn geheel gelezen had immers niet zonder meer ‘zichtbaar’ dat het werk niet af was. Of het zou moeten zijn dat het eventueel bedoelde alsoe men siet ingegeven was door de laatste zin, die, zoals hij in het handschrift staat, middenin lijkt af te breken. Zie hierna noot 57.

56 Fol. 68v: Want alle die ghene die den levenden oerspronc der godheit eens bloetelijc ghescout ende ghesien hebben metten gheeste in overnatuerliken lichte boven haer selfsheit ende boven haer begripelijc verstaen, Die menschen vallen alle seker sonder eneghen twivel voert meer in woedeghen storme ende gheesteliker qualen van minnen.

[p. 114]

Afb. 2 Einde van het traktaat Vanden seven teekenen der sonnen (Brussel, Koninklijke bibliotheek van Belgiëe, 888-890, fol. 71r).

[p. 115]

God en mens is, steeds handelen tot Gods eer, ons hoeden voor hoogmoed, haat en nijd, overtollig aards bezit aan de armen schenken, niet zweren, liegen of bedriegen en boven al God vrezen en ons houden aan zijn geboden. Dits goetwillegher menschen beghin ende staet. En ten slotte nog een rijmpje om het mooi af te ronden: dies niet en doet ic segghe hen twaren, si selen sonder vaechvier den duvel volen varen.⁵⁷ Het heeft veel weg van een formele geloofsbelijdenis in optima forma. Mijn indruk is dan ook dat Van Leeuwen hiermee weloverwogen een streep onder zijn tekst heeft getrokken en dat het traktaat niet zonder meer onvoltooid is blijven liggen, maar op een bepaald moment bewust is ‘opgegeven’.

Omdat zich in die veronderstelling een vergelijkbaar fatale ontsporing voordoet als in Van vijf manieren bruederliker minnen - bovendien op een heel analoge plaats, namelijk op ongeveer twee derde van het voorgenomen traject - zou men geneigd kunnen zijn ook hier de verklaring te laten gelden die Delteijk voor het andere traktaat naar voren heeft geschoven, namelijk dat Van Leeuwen ervoor teruggeschrokken is de hogere, echt mystieke aspecten van zijn leer uiteen te zetten. Wellicht speelt zoiets inderdaad wel mee. Het valt immers op dat in de recapitulatie waarmee de bespreking van het teken Leeuw begint de betekenis van wat eerder ter sprake kwam ook al enigszins naar beneden - naar zondenbestrijding en gehoorzaamheid aan de Kerk toe - is herijkt.⁵⁸ Mogelijk vormt dit schommelen tussen durf en mystieke begeestering aan de ene en angst voor leerstellig ‘in de fout gaan’ aan de andere kant een constante in Van Leeuwens werk.

Maar de hele verklaring kan dit toch niet zijn. Zoals hierboven gebleken is, komt Van Leeuwen immers niet pas nu, met zijn vijfde teken, aan de hogere spirituele aspecten van zijn dierenriem toe, maar heeft hij ook onder de voorafgaande tekenen, onder Tweeling en Kreeft heel expliciet en doelbewust, volop mystieke zaken aan de orde gesteld. Typisch voor Van Leeuwen is immers dat de ontsporingen die men op het macrostructurele vlak kan waarnemen, zich ook binnen elk onderdeel van de compositie voordoen, met als gevolg dat de onderdelen niet - zoals bij Ruusbroec, die alles voorbeeldig op zijn plaats weet te houden - tegenover elkaar afgebakend zijn, maar veeleer, als waren het evenveel bolle spiegeltjes, telkens weer een groot deel van de totaliteit van de ‘leer’ te zien geven.

In dit om zo te zeggen constante probleem met het aanhouden van de structuur en de hoofdlijn van het betoog moet, lijkt me, de oorzaak gezocht worden van het finaal ontsporen van Vanden seven teekenen. Een blik op de proporties van het traktaat zoals het onvoltooid voor ons ligt, is in dit opzicht al onthullend. Als we de lengte van de opeenvolgende zodiaktekens vergelijken, dan blijkt dat de reeks binnen redelijke perken van stapel loopt, met negen kolommen voor Ram, maar dat zich vanaf het tweede en het derde teken al een duidelijke neiging tot inflatie aankondigt (20 kolommen voor Stier, 15 kolommen voor Tweeling), die zich in het vierde teken exponentieel, om

57 Fol. 71r. Op het geciteerde volgt nog het woord hemelwaert. Indien dit geen corrupteel is (voor bv. hellewaert) of een foute toevoeging achteraf die niet aan Van Leeuwen zelf toe te schrijven is, moet men aannemen dat de kok het traktaat midden in een zin heeft laten steken. Dit lijkt weinig waarschijnlijk, mede omdat men niet goed ziet hoe de zin met hemelwaert zou kunnen vervolgen.

58 Vgl. hierboven noot 53.

[p. 116]

niet te zeggen explosief, doorzet. Aan Kreeft besteedt Van Leeuwen niet minder dan 88 kolommen, wat exact het dubbele is van wat hij aan de drie voorafgaande tekens samen heeft toegemeten.⁵⁹

Maar zo'n kwantitatieve benadering zegt natuurlijk niet alles. Het zou in principe nog kunnen dat de disproportionele lengte van het gedeelte Kreeft ondanks alles functioneel is, omdat die bijvoorbeeld op de omvang en de complexiteit van de te behandelen materie is afgestemd. Wie ook maar even de rubrieken bekijkt die als kapittelkopjes in het gedeelte Kreeft zijn toegevoegd (weliswaar later en door anderen, maar dat maakt voor wat we hier willen aangeven weinig uit), merkt dadelijk dat het betoog hier zeer vele kanten uitgaat, die met de ‘betekenis’ van dit teken (ghelatenheit) slechts in de verte iets te maken hebben. Het begint, zoals we hierboven gezien hebben, van meet af aan al met een merkwaardige afwijking van wat bij de aanvang van het traktaat was aangekondigd: het gegeven waar de interpretatie bij aanknoopt, is niet het ‘achterwaarts’ bewegen van de kreeft (als beeld van de ghelatenheit), maar dat kreeften zich diep tussen de steenrotsen ophouden, wat een voorbeeld behoort te zijn voor de ziel, die zich moet voeden diep uit de wonden van Christus (fol. 45v en volgende). Een verband met ghelatenheit is hier niet te bespeuren. Pas na een zestal kolommen komt het thema van de gelatenheid heel even aan bod (fol. 47r), om al dadelijk weer plaats te maken voor reflecties over slechtheid en doodzonden in het algemeen en meer bepaald - voorspelbaar - over hoe slecht prelaten en monniken hun orde en regel houden en hoe hovaardigheid in dat milieu huishoudt (fol. 48r-50r). Iets verderop krijgen heel in het bijzonder de mendicanten uitvoerig te horen hoe ‘zeer ver ze van de oorsprong van hun orde’ zijn afgedwaald (fol. 53r en volgende) en wordt de clergie in haar totaliteit de wacht aangezegd met de profetie dat ze binnen afzienbare tijd om haar rijkdom en gierigheid zal worden gestraft (fol. 59v en volgende).

Nu verwijst de term ghelatenheit weliswaar naar een complex, op zijn minst dubbelzinnig concept. Van Leeuwen lijkt bij deze term aanvankelijk gedacht te hebben aan het typisch mystieke verschijnsel waarbij de mens zich - na het beëindigen van een moment van gratie, weelde, extase - door God in de steek gelaten, ‘verlaten’ voelt. Zo luidt althans zijn interpretatie van de zodiakale Kreeft: na haar opgang begint de zon aan haar neerwaartse koers. Maar ghelatenheit heeft in Van Leeuwens woordgebruik ook een actief-reflexieve en ethische betekenis. Ghelatenheit is ook de houding die de geestelijke mens als consequentie van zijn onvoorwaardelijke keuze voor het hogere ten aanzien van zichzelf moet zien te realiseren: het zichzelf geheel wegcijferen, van zichzelf afstand doen en zich geheel overgeven aan de wil van God.⁶⁰ Met enige tegemoetkomendheid zou men Van Leeuwens wijdlopigheid bij de bespreking van de Kreeft met deze complexiteit van het onderwerp in verband kunnen brengen. Via de tweede, ‘ethische’ betekenis van ghelatenheit valt inderdaad een relatie te verzinnen met

59 Zoals men weet is de kapittelindeling in de overlevering van Van Leeuwens werk pas naderhand en zeker niet door de auteur zelf aangebracht (Geirnaert & Reynaert 1993, 199; Delteijk 1947, 33-34). Bovendien zijn die kapittels soms zeer ongelijk van lengte. Voor de omvang van elk ‘teken’ biedt het aantal kapittels dus geen absolute maatstaf. Accurater is in dat opzicht het aantal kolommen dat het tekstgedeelte in beslag neemt.

60 Voor de inhoud en de context van deze ghelatenheit, zie Ampe 1959, met name p. 254 e.v.

[p. 117]

thema's als zedelijk verval, corruptie en ongehoorzaamheid bij kloosterlingen en priesters. En dat deze betekenis van ghelatenheit mogelijk mee tot de uitvoerige kerkkritische passages aanleiding heeft gegeven, valt niet uit te sluiten. Maar ik vrees dat we Van Leeuwen toch te veel eer bewijzen wanneer we, rekening houdend met deze mogelijke invulling van ghelatenheit, tot het welwillende besluit komen dat zijn uitvoerige bespreking van Kreeft al bij al misschien wel functioneel en terecht zo omstandig is.

Om te beginnen expliciteert Van Leeuwen dit verband zelf niet: zijn kerkkritische passages komen, zoals we hierna nog zullen zien, veeleer als zwerfstenen vanuit onpeilbare omloopbanen ineens opdoemen, om als het ware out of the blue met des te indrukwekkender toorn in te slaan. Een tweede indicatie tegen de vermeende functionaliteit is verder dat het kerkkritische discours ook onder de andere zodiaktekens ruim vertegenwoordigd is. Zo vinden we al meteen onder Ram een kapittel over mensen die gheveiselijc ende valschelijc wandelen inder heylegher kerken (fol. 35v) en ook onder Stier verschijnen kritische hoofdstukken over clergie en mendicanten (fol. 40rv). Het is interessant, maar ook een beetje verbijsterend om te zien welke keten van associatieve verbanden Van Leeuwen bijvoorbeeld in dit laatste geval bij zijn kritiek op de clergie brengt. Op fol. 39v is de uiteenzetting over de Stier als symbool van het werkende leven langs enkele omwegen uitgekomen op de gedachte dat God degenen die de werken van barmhartigheid niet beoefenen tot het eeuwige vuur zal verdoemen. De precisering dat dit meer bepaald zal gebeuren bij het Laatste Oordeel, wanneer God allen zal verzamelen in het dal van Josafat, brengt een geografische associatieketen op gang waarbij een aantal plaatsen van het Heilig Land worden bezocht en becommentarieerd - na het dal van Josafat: Golgotha, Hebron, Nazareth - om ten slotte in Bethlehem uit te komen, waar Christus geboren werd. Na het geografische rijtje wordt nu het beeld van Christus' armoedige geboorte in de stal van Bethlehem het beginpunt van een nieuwe, niet heel duidelijk gestructureerde reeks van voorstellingen, die Van Leeuwen gaandeweg - vanaf de vierde: ten vierden male, het worden er in totaal vijf - blijkt te nummeren en die alle te maken hebben met wat ‘wij’ met vrucht naar aanleiding van Christus' leven moeten gedenken: dat de koning van hemel en aarde in Bethlehem in een kribbe lag, in doekjes gewonden, dat wij zelf slechts as en arme zondaars zijn, dat wij (ten vierde) dagelijks in gedachten de plaatsen moeten bezoeken waar Christus wandelde en (ten vijfde) moeten gedenken hoe Christus daar, in Jeruzalem, geheel onschuldig werd vercocht, verraden, verordeelt Ja oec sonderlinghe van den gheesteliken volke ende vanden priesterscape. En dit laatste is het dan wat tot de twee uitvoerige kapittels met kritiek op priesters en mendicanten aanleiding geeft. De aanleiding is er - en dat is voor Van Leeuwen kennelijk genoeg; een logisch verband met de hoofdlijn van het discours (het werkende leven en de werken van barmhartigheid) is in geen verten te bespeuren.

[p. 118]

Vier stemmen

Dit ene voorbeeld moge volstaan om aan te geven hoe weinig rechtlijnig en vaak veeleer circulair Van Leeuwens schrijven zich op het laagste tekstuele niveau beweegt: van het Laatste Oordeel, het eindpunt van de heilsgeschiedenis, via dal van Josafat, Hebron, Nazareth en Bethlehem gezwind terug naar het begin van het Verlossingsgebeuren. Langs dergelijke associatieve wegen gaan onder elk van de zodiaktekens de denkbeelden en de gedachten nu eens die, onmiddellijk daarop vaak weer een (heel) andere kant op. Toch bestaat, het spreekt vanzelf, Van Leeuwens behandeling van de zodiaktekens niet uit een stuurloze opeenvolging van dit soort spoorwisseltjes. Ook op het laagste niveau van de eigenlijke tekstproductie wordt in de regel een bepaalde gedachtegang, althans enige tijd lang, consequent vastgehouden. Spirituele ‘logica’, associatief en figuratief denken zijn hier samen - elkaar aanvullend, en ook wel eens voor de voeten lopend - aan het werk. Maar bovendien is, zo lijkt me, tussen het hoogste structureringsniveau, dat afgeleid wordt van het vooropgezette schema van de zodiak, en dit laagste niveau van de tekstproductie, nog een derde, bemiddelend ordeningsprincipe werkzaam, waarvoor ik de termen ‘register’ of ‘stem’ zou willen voorstellen.

Op dit mediale niveau lijken met name de polen mystiek tegenover ethiek en ikdiscours tegenover discursiviteit het karakter van het betoog te bepalen. Deze termen laten ons toe bij Van Leeuwen de volgende registers te onderscheiden:

1.	een mystiek discursief betoog, dat in de trant en grotendeels in de taal van Ruusbroec op referentiële wijze spirituele belering brengt;
2.	een sociaal-kritisch discursief betoog over wantoestanden in de wereld, met name in de Kerk;
3.	een mystiek autobiografisch discours, waarin de kok in de ik-vorm zijn eigen spirituele ervaringen beschrijft;
4.	een autobiografisch-zelfkritisch discours, wanneer Van Leeuwen zijn eigen tekortschieten op moreel of spiritueel vlak opbiecht en betreurt.

Het gaat hier, let wel, niet alleen om een verschil van wat in die registers thematisch aan de orde is. Die verschillende thema's brengen meestal ook een verschillende ‘stijl’, een andere intonatie met zich mee. Heel opvallend is bijvoorbeeld dat de sociaal-, meer bepaald kerkkritische passages de dichter in Van Leeuwen blijken op te roepen. Waar hij met deze kritiek goed op dreef komt, gaat Van Leeuwen bijna onwillekeurig over op het rijm - met een persistentie en een uitvoerigheid soms die de normale perken van het rijmproza als stijlfiguur ruim overschrijden. De interpunctie in het handschrift van Vanden seven teekenen laat er alvast geen twijfel over bestaan dat de kopiist het rijm zág en ook voor de lezer zichtbaar heeft willen maken. Een voorbeeld uit de vele is de passage over de geestelijkheid in het tweeëntwintigste kapittel (fol. 53v; de schuine streepjes in het handschrift zijn overgenomen, de rijmen en assonanties zijn door mij gecursiveerd):

[p. 119]

Ende als dan die andere bisscopen, die oec hongherich ende magher sijn, comen in haer lant, / soe gaense oec haer papen plucken ende corbelgeert al te hant. / Echter eens des iaers, / als die landekene roeven ende senten comen, / soe doense des ghelike: / dan soe moetent allene die arme leeke ontghelden, / ende lutter die rike oft selden; / si nemen van jaer te jare den lieden tgelt vten handen ende laten den duvel haer ziele te pande; / want anders en correngeert men heden daechs met gheenre penitencie als niet, / dan dat men vaste voert na den penninc spiet; / want hoe vele provenden dat[se] hebben, nemmermeer en selense enen penninc ontsegghen. / Mer eer sijs enen penninc vander liede sonden souden achter laten, noch souden sijse eer verbannen ende verwaten. Echter gheordent volc, monike ende nonnen, / die wilen eer in groter heilicheit ende in leven van contemplacien worden begonnen, / acharme dats bi na al te niete vergaen. / Ende nochtans soe ghedoecht die almechteghe God haer duvelike quaetheit sonder verslaen. / Biddende ordenen, dat sijn mendicante, / seker dat schinen bi na al trawante, / want mochtense in enegher wijs / die noetdorst des lichamen vercrighen, / si lieten die predecacie wel achter bliven, / want der liede salicheit noch deer Gods en suekense als niet. / Mer hets na die lichamelike proyen datmen spiet. / want ic hebbe wel vernomen, alsi eens oft tweewerf des jaers te dorpe comen, dat sy die arme liede met soe groter scandeliker naganghelicheit van beeden corbelgeren, het conste cume enich mensche verseren,...

Blijkbaar speelt hier in zekere mate zelfs een rijmregister mee, want het rijm mendicante-trawante komt in een vergelijkbare passage iets verder woordelijk terug (fol. 6or: Derde mantelaren ende mendicante / dat duncken my bi na al trauwante / want al meest haer loepen ende haer draven / es hoese eertsche dinghen moghen beiaghen). De koppeling van het woord truwanten aan kritiek op de bedelorden was ten tijde van Van Leeuwen in de volkstalige literatuur overigens niet nieuw: men vindt die koppeling bijvoorbeeld ook in de Brabantse Rose-vertaling en in de Spieghel der sonden.⁶¹ Naast Ruusbroec komt hier dus de heilig verontwaardigde volkstaaldichter - men denke aan Maerlant in zijn momenten van kritische toorn - aan het woord.

Waar het discours mystiek-autobiografisch wordt, dringt zich, voor wie met Hadewijch vertrouwd is, onwillekeurig een déjà vu-impressie op, niet alleen vanwege de thematiek, maar ook door de formulering zelf, met de lyrische uithalen, de hyperbolische en paradoxale metaforiek en ook hier weer het rijm, dat herinnert aan het gepaard rijm van de Mengeldichten.⁶² Zoals in de passage in een van de eerste kapittels van

61 Die rose: Verwijs 1868, 101, vs. 10515-22: Alle die singen broet om Goede / Dat sijn diere truwanten bode. / Nu bem ic abt, alse nu abdesse; / Alse nu bem ic irst professe / Dus doergaic die werelt wijt, / Ende doersoke dordine talre tijt, / Daer ic mi best met helpen mach, / Om te bejagene mijn gelach. Spiegel der sonden: Verdam 1900, 82, vs. 6399-6403: Scrifture toghet nerghen dat / Christus enyghen mensche bat, / Mer truwanten ende bedelaers / Doen die liede wanen al waers, / Om heilich te hetene daer mede (onder de rubriek: Christus en bad nye brood no almoessen, hoe wel dat truwanten segghen). In deze laatste tekst is niet helemaal duidelijk of de mendicanten, dan wel bedelaars in het algemeen geviseerd worden. Zoals ik de passage begrijp, wordt hier wel degelijk op de kwestie van de rechtvaardiging van het bedelen, ook door geestelijken, gealludeerd.

62 Het moet vooralsnog een open vraag blijven in hoeverre het rijm bij Van Leeuwen niet correleert met de registers die ik hier probeer te omschrijven, maar veeleer opduikt als uitdrukking van affect. Men hoede er zich wel voor dit laatste verband vanuit een anachronistisch modern standpunt in te voelen. De relatie tussen vers en affect is ten tijde van Van Leeuwen en Boendale nog niet de evidentie die ze in latere tijden geworden is. Uit Willaerts onderzoek van het rijm bij Ruusbroec komt dit vooral als structurerend stijlmiddel, niet als uitdrukking van affect naar voren (Willaert 1993). Als er bij Ruusbroec en Van Leeuwen al sprake is van rijm als uitdrukking van affect moet overigens (naast de eventuele ‘natuurlijke’ expressieve waarde) ook de intertekstuele functie van het rijm in rekening worden gebracht. Zo is opvallend wat Willaert opmerkt bij een (van de zeldzame) passages in rijmproza in het Rijcke der ghelieven, waar het rijm zou wijzen op ‘betrokkenheid van de auteur’: nl. dat het thema (de eenwording tussen God en mens) Ruusbroec niet alleen rijmen, maar ook ‘woorden en wendingen ingeeft die meer dan eens aan Hadewijch doen denken’ (Willaert 1993, 150-151).

[p. 120]

Afb. 3 Rijmproza in Vanden seven teekenen der sonnen (Brussel, Koninklijke bibliotheek van België, 888-890, fol. 53v).

[p. 121]

het teken Kreeft, waar Van Leeuwen zichzelf tot de mensen rekent aan wie het schouwen van de ‘oorsprong van de Godheid’ gegeven is, maar dan weer ontnomen, zodat ze zich door God verlaten voelen en beroofd van alle hemelse troost:

Van binnen hebben dese menschen meneghen allendeghen vaer ende wonderliken inwendeghen wis. Want helsche bedroeffenisse es dicwile beide nacht ende dach haer voetsel ende haer spise. Ende aldus eest oec met my seluen dicwile vergaen: dit heeft die minne al ghedaen. Want al haddic al die leerlike conste van sinne die hemelrijke ende ertrike heuet binnen, Soe en mochtich u niet een cleyn sempsadeken groet der jammerheit noch der allendicheit bescriven die my die minne dick doet driven. Mer woude my die minne verdoemen tot in die helsche doot ende sijt my kinnlijc dade dat haer wille ware, soe blevic vri van alre noet. Want noyt en was menschen gheen dinc te swaer / die der minnen Gods ghesmaecte een haer. (fol. 47r)⁶³

En, tot slot, zullen ongetwijfeld Augustinus' Confessiones voor Van Leeuwens autobiografisch-zelfkritisch discours al dan niet rechtstreeks de inspiratiebron zijn geweest of anders toch de literaire ruimte hebben geschapen waarbinnen zo'n persoonlijke belijdenis mogelijk en in de gegeven context zinvol was.

63 In de laatste zinnen horen we een (hier en daar zelfs woordelijke) echo van Hadewijchs Tweede Brief: Alghevoeldi oec bi wilen ellindicheit van herten alse ochtghi van hem begheven waert, Daer omme en mestroest u selven niet (...) Want die den wille Gods hinde datter hem lieve toe ware, Hi soude wel gherne bi sinen wille inden afgronde der hellen sijn (Van Mierlo 1947, 26).

Tot besluit

Het beeld van de auteur Van Leeuwen zoals het hier uit Vanden seven teekenen der sonnen naar voren komt, vertoont heel wat aspecten die als het ware vanzelf verwijzen naar de onzekere status van het ‘sprekend subject’ in de moderne literatuurtheorie. Een versplinterd discours, dat afwisselend het woord verleent aan min of meer herkenbare voorbeelden of leermeesters, maar dat zich ook binnen die afwisseling van registers constant laat verleiden tot de zwerfroute van de vrije associatie ten koste van de systematische ordening, tot het metaforische ten koste van het logische: Van Leeuwen lijkt in veel opzichten de perfecte illustratie van de intertekstuele conditionering en de versplintering van het subject waaraan het postmoderne mensbeeld ons gewend heeft doen raken. En er zijn vanuit dit beeld nog wel meer lijnen te trekken naar aspecten van de moderne teksttheorie. Zo vertoont Van Leeuwens werk, met zijn nadrukkelijk autobiografische momenten, zijn voortdurende deviatie van de logische ordening en zijn metaforische denkwijze onmiskenbare analogie met de écriture fétnine. Zou men dan, in dit verband, Van Leeuwens kritiek op het gedrag en het - geautoriseerd, maar uit de optiek van de kok oneerlijk en inauthentiek - gepreek van de (mannelijke) geestelijkheid niet kunnen zien als een uiting van afkeer van het heersende ‘masculiene’ discours? Is het, in ditzelfde verband, toeval dat juist Van Leeuwen de vrouwelijke mystica Hadewijch navolgt en (als enige in onze literatuur van de middeleeuwen) bewonderend citeert? Het zou beslist interessant kunnen zijn op dit spoor nog even door te denken. Zo zou men alvast kunnen wijzen op de overeen-

[p. 122]

komst in de levensomstandigheden van de schrijvende kok met de beperkende omstandigheden waarin vrouwelijke auteurs hun literaire werk vaak tot stand hebben moeten brengen en die Virginia Woolf in de verzuchting naar a room of one's own zo pregnant tot uitdrukking heeft gebracht. We herinneren hier even aan Delteijks opmerking over Van vijf manieren broederliker minnen dat ‘dit hele traktaat verraadt dat het is samengeschreven bij stukken en brokken, tussen ander, grover werk door’.⁶⁴ Een room of his own om rustig te schrijven had Van Leeuwen vermoedelijk niet ter beschikking. Maar laten we bij dit alles ook niet uit het oog verliezen dat het ‘vrouwelijke’ in de middeleeuwse mystiek, mede door de tekstuele afhankelijkheid van het Hooglied en de daarin aangereikte identificatie met de Bruid, altijd al - ook bij mannelijke auteurs - een belangrijke plaats heeft ingenomen.⁶⁵

Een nadere bestudering van Van Leeuwen (en zijn cultureel milieu) vanuit genderperspectief kan ongetwijfeld interessante inzichten opleveren. De ruimte ontbreekt hier om daar verder op in te gaan. Maar het is hoe dan ook weinig waarschijnlijk dat alles in Van Leeuwens aanpak en stijl in Vanden seven teekenen der sonnen tot dit genderaspect of tot de levensomstandigheden van de auteur te herleiden zou zijn. Mystiek beroept zich, welhaast per definitie, veeleer op intuïtie, affect en verlangen dan op rationaliteit. Dat Van Leeuwen bovendien niet gevormd was in het scholastieke denken én bij het schrijven waarschijnlijk ook niet volop de gelegenheid heeft gehad om zijn teksten rustig op langere afstand te plannen en te overzien, is al even evident. Het zijn samen al drie heel valabele antwoorden op de vraag naar de achtergrond en de mogelijke oorzaken van Van Leeuwens associatieve, vaak springerig onsystematische wijze van schrijven.

Maar naast oorzaken zijn hier ook wel aspecten van de opzet en de geïntendeerde receptie in het geding. Over Van Leeuwens primair publiek en de (beoogde) vroegste receptie van zijn teksten weten we heel weinig. Mogelijk las Van Leeuwen zelf aan zijn mede (leken) broeders en eventuele bezoekers of logés in Groenendaal voor. Latere handschriften geven aan dat zijn teksten, bijvoorbeeld in het klooster Bethlehem bij Leuven, aan de lekenbroeders in de refter werden voorgelezen.⁶⁶ Het is hoe dan ook waarschijnlijk dat de primair geïntendeerde receptie auraal was, met andere woorden gespreid en verbrokkeld over een aantal mogelijk niet eens heel lange voorleessessies, met voor een deel wellicht wisselend aanwezige toehoorders. Ligt het dan niet voor de hand dat je als schrijver, liever dan een strikte systematiek aan te houden over tientallen bladzijden heen - een systematiek die bij het geïnterrumpeerde voorlezen hoe dan ook onherroepelijk uit het gezicht zou verdwijnen - ervoor opteert om op de korte afstand, indien mogelijk binnen elk afzonderlijk voorleestraject, ten minste de essentie van je boodschap telkens aan bod te laten komen? Naast de diverse oorzaken waardoor Van Leeuwens typische (gebrek aan) vormgeving mogelijk te verklaren is, lijkt me dus dat hier ook een waarom mee in het geding kan zijn. Van Leeuwens zogenaamde onvermogen om de structuur van het geheel en de grotere lijn (en) van het

64 Delteijk 1947, 66.

65 Astell 1990, met name p. 73 e.v.

66 Geirnaert & Reynaert 1993, 195-196.

[p. 123]

betoog aan te houden, kan voor een deel ook te maken hebben met het besef dat de norm van het op langere afstand gestructureerde discours voor de geanticipeerde receptiewijze van zijn teksten hoe dan ook niet geschikt en niet vol te houden was.

Binnen de vrijheid die hij zich vanuit dit besef tegenover elke systematiek mocht veroorloven, kon Van Leeuwen zijn inspiratie de vrije teugel laten. Dat hij die inspiratie als van God afkomstig opvat, ligt in de gegeven ideologische context voor de hand. Maar een passage in de eerste bladzijden van Vanden seven teekenen vraagt in dit verband toch nog even onze aandacht. Onder het eerste teken Ram komt, zoals men zich herinnert, de dag van Gods genade op. Belangrijk is daarbij, aldus Van Leeuwen, dat men het onderscheid weet te maken tussen natuurlijk en bovennatuurlijk licht van gratie. Dit onderscheid loopt voor hem blijkbaar parallel - ook hier is de gedachtegang al niet stringent logisch - met wat Paulus aangeeft wanneer hij zegt dat de letter doodt en de geest levendig maakt [2 Corinthiërs 3:6]. Niet op de letter (=het natuurlijk licht van gratie), maar op geest en leven (=bovennatuurlijk licht) komt het aan. En vanuit dit principe van geest en leven gaat Van Leeuwen vervolgens zijn eigen schrijven nadrukkelijk legitimeren. Sommigen hebben ten onrechte beweerd dat hij subtile dinghen (hooggegrepen, vernuftige zaken) heeft willen voortbrengen. Maar hij zou zich voor niets meer schamen dan dat hij geschreven zou hebben over dingen die hij niet zelf in een spirituele ervaring beleefd heeft. En ineens bloeit hier heel spontaan en organisch - in tegenstelling tot veel van Van Leeuwens andere allegorieën - een brede vergelijking open over een door God bestuurd inwendig sceepken, waarin niet alleen over de essentie, maar ook over de praktijk van zijn schrijverschap heel wat zichtbaar wordt.

ghelikerwijs dat die stierman, dats God onse here, mijn inwendeghe gheestelike sceepken na sijn bekeersamheit beweghet, siet daer na hebbic henen gheseilt, ghelikerwijs dat die scepman doet uter wilder zee, die nu vaert ende vliet van in deen lant tot in dander, daer hi meest winnen ende bejaghen mach. Ende oec ondertijden soe seldi weten dat die scepman te male verdoelt ende verseilt inder wilder zee, ja buten alle kinnesse sijns selfs, dat hi niet gheweten en can wannen hi comt noch waer hi vaert. Siet ende aldus ghesciet oec denghenen die inder afgrondegher grondeloser godheit verseilen ende verdolen buten alle kinnesse haers selfs. [...] Maer alse die scipman, seldi weten, weder te lande comt ende gheraect bi groeter aventueren, dan vertelt hi vander groten ontalleken wondere dat hi buten lants vernomen ende ghesien heeft. Ende aldus soe moeten wi⁶⁷ oec spreken ondertiden, nu eens, nu anders, soe vanden nedersten, soe vanden middelsten, soe vanden oversten, na dats die liede min ende meer behoeven, ende na die maniere datse die gheeste Gods oft haer eyghen redene van binnen beweecht in sonderlingher wijs te Gode weert. [...] Ende hier omme soe segghic u: wie oft wat menschen die dan een ghemeyn leerere sal sijn profitelijc der sielen alre menschen, die moet hebben in hem die gheest der ewegher wijsheit ons heren Jhesu Cristi. Want in hem ende oec in sijn heyleghe binnenste soe verstae ic alle stemme van heilicheiden. Ende daer omme en sprekic niet na const noch oec na behaechlike subtile vindinghe der menschen. Mer alsoe mijn spreken Gode nu ende ewelijc behaecht, alsoe sprekic voert toe alle menschen, want die gheest Gods bringt sinen gheminden altoes nyewe gracie ende hemelsche ghenade, ja min ende meer na dat sys ontfanckelijc ende hebbelijc ende bereet sijn tontfane ... (fol. 35v)

67 wi: staat niet in het handschrift. Een andere mogelijke emendatie zou erin bestaan moeten te vervangen door moetic.

[p. 124]

Van Leeuwen wil hier vanzelfsprekend in de eerste plaats iets kwijt over zijn ‘inspiratie’ uit de ‘geest der eeuwige wijsheid Gods’. In wat hij daarover zegt is het meervoud alle stemme van heilicheiden ondertussen opmerkelijk: Ruusbroecs leerling is er zich blijkbaar op een of andere, wellicht vage manier van bewust dat zijn inspiratie van meet af aan uit een complex, ‘veelstemmig’ discours is samengesteld. Maar even opvallend is dat in het beeld van de thuisgekomen vertellende scipman meteen ook het ‘publiek’ en het moment van de receptie in beeld komen om de complexiteit van het eigen verhaal te verantwoorden: ‘nu eens zo, nu eens anders, over het laagste, over het middelste, of over het hoogste, naargelang de mensen er behoefte aan hebben’. Weinigen in zijn tijd zijn zich, lijkt me, als Van Leeuwen bewust geweest van de inspirerende kracht en de retorische mogelijkheden van het ‘vrije’, niet door rede en regels gebonden woord. Elk vooropgezet paradigma, als de zodiak in Vanden seven teekenen der sonnen, is voor hem dan ook slechts een vage schets van een reisroute, met enkele oriënteringspunten die bij voorbaat een veilig verloop van de vaart lijken te moeten garanderen, maar waar de schipper van het geestelijk sceepken zich niet finaal door laat binden. Op elk moment van de reis is er wel iets te zien of te beleven dat de moeite waard is. En daarheen gaat het dan, op het risico van een schipbreuk af, zodat het voorgenomen traject niet wordt voltooid. Maar ondertussen is datgene waar het op aan komt - soms vele malen - gezegd.

Summary

Between Jan van Leeuwen's joining the abbey of Groenendael in 1345 and his death in 1378, he wrote more than twenty works on mysticism and spiritual life. These works seem to have been meant primarily for his own community of lay brothers - he himself served as a cook - and perhaps for visiting lay people at Groenendael. As it appears from the (very few) studies on Van Leeuwen's oeuvre - of which little has yet been edited - a certain inability to adhere to the initial main structure of his argument seems to be a typical feature of his work. The article focusses on this aspect of Van Leeuwen's discourse in Vanden seven teekenen der sonnen [‘On the seven signs of the sun’], of which the over all framework is (or should have been) based on the signs of the zodiac, but which Van Leeuwen never completed, precisely because - as is argued here - he lost sight of the initial structure. This problem with structure manifests itself not only on the level of the overall plan, but also on the level of discourse itself, which in its deviation from order and logic shows some resemblance to écriture féminine. It may be that the lack of a private space (a ‘room of his own’) and a lack of time, or similar circumstances related to his life as a cook, are the cause of the typically ‘chaotic’ character of his writing. We also consider the possibility that this feature has some connection with the oral and auditory requirements of the receptive situation. The author may have intended his work to be used in relatively short reading sessions; this would have led him to favour instruction, albeit disordered, in the short term, above cler structures in the long term which in any case, in this type of receptive situation, would have been lost from sight.

[p. 125]

Adres van de auteur:

Universiteit Gent

Vakgroep Nederlandse Literatuur

Blandijnberg 2

b-9000 Gent

Literatuur

Alaerts, J., & H. Rolfson (ed.), Jan van Ruusbroec, ‘Die gheestelike brulocht’. Tielt & Turnhout, 1988.

Ampe, A., De mystieke leer van Ruusbroec over den zieleopgang. Tielt, 1957.

Ampe, A., ‘De ootmoed en de loutering bij Jan van Leeuwen’, in: Ons geestelijk erf 33 (1959), 225-290.

Astell, A.W., The Song of Songs in the Middle Ages. Ithaca/London, 1990.

Axters, St. (ed.), Jan van Leeuwen: een bloemlezing uit zijn werken. Antwerpen, 1943.

Baere, G. de, & H. Rolfson (ed.), Jan van Ruusbroec, ‘Vanden seven slote’. Tielt/Leiden, 1981.

Bartholomeus Anglicus, De genuinis rerum coelestium, terrestrium et inferarum proprietatibus. Frankfurt, 1650.

Boeuffle, A. Le, Les noms latins d'astres et de constellations. Paris, 1977.

Carruthers, M., The book of Memory: a study of memory in medieval culture. Cambridge, 1994.

Daniëls, L.M. Fr. (ed.), Dirc van Delf, ‘Tafel van den kersten ghelove’. II, ‘Winterstuc’. Antwerpen etc, 1937.

Delteijk, J. (ed.), Jan van Leeuwen en zijn tractaat ‘Van vijf manieren broederliker minnen’. Utrecht/Nijmegen, 1947.

Geirnaert, D., & J. Reynaert, ‘Geestelijke spijs met zalige vermaning. Verspreiding, overlevering en receptie van Jan van Leeuwen’, in: Th. Mertens e.a., Boeken voor de eeuwigheid. Middelnederlands geestelijk proza. Amsterdam, 1993, 190-209, 426-434.

Hübner, W., Die Eigenschaften der Tierkreiszeichen in der Antike: ihre Darstellung und Verwendung unter besonderer Berücksichtigung des Manilius. Wiesbaden, 1982, Sudhoffs Archiv. Beihefte 22.

Hübner, W., Zodiacus Christianus. Jüdisch-christliche Adaptationen des Tierkreises von der Antike bis zur Gegenwart. Königstein, 1983.

Jansen-Sieben, R. (ed.), De natuurkunde van het geheelal. Een 13^de-eeuws middelnederlands leerdicht. 2 dln. Brussel, 1968.

Lievens, R., ‘De twee aan Ruusbroec toegeschreven liederen’, Handelingen van de Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis 11 (1957), 110-133.

Lindsay, W.M. (ed.), Isidori Hispalensis episcopi Etymogiarum sive originum libri XX. Oxford, 1911.

Mc Dermott, J.,‘Soleil (symbole religieux)’, in: M. Viller e.a., Dictionnaire de spiritualité ascétique et mystique. Dl. 14, Paris, 1990, 981-999.

Mierlo, J. van (ed.), Hadewijch, ‘Brieven’. Antwerpen [etc.], 1947.

Pomel, F., Les voies de l'au-delà et l'essor de l'allégorie au Moyen Age. Paris, 2001.

Poukens, J.B., & L. Reypens (ed.), Jan van Ruusbroec, Werken. Dl. 1, Tielt, 1944.

Reynaert, J., ‘Middelnederlandse zonzodiologia’, ter perse in Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde.

Reypens, L., & M. Schurmans (ed.), Jan van Ruusbroec, Werken. Dl. 3.Tielt, 1947.

Short, Ian (ed.), Philippe de Thaon, Comput. London, 1984, The Anglo-Norman Text Society. Plain

Texts, Series 2.

Stoop, P., ‘“Dboec vanden tien gheboden” van Jan van Leeuwen. Een kritische tekstuitgave’, in: Ons geestelijk erf 75 (2001), 182-235.

Stracke, D.-A. (ed.), Jan van Ruusbroec, Werken. Dl. 2, Tielt, 1946.

Verdam, J. (ed.), Die spiegel der sonden. Dl. 1, De berijmde tekst naat het Munstersche handschrift. Leiden, 1900.

[p. 126]

Verdeyen, P., Jan van Ruusbroec. Mystiek licht uit de Middeleeuwen. Leuven, 1996 (2).

Verwijs, E. (ed.), ‘Die Rose’ van Heinric van Aken, met de fragmenten der tweede vertaling. 's-Gravenhage, 1868.

Wackers, P., ‘De kosmos bij Ruusbroec, astrologie en allegorie’, in: G.R.W. Dibbets & P.W.M. Wackers (red.), Wat duikers vent is dit! Opstellen voor W.M.H. Hummelen. Wijhe, 1989, 55-73.

Warnar, G., ‘Mysticus aan de lessenaar. Jan van Ruusbroec en de middeleeuwse literatuurtheorie’, in: Literatuur 14 (1997), 140-145.

Willaert, F, ‘De prozaïst als dichter. Berijmd proza en verzen in de werken van Ruusbroec’, in: Th.

Mertens e.a., Boeken voor de eeuwigheid. Middelnederlands geestelijk proza. Amsterdam, 1993, 141-155 en 408-413.

Willaert, F., ‘Is Ruusbroecs “Brulocht” literatuur?’, in: Thom Mertens (red.), Siet, de brudegom comt. Facetten van ‘Die geestelike brulocht’ van jan van Ruusbroec (1293-1381). Kampen, 1995, 49-64 en 89-91.

Yates, F.A., De geheugenkunst. Amsterdam, 1990.