Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2004

[p. 110]

‘Studeren in duytschen boeken van geestelicheden’
Het Middelnederlands als literatuurtaal in de veertiende eeuw^*
Geert Warnar

‘Aan één grondvoorwaarde voor de totstandkoming van een letterkunde die met recht “Nederlandse literatuur” genoemd mag worden, werd halverwege de zeventiende eeuw voldaan. Dan immers promoveert voor het eerst het Nederlands tot standaardtaal voor het geschreven woord’. Aldus de oud-hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde Willem van den Berg in zijn hoofdstuk over literatuur in het boek Rekenschap 1630-2000, waarmee in 2001 de prestigieuze reeks ‘Nederlandse cultuur in Europese context’ werd afgesloten.¹ Van den Bergs stelling lijkt me niet gemakkelijk te verdedigen - zeker niet tegenover mediëvisten, maar zelfs niet als we rekening houden met de verzachtende omstandigheid dat zijn bijdrage bestemd was voor een onderzoeksproject dat uitgaat van de Nederlandse staat, zodat onder ‘Nederlandse literatuur’ vooral moet worden verstaan een nationale Noord-Nederlandse literatuur. Dat maakt het idee van een ‘standaardtaal’ als grondvoorwaarde niet minder problematisch. Los van de vraag of de term ‘standaardtaal’ hier niet een enigszins overbelichte weergave is van wat in de praktijk slechts een standaardisering van het Nederlands bleek - bijvoorbeeld onder invloed van de gezaghebbende Statenbijbel - is het heel goed mogelijk in het Middelnederlandse diets (inclusief de varianten die men in het Vroegmiddelnederlands Woordenboek bij het lemma dudesc kan vinden) een poging tot een overkoepelende aanduiding van de dialecten uit de Lage Landen te zien. Of moeten we onder diets misschien (ook) een toch al enigszins gestandaardiseerde schrijftaal verstaan? In ieder geval was dit Nederlands (een aanduiding die te verkiezen is boven het wat beladen diets) al veel eerder dan 1650 in gebruik als literatuurtaal.²

Maar wat waren in de Middeleeuwen dan wel de grondvoorwaarden voor de totstandkoming van een letterkunde die met recht Nederlandse literatuur genoemd mag worden?³ Geconfronteerd met het begrip ‘Nederlandse literatuur’ zijn de specialisten

* Met dank aan prof. dr. Rolf Bremmer (Universiteit Leiden) voor veel meer inspirerende ideeën dan in dit stuk nog een plaats konden krijgen.

1 Van den Berg 2001, 234. In een noot verwijst Van den Berg naar Frijhoff & Spies 1999, 537-601, maar daar heb ik de auteurs niet kunnen betrappen op enige tekst waarmee Van den Berg zijn uitspraak zou kunnen onderbouwen.

2 Zie over de ontwikkeling van een Nederlandse standaardtaal Van der Wal 2003. Vgl. over de (geografische) reikwijdte van diets De Grauwe 2003. Zijn idee van het diets als aanduiding van de germaanse talen in oppositie met de romaanse talen, lijkt mij te radicaal. Bij zijn bespreking van de geselecteerde citaten waar drie talen genoemd worden (405-406) walsch, duutsch ende latijn laat hij ten onrechte buiten beschouwing dat het hier gaat om de in de Lage Landen gangbare drie talen. Zie voor een relevante indeling van de literatuurtalen in de Nederlanden Williams-Krapp 1986. Van der Berg 1989, speciaal het discussieverslag, over een meer algemene schrijftaal.

3 Een antwoord op die vraag is misschien dringender dan het lijkt. In het voorjaar van 2004, twee weken voor het Vele wegen-congres publiceerde een KNAW-commissie onder voorzitterschap van, opnieuw, Willem van den Berg een rapport over nieuwe mogelijkheden voor taalkundig en letterkundig onderzoek in Nederland met speciale aanbevelingen voor de neerlandistiek, vanuit het idee dat het ‘de plicht [is] van de Nederlandse samenleving het onderzoek naar de Nederlandse taal en letterkunde een prominente plaats te geven in het onderzoekslandschap’. Zie Gij letterdames en gij letterheren, 2004. Citaat op 32.

[p. 111]

uit de historische letterkunde geneigd voorbij te gaan aan het Nederlandse om vooral het idee literatuur ter discussie te stellen.⁴ Dat ga ik niet doen - hoewel hierna wel duidelijk zal worden dat ik me realiseer hoe literatuur in een handschriftencultuur fundamenteel afwijkt van wat wij er tegenwoordig onder verstaan en dat het de voorkeur verdient om voor de middeleeuwse periode liever te spreken van het geschreven woord.⁵ Het gaat in deze bijdrage vooral over het middeleeuwse idee van een literatuur in de eigen landstaal, ongeveer naar het voorbeeld van The idea of the vernacular, een magnifiek boek waarin een uitgebreide en gevarieerde bloemlezing, gevolgd door een vijftal studies, een beeld geeft van de middeleeuwse opvattingen over literatuur in het Engels.⁶ Zo wil ik - uiteraard in het kort en nog zeer beperkt - materiaal aandragen voor een antwoord op de vraag hoe en wanneer in de Nederlanden ideeën over een literatuur in de volkstaal begonnen op te komen en welke opvattingen daaraan ten grondslag lagen.

4 Zie bijvoorbeeld Gerritsen 2000, voornamelijk 6 e.v., Willaert 1995, Mertens 1989 en in het algemeen over een voor de Middeleeuwen adequaat literatuurbegrip Ruh 1985. Meer aanknopingspunten met het hiernavolgende biedt de beschouwing over Middelnederlandse ethische literatuur in Reynaert 1995. Nog weer anders is de benadering in Van Oostrom 1997 waar wordt getracht vanuit de Middelnederlandse letterkunde een (voorloper van een nationale) culturele identiteit te destilleren.

5 Waarbij zich overigens de zeer fundamentele vraag aandient in hoeverre het gebruik van het Nederlands in de middeleeuwse teksten die wij binnen een ruimer opgevat literatuurbegrip laten vallen ook werkelijk een literair-historische kwestie is, dan wel een cultuurhistorische of zelfs een socio-linguïstische zaak. Ook aan dat probleem wordt in deze bijdrage voorbijgegaan.

6 Zie Wogan-Browne 1999. Voor het Middelnederlands enigszins vergelijkbaar zijn de op prologen en vertalingen toegespitste studies en bloemlezingen in respectievelijk Sonnemans 1995 en Besamusca & Sonnemans 1999.

... in dietschen boeken

Zo vanzelfsprekend was het allemaal niet in de Middeleeuwen. Het Nederlands was geen Nationalsprache en het ontbrak de taal in cultureel en intellectueel opzicht lange tijd aan het prestige dat het Frans en Latijn wel uitstraalden. Wel was er de dichterslof die Hendrik van Veldeke al in het begin van de dertiende eeuw kreeg toegezwaaid door Gotfried van Straatsburg, maar als we in de Hoogduitse context van diens Tristan-roman al een besef van een Nederlandse literatuur kunnen zien, was dit nu bij uitstek een voorbeeld van de zwaluw die nog geen zomer maakt.⁷ Aan het begin van de dertiende-eeuwse Roman van Walewein excuseert de auteur Penninc zich zelfs voor het feit dat zijn Artur-avontuur geen Frans voorbeeld heeft.⁸ Vroege vertalingen of bewerkingen uit het Latijn in het Nederlands werden nog simpelweg gerechtvaardigd als een dienst aan leken die de taal van de Kerk en wetenschap niet verstaan.⁹

7 Zie over deze passage Winkelman 1992, 56-62

8 Consticse wel in twalsche vinden / Ic soudse jou in dietsche ontbinden (Roman van Walewein vs.5-6, zie Van Es 1957) Als laatste over deze regels Gerritsen 1996, 229.

9 Zie bijvoorbeeld broeder Gerard: Leven van Christina vs.20-30 (Gysseling 1980-1987, dl.6); Veldeke: Servaaslegende vs.178-181 (Van Es 1950) en Vanden levene ons heren: vs.35-45 (Beuken 1968).

[p. 112]

Zo duurde het tot het eind van de dertiende eeuw voordat men zich de mogelijkheden van een eigen Nederlandstalige literatuur werkelijk leek te realiseren. Hoewel uitspraken op dit punt nog niet met bewijzen te staven zijn, moet dit nieuw bewustzijn samenhangen met de vaste positie die de volkstaal begint te veroveren in ambtelijke stukken en oorkonden. Dat zijn belangrijke elementen in de voortschrijdende verschriftelijking, waar nogal wat Nederlandstalige auteurs actief bij betrokken waren. Minstens zo gewichtig voor de ontwikkeling van literatuur was de opkomst van de volkstaal in de preek en het religieus onderricht, de andere stroming die sterk doorwerkte in de Nederlandse literatuur vanaf de late dertiende eeuw.¹⁰ Maar van individuele auteurs gingen de grootste impulsen uit. Mede onder aanvoering van Jacob van Maerlant ontstaat er - zoals we nog zullen zien - een rap sterker wordende hang de Latijnse geleerdentraditie over te hevelen naar de eigen taal, vanuit het idee dat er een geletterdheidscultuur kon worden opgebouwd in het Nederlands. Maerlant begint bijvoorbeeld in Der naturen bloeme met de aandacht erop te vestigen dat

[...] noch noyt in dietschen boeken
Neghene dichter wilden roeken
Iet te dichtene van naturen
Van so menighen creaturen
Als in desen boeke staen.¹¹

Maerlant haast zich wel er aan toe te voegen dat hij alleen verantwoordelijk is voor de vormgeving (het rijm) en dat de materie verzameld was door Albertus Magnus (in werkelijkheid was Maerlants brontekst, De natura rerum, geschreven door Thomas van Cantimpré). Niettemin spreekt uit zijn ultrakorte evaluatie van wat er was aan dietsche boeken een bewustzijn van literatuur in de eigen taal. Dat bewustzijn neemt in de veertiende eeuw een hoge vlucht, meer door een sterke uitbreiding van het domein van de letterkunde in de volkstaal dan door expliciete stellingnames, maar omstreeks 1360 vinden we een openlijke erkenning van de waarde van het Nederlands als literatuurtaal. In een proloog op de Middelnederlandse werken van Jan van Ruusbroec schreef de kartuizer broeder Gerard:

Men vint enige menschen die niet alsoe wel en lusten te studeren in duytschen boeken van geestelicheden als in latijnschen, nochtan dat si bet dietsch dan latijn verstaen. Dese menschen en soeken niet die vrucht hare studien, dat is gheleert te worden; want van dier scrifturen daer ic die tale zwaerlic ofte qualic ofte niet en verstaen, daer af en mach ic niet volle leringhe va-

10 Zie over vroege ontwikkelingen in het Middelnederlands geestelijk proza Scheepsma 2005 en Warnar 1999. Over het Nederlands als ambtelijke schrijftaal Croenen 1999 en 2003 (beide gericht op de situatie in Brabant, maar met aandacht voor de situatie in Holland en Vlaanderen en met uitgebreide opgave van algemene literatuur terzake) en (niet alleen voor het bredere kader) Clanchy 1993, met name 197-223 over de opkomst van de volkstaal, als onderdeel van wat in het kader van deze bijdrage van groot belang is: het ontstaan van een ‘literate mentality’ en ‘the habit of preserving some written record of all affairs of importance’ (Clanchy 1993, 185). Dat lijkt het juiste perspectief om Middelnederlandse sleutelteksten als het kapittel Vander lettren ende vander clerghien uit Jan van Boendale's Lekenspiegel te plaatsen (zie hierna en vgl. Warnar 2002, 35-36).

11 Der naturen bloeme vs. 5-9, geciteerd naar de editie in Verwijs 1878 vanwege de betere lezing dan het handschrift dat gebruikt is in Gysseling 1980-1987, dl.2.

[p. 113]

ten. Mer in die scrifture daer ic niet in dolen en mach in die significacie der woerden noch in die constructie der spraken, daer mach ic den verstande naken; ende come ic toten verstaen, soe maghic werden gheleert, ende sonder wel verstaen en leer ic nemmermeer.¹²

De schijnbaar simpele redenering dat je het meeste opsteekt van onderwijs in de taal die je het best beheerst, is vandaag de dag nog altijd niet zo vanzelfsprekend. Maar in de veertiende eeuw moet het wel als een buitengewoon liberaal standpunt zijn ervaren dat men even goed kon studeren in duytschen boeken van geestelijcheden als in de officiële taal van Kerk en wetenschap. Een heel ander geluid klinkt uit de prologen van de zogeheten Bijbelvertaler van 1360. Deze kloostergenoot van broeder Gerard stelde zich keer op keer teweer tegen kritiek op zijn talrijke vertalingen van stichtelijke werken uit het Latijn naar het Nederlands. Kennelijk stond hij onder zo'n druk dat hij zich vrijwel voortdurend genoodzaakt voelde zijn werkzaamheden te rechtvaardigen; wellicht ook tegenover mensen in zijn directe omgeving. Uit het kartuizer-klooster van Herne komt ook de oudst bekende Nederlandse redactie van een traktaat over het lezen van religieuze boeken in de volkstaal, getiteld De libris teutonicalibus. Het betreft hier een (indirecte) bewerking van een ware quaestio, omstreeks 1390 oorspronkelijk in het Latijn opgesteld door Gerard Zerbolt van Zutphen namens de nog jonge beweging van de Moderne Devotie. In een afgewogen betoog besprak Zerbolt de vraag of het geoorloofd was de Bijbel in de volkstaal te lezen en gaf hij een tamelijk restrictief overzicht van het type teksten (in hoofdzaak gebeden en spirituele oefeningen) dat in vertaling kon worden voorgelegd aan leken.¹³

Wie een indruk wil krijgen van de veertiende-eeuwse ideeën over het Nederlands als literatuurtaal kan veel van zijn of haar gading vinden in de aanhoudende discussies over duytschen boeken van geestelicheden. Ook op andere terreinen kwam de waarde van teksten in de eigen taal aan bod - met name in de zich ook snel ontwikkelende artesliteratuur - maar de contouren van een Nederlandse literatuur zien we het scherpst waar men de meeste weerstand ondervond en de behoefte een eigen positie in te nemen zich het sterkst deed gevoelen. En dat was binnen de Nederlandse letterkunde van de veertiende eeuw beslist in de regionen van geloof en theologie.

12 De Vreese 1895, 18-19. Zie over dit gedeelte van broeder Gerards proloog vooral Warnar 2003, 255-259.

13 Zie Kors 2004 over de Bijbelvertaler van 1360 met een overzicht van oudere literatuur en in relatie tot Zerbolt van Zutphen. Gericht over de Bijbelvertaler en zijn verweer tegen kritiek Williams-Krapp 2003. Over Zerbolt van Zutphen en zijn De libris teutonicalibus uitgebreid Staubach 1997. Zie Kwakkel 2002, 98-100 over de Nederlandse bewerking in een handschrift uit Herne en De Vooys 1907 voor de editie van de tekst naar dat handschrift.

De Rijmbijbel

Het begon aan het eind van de dertiende eeuw, toen Jacob van Maerlant zich in de proloog van zijn Spiegel historiael beklaagde over de kritiek - als dat de juiste vertaling is van het Middelnederlands begripen - die hij had moeten verduren van de geestelijkheid (het paepscap) omdat hij leeken weten dede, uten Byblen die heimelichede.¹⁴ Alge-

14 Spiegel historiael, Eerste Partie, Boek I, proloog, vs. 80-85 (De Vries & Verwijs 1863-1879).

[p. 114]

meen wordt aangenomen dat Maerlant problemen had gekregen met zijn Rijmbijbel.¹⁵ Toen dit werk in omloop kwam, vanaf 1271, was er nogal wat te doen over het beschikbaar stellen van Bijbelkennis in de volkstaal. In kerkelijke kring groeide het argwaan tegen pogingen om de diepere betekenissen (heimelichede) van de Schrift uit het Latijn van de kerkelijke en intellectuele elite voor te leggen aan de leek in de volkstaal. Dat droeg het gevaar in zich - zo luidde de redenering van de tegenstanders - dat een onoordeelkundig publiek zich zou gaan mengen in de duiding van bijbelse betekenissen, met de risico's van dwalingen en alle gevolgen van dien voor de orthodoxie en de zuiverheid van de leer. Met name in de kringen van religieuze randgroeperingen als begijnen en begarden zou dit leiden tot onacceptabele opvattingen over het geloof.

In verband met de context van de Rijmbijbel hebben twee teksten de aandacht getrokken. Voor het concilie van Lyon in 1274 leverde de franciscaan Gilbert van Doornik een rapport in over de misstanden in de Kerk, met verontrustende berichten over Franse Bijbelvertalingen die door begijnen werden gelezen. Een tiental jaren later filosofeerde de geleerde Hendrik van Gent in de proloog op zijn Summa quaestionum ordinarium over de vraag of vrouwen aan theologie mochten doen en kwam hij onder meer tot de conclusie dat het op zijn zachtst gezegd onverstandig was om vrouwen te onderwijzen in de geheimen van de Schrift of hen gewijde teksten in de volkstaal ter hand te stellen.¹⁶

Het is al vaak gezegd dat Maerlants moeilijkheden met de Rijmbijbel ook in die vijandige sfeer zijn ontstaan, maar over de ernst van zijn problemen lopen de meningen uiteen. De Ieperse dichter Jan de Weert meende in de veertiende eeuw nog zeker te weten dat Maerlant vanwege zijn Rijmbijbel de Kerk het hoofd had moeten bieden en in een anoniem gedicht uit diezelfde periode staat dat Maerlant het ten zeerste had moeten bezuren dat hij in dietsche bracht die scriftuere, maar nu gaat men er steeds meer vanuit dat de soep niet zo heel erg heet gegeten zal zijn. Er valt immers geen rechtstreeks verband te trekken tussen Gilbert van Doorniks beschuldigingen en Maerlant. Bovendien zouden de bespiegelingen van Hendrik van Gent vooral bedoeld zijn geweest voor het academisch milieu van Parijs. En tenslotte heeft Maerlant feitelijk niet de Bijbel vertaald, maar de Historia scolastica van Petrus Comestor, een leerboek voor de letterlijke ofwel historische betekenis van de Bijbel, waar geen theologisch gevoelige onderwerpen werden besproken.¹⁷

Maar het is de vraag of deze redenering de zaak niet wat al te veel relativeert. Om te beginnen zijn de uitlatingen van Gilbert van Doornik en Hendrik van Gent wel degelijk te betrekken op de situatie van Maerlant. Hendrik van Gent was aanwezig op het concilie van Lyon, waar Gilberts rapportage werd besproken. Vrijwel direct daarna

15 Een adequate samenvatting van de literatuur over deze kwestie in Van Dalen-Oskam 1997, 11-25. Zie voor het volgende ook de gedetailleerde bespreking in Moolenbroek 1991, deels als reactie op De Bruin 1979. Zoals hierna blijkt, lijken De Bruins opvattingen mij nog altijd het meest overtuigend. Zie in dit verband ook Warnar 2004.

16 Zie hierover vooral De Bruin 1979, 200-204.

17 Beide citaten besproken in De Bruin 1979, 191. Relativerend over de Rijmbijbel was vooral Moolenbroek 1991, daarna ook Van Oostrom 1996, 287-289. Over de Rijmbijbel in relatie tot de Historia scolastica vooral Berendrecht 1996, 87-116 en Van Dalen-Oskam 1997, passim.

[p. 115]

werd Hendrik benoemd tot aartsdiaken van Doornik, waar hij als kerkelijk gezagsdrager in Maerlants bisdom al spoedig een daar circulerende Nederlandse Bijbelvertaling onder ogen moet hebben gekregen.¹⁸ Als Hendrik (met de berichten van Gilbert van Doornik nog vers in het geheugen) al niet gespitst was op mogelijke problemen, zal hij beslist in verhoogde staat van paraatheid zijn geraakt bij de gedachte dat Maerlant de Scolastica wilde bewerken. Voor Hendrik van Gent - of welke andere geschoolde geestelijke uit de dertiende eeuw - was de Historia scolastica niet simpelweg een boek over Bijbelse geschiedenis, maar een standaardwerk over de letterlijke, of historische, betekenis van de Schrift, zoals die werd onderwezen in de voorbereidende fasen van het theologisch onderwijs aan de universiteit en de kloosterscholen.¹⁹

Comestor had de verhalende boeken uit de Bijbel voorzien van commentaar en aanvullende gegevens ter verduidelijking van de letterlijke of historische betekenis van de Schrift, maar wel degelijk ten behoeve van de hogere spirituele interpretaties. Volgens de metafoor die Comestor zelf had geïntroduceerd, was de letterlijke betekenis het fundament waarop de muren van de allegorische betekenis en het dak van de morele of tropologische duiding konden verrijzen.²⁰ In andere woorden: met de Historia scolastica werd de basis gelegd voor allerhande exegetische bouwwerken. Beschikbaarstelling van dit materiaal uit het (pre-)wetenschappelijk bedrijf in de volkstaal - dat wil zeggen: aan een publiek van leken en onoordeelkundigen - was nu precies datgene waartegen vanuit kerkelijke kringen bezwaar werd gemaakt. En niemand heeft zich daar in de dertiende eeuw zo duidelijk over uitgelaten als Hendrik van Gent.

Diens eerder genoemde uitlatingen over de vrouw en de theologie maken deel uit van wat al meermalen omschreven is als de uitvoerigste inleiding op de beoefening van de theologie uit de dertiende eeuw - en verdienen het dus in een breder verband behandeld te worden dan alleen maar op het veelvuldig besproken punt van de rol van de vrouw.²¹ Een van de cruciale overwegingen in Hendriks betoog is het onderscheid in onderwijs als de morele instructie in de preek en de kennisoverdracht in de theologische leergang, zoals dat onder meer aan de hand van de Historia scolastica geschiedde. Dit laatste moest voorbehouden blijven aan de geleerden die ex officio doceerden voor een geschoold publiek van studenten - wat in de praktijk betekende: in

18 Zie Führer 1998, 69 voor Hendriks aanwezigheid in Lyon, en Macken 1979, kol. 377 over Hendriks benoemingen in het bisdom Doornik. Zie bovendien Simons 2004, 89-91 die het relaas van Gilbert van Doornik plaatst in een breder verband dan alleen begijnenkringen en tekstverspreiding in de volkstaal. Daarbij kan er overigens ook nog op gewezen worden dat afschriften van de Rijmbijbel daadwerkelijk circuleerden in met heterodoxie te associëren kringen. Het betreft het werk van de zogenaamde Ferguut-kopiist (Kwakkel & Mulder 2001), die in het tweede kwart van de veertiende eeuw twee exemplaren van de Rijmbijbel produceerde en ook verantwoordelijk was voor het oudste Middelnederlandse afschrift van Eckhartpreken, in een convoluut met ook een afschrift van een van de meer controversiële preken, met diverse uitspraken die hebben geleid tot het proces tegen de mysticus (vgl. Warnar 1997, 106), waarin Eckhart niet alleen werd beschuldigd van leerstellige dwalingen, maar ook, zo niet vooral, van de verspreiding van zijn hoogdravende ideeën in de volkstaal onder leken (Ruh 1996, 248).

19 Zie voor de plaats van de Historia scolastica in het theologisch onderwijs onder meer Mulcahey 1998, 138-140 en via de index, De Reu 1996, 198 en Barone 1993, 151.

20 Kors 2004, 253.

21 Zie in het algemeen Schmaus 1960 en vooral Minnis 1992. Zie bijvoorbeeld McGinn 1998, 21 over Hendriks betoog in relatie tot vrouwenmystiek.

[p. 116]

het Latijn. Voor leken volstond het onderricht in de preek, waar de volkstaal al langer in gebruik was.²²

Maerlant was van plan die scheidslijnen te doorbreken: Scolastica willic ontbinden / In dietsche word uten latine, kondigde hij aan in de proloog van de Rijmbijbel. Het werkwoord ontbinden moet binnen de bredere context van Maerlants oeuvre worden opgevat als aanduiding van een voor hem kenmerkende schrijversactiviteit van onderwijzen en uitleggen.²³ In die betekenis en direct gerelateerd aan de bewerking van een studieboek als de Historia scolastica beloofde Maerlants ontbinden een Middelnederlandse inbreuk op het terrein van de theologie. Immers, als hij werkelijk het voornemen had (uit) de Scolastica te gaan onderwijzen, wilde hij zich manifesteren als een leraar op een terrein waarvoor hij niet gekwalificeerd was. En dat werd nog eens zo problematisch doordat hij aan dit ontbinden toevoegde in dietsche uten latine - dus: ook nog in de taal van de leek en voor een publiek dat de juiste predispositie voor onderwijs in de theologie ontbeerde.²⁴ Daarmee krijgt ontbinden de nog pregnanter letterlijke betekenis van losmaken, of beter nog: ontsluiten - zoals in de woorden van Jan de Weert: Maerlant die die bible [...] in dietsche ontsloot. Zo bezien, is er alle reden om aan te nemen dat De Weert het bij het rechte eind had toen hij daaraan toevoegde Ende voer zijn dicht thoeft hi boot / Voer dies hadden toern.

Met zijn verdietsing van de Historia scolastica had Maerlant de toorn van de geestelijkheid over zich afgeroepen. De ondervonden tegenstand zat hem in ieder geval zo hoog dat zijn Spiegel historiael er nog door bepaald werd. Enigszins verbitterd kondigde hij aan zich bij zijn bewerking van het Speculum historiale te beperken tot het verhaal van de geschiedenis. Wat er aan clergie in het Speculum was gezaaid, moest maar door het paepscap worden gemaaid. Dat wilde zeggen dat Maerlant de talrijke en soms fors uitgevallen bespiegelingen over de ontwikkelingen in de geschiedenis van theologie en wetenschap achterwege laat.²⁵

22 Minnis 1992, 308-309 en Schmaus 1960, 11-12.

23 Van Oostrom 1996, 420-421.

24 Daar waren volgens de tegenstanders grote risico's aan verbonden. Zo meende ook de Bijbelvertaler van 1360 al bij voorbaat dat zijn werk wel zeere benijt onder die clergie zou zijn: Want enighen clerken toornt datmen die heymelicheit der scrifturen den ghemeynen volke ontbinden soude (Ebbinge Wubben 1903, 73, vgl. 108, proloog op Gregorius dialogen: Mer vele geleerde liede becnagen ende lachteren dat men den leecken menschen de schrifture in dietsche maect, selke omdat sijt niet gedoen en connen dat andere doen, andere omdat men verholenheit der scriftueren den ghemeenen lieden oppenbaert). Zie in een breder verband Copeland 2001, vooral 1-49 en Watson 1995 (hoewel beide gericht op de Engelse situatie).

25 Maer die clergie alleene / Diere vele in es gesayt / Willic dat dat paepscap mayt / Want den leeken eist te swaer / Ende oec mede hebbic vaer / Dat des dat paepscap belgen soude / Of ic mi dies onderwinden woude / Ende anderwaerven hebbic gewesen / In haer begripen van desen / Want ic leeken weten dede / Uter Byblen die heimelichede (Spiegel historiael, Eerste Partie, Boek I, vs. 76-86; zie De Vries & Verwijs 1863-1879). Over de betekenis van deze passage voor Maerlants bewerking van het Speculum Van Oostrom 1996, 286-287 en Berendrecht 1996, 143-205.

Clergie

Het is duidelijk dat de kwestie van clergie in de volkstaal uiterst gevoelig lag, zeker zodra er religieuze geleerdheid aan te pas kwam, en dat was in de middeleeuwse wereld

[p. 117]

van kennis en wetenschap vrijwel altijd het geval. Na het rumoer rond de Rijmbijbel had Maerlant zijn bekomst wel gehad, hoewel hij bij latere auteurs juist wel zijn reputatie te danken had aan dit werk.²⁶ Want ondanks alles stond hij aan de vooravond van grote verschuivingen in de Nederlandse literatuurgeschiedenis, die meer en meer in het teken zou komen te staan van het soort geestelijke geleerdheid dat in de veertiende eeuw als clergie betiteld werd.²⁷

Met de vertaling van een zwaarwichtig werk als de Historia scolastica werd wel heel duidelijk dat het Nederlands op weg was uit te groeien tot een ware literatuurtaal. Dat was in de Middeleeuwen zo ongeveer tegengesteld aan de hedendaagse betekenis. Waar wij nu vooral de autonomie van de literatuur als kunstvorm hooghouden, hadden Maerlant en zijn Nederlandstalige navolgers meer oog voor het omgekeerde: de geïntegreerdheid van de letteren in het geheel van kennis, ethiek en geloof dat zij onder clergie verstonden.

In de Middelnederlandse wereld van het geschreven woord moest de grondslag gelegd worden voor de opbouw van een nieuwe geletterdheidscultuur - nieuw in de zin dat zij niet noodzakelijkerwijs functioneerde binnen de gebruikelijke context van het schoolcurriculum. In dat opzicht is de Rijmbijbel ook weer een veelzeggend voorbeeld van de nieuwe ontwikkelingen in de volkstalige literatuur, waarmee de eeuwenoude vergrendeling van kennis achter de poorten van de latinitas werd doorbroken.²⁸ Maerlants volkstalige Scolastica bereikte direct een publiek van leken dat nog geheel moest worden ingewijd in de wereld van de clergie, terwijl geleerden als Hendrik van Gent - maar ook de Middelnederlands schrijvende doctor in de godgeleerdheid Dirc van Delft (omstreeks 1400) en zelfs de schepenklerk Jan van Boendale (circa 1330) - het erover eens waren dat onderricht in de theologie, ook op het niveau van de letterlijke exegese uit het werk van Comestor, moest voortbouwen op onderwijs in de zeven vrije kunsten en dan met name het talige trivium (zo niet vooral de grammatica).²⁹

26 Zie behalve de geciteerde gedichten nog Boendales vermelding in de Lekenspiegel waar hij Maerlant thooft van allen dietschen poeten noemt - naar aanleiding van diens Scolastica. Het betreft hier het leven van Jezus, volgens het hs. van de editie: Twelke leven Jacob van Maerlant / Transfereerde alte hant / Uten boeken alsic versta / Die men heet Scolastica / Daer hijt sette in dietscher tale. Vgl. in verband met Maerlants rol als leraar echter vooral ook de variante lezing in het commentaar: Ende der welken leven van Meerlant / Jacob wel transformeerde / Ende den leeken volke leerde / Uten boucke als ic versta / Dat men heet Scolastica. (Zie Lekenspiegel Boek II, kap. 35, vs. 7-18, plus de varianten).

27 Vgl. Warnar 1999, 114-115 en Warnar 2002, 35-38. Studie van deze ontwikkeling in de Middelnederlandse literatuur vanaf omstreeks het derde kwart van de dertiende eeuw staat centraal in het VIDI-project Men of letters: Medieval Dutch literature and learning (Universiteit Leiden, 2004-2009). Zie http://www.pallas.leidenuniv.nl/ bij Onderzoek en publicaties.

28 De relatie tussen latinitas en volkstaalliteratuur is uiteraard veel rijker geschakeerd. Zie voor een goed overzicht Wackers e.a. 1996, in het bijzonder de inleiding.

29 Zie in dit verband in het algemeen over de volkstalige doorbreking van de culturele barrière van het Latijn Copeland 2001, 1-54, in het bijzonder 8-17. Vgl. voor het traditionele belang van geschooldheid in het Latijn Hasebrink 2000. Zie voor Dirc van Delft: Voort in allen parochikerken sullen wesen artisten, datmen hieten scoelmeesteren, die den kinderen leren gramarien, dat is latijn spreken ende die seven vrie heidensche kunsten, dair hoir sinnen mede verheven werden die heilighe scrift te bet moghen verstaen, als si out ende groot werden, om-dat die heilighe scrift theologie alle kunsten ghebruket tot horen verstaen. (Tafel vanden kersten ghelove, Somerstuc, kap. 20, 40-46) en vgl. Boendale Lekenspiegel Boek III, kap. 14, vs. 93-108 (De Vries 1844-48).

[p. 118]

Het binnenhalen van geleerdheid uit de Latijnse traditie in de Nederlandse literatuur ging gepaard met een andere opstelling van de auteurs, die zich meer en meer als leermeester gingen manifesteren - al ligt het oorzakelijk verband wellicht omgekeerd. Er is in elk geval veel voor te zeggen dat een nieuwe taakopvatting van de auteur leidde tot veranderingen in de literatuur, die steeds didactischer werd.³⁰ Die teneur is veelal verklaard vanuit de vraag bij een publiek, dat gefascineerd werd door de wereld van de kennis en via vertalingen op de hoogte wilde komen.³¹ Maar binnen de Nederlandse literatuur lijken toch in eerste instantie auteurs nieuwe wegen te willen inslaan. Natuurlijk werken zij in het volle besef dat hun teksten aftrek moeten vinden, maar juist waar zij zich op het gladste ijs wagen, lijken opdrachtgevers naar de achtergrond te verdwijnen. Is het toeval dat Maerlant in de proloog van de Rijmbijbel met geen woord rept over een geadresseerde, en pas in tweede instantie een anonieme lieve vrient opvoert die als vervolg van de Scolastica om de Wrake van Jherusalem vroeg? Maerlant schept in zijn overige werken altijd duidelijkheid over degene voor wie hij schrijft maar hier wil hij, zoals andere auteurs van Middelnederlandse Bijbel-bewerkingen, vooral doen geloven dat er een opdrachtgever is. Zelfs als het hier geen schijngestalte betreft valt op hoezeer Maerlant aan het begin van de Rijmbijbel eigen initiatief suggereert. Met bijstand van de Drie-eenheid en Maria verklaart Maerlant onvervaard eigen plannen ten uitvoer te brengen: vraie rjme te bringhene vord / van ere gesten die ic begard / hebbe te ontbindene jn dietsche word / Scolastica willic ontbinden / Jn dietsche word vten latine. Vervolgens tracht Maerlant een zeer algemeen publiek te overtuigen dat wat volgt de moeite waard is:

Nv merct die hier an sult leesen
Wat nutscepe dat hier an sal wesen.
Hier ne vint men no fauele no borde
No ghene truffe no faloerde
Maer vraie rime ende ware woerd
[...]
Hier vindic [=bedenk ik, maak ik] rime, dachcortinghe
Ende daer toe ware leeringhe.³²

Maerlants lezers waren in die dagen waarschijnlijk nog wel meer gewend aan literatuur als tijdverdrijf dan als kennisbedrijf, en dat zou nog wel even zo blijven. Immers, het leeuwendeel van de handschriften met de ridderromans is in de veertiende eeuw te dateren, wat onmiskenbaar duidt op aanhoudende populariteit van de epiek na de dertiende-eeuwse bloei.³³ In de eerste helft van de veertiende eeuw zijn het vooral de auteurs die zich willen afzetten tegen de leugenachtigheid van de verhalende teksten. Met literatuur, en dan wel te verstaan in de middeleeuwse betekenis als de wereld van het geschreven woord, waren grotere belangen gemoeid dan alleen de dachcortinghe,

30 Waarbij vanouds het oeuvre van Maerlant als scharnier van een verhalende naar betogende literatuur wordt gezien (Van Oostrom 1996, 151 e.v.)

31 Zo bijvoorbeeld nog in Wachinger 2002.

32 Rijmbijbel vs. 17-35 (Gysseling 1980-87, dl. 3). Zie Van Dalen-Oskam 1997, 187-190.

33 Datering van de handschriften in Klein 1995.

[p. 119]

die de lezer overigens in de Rijmbijbel - maar ook in de Bijbelvertaling van 1360 - toch nog wel in het vooruitzicht werd gesteld.³⁴ Deze toespelingen op tijdverdrijf - dat dan wel nuttig moet zijn - lijken erop te duiden dat auteurs zelf ook niet bij voorbaat overtuigd waren dat hun nieuwe ideeën over literatuur aansloten op de wensen van het publiek. Het lijkt een van de verklaringen voor de hartgrondigheid waarmee Maerlant, Boendale en hun Middelnederlands schrijvende geestverwanten kritiek uitten op de verhalende literatuur. Door zich flink te distantiëren van de fabuleerders profileerden zij zich als hoeders en verbreiders van een nieuw type geletterdheid.³⁵

Het nieuwe daarvan betrof niet zozeer de inhoud, maar lag veel meer in de vorm, en in het bijzonder de taal: niet het Latijn van de professionele clerici, maar het Nederlands. Daar was de concurrentie van de verhalende dichters nog hevig, maar daar openden zich ook mogelijkheden als auteur een rol van betekenis te spelen. Bij de keuze voor de taal speelden nationalistische of politieke overwegingen geen rol. Het Nederlands is hier de taal van de auteurs, maar ook van de kopiisten en lezers, die buiten de academische sferen van professionele geleerdheid willen deelnemen aan de bedrijvigheid van de laatmiddeleeuwse kenniseconomie. Dat gebeurt niet op alle terreinen van de toenmalige geleerdheid, maar wel daar waar wetenschap en wereldbeschouwing elkaar naderen en praktische toepassingen vonden: bestuur, politiek, geneeskunst, ethiek en de clergie uit de meer religieuze sferen. Daar komt een brede beweging op gang van auteurs die het doel van de Nederlandse literatuur en de taak van de schrijver niet langer in termen van vermaak en verhaal omschrijven maar streven naar hogere doelen van kennisoverdracht, informatievoorziening en (religieuze) vorming.³⁶

In dat licht is het bijna vanzelfsprekend dat in de Lekenspiegel van Jan van Boendale op het kapittel Vander letteren ende clergie direct een hoofdstuk volgt over de vraag hoe de dichters dichten sullen. De nadruk lag daarin op de ethische aspecten van het schrijverschap: naast vakkundigheid vooral waarheidlievendheid en rechtschapenheid.³⁷ Dat zijn eigenschappen die men eerder van een leermeester dan van een literator verwacht, maar het paste geheel in Boendales programmatische verbintenis van de letteren en de clergie.

De toenemende interesse voor deze geestelijke geleerdheid in de Middelnederlandse letteren betekende niet dat alle auteurs even zwaar op de hand waren. Maerlant was na de Rijmbijbel nog zo beduusd dat hij in de Spiegel historiael zorgvuldig om de clergie heen koerste. Lodewijk van Velthem daarentegen bewerkte in zijn voortzetting van Maerlants onvoltooide Vierde Partie van de Spiegel onbekommerd de bloemlezingen uit het werk van de vooraanstaande theologen die Vincentius in zijn Speculum had opgenomen.³⁸ Velthem had zelfs zo de smaak te pakken gekregen dat hij besloot een Vijf-

34 Zie voor de Bijbelvertaling van 1360 Ebbinge Wubben 1903, 70, daar met het wat berustende argument dat wie de tijd kort door in de Bijbel te lezen zich op zon-en feestdagen tenminste niet bezighoudt met anderen ydelheiden.

35 Vgl. Gerritsen 1992

36 Reynaert 2003, deels als voortzetting van Warnar 2003, 87-88.

37 Zie Gerritsen 1994.

38 Warnar 2004.

[p. 120]

de Partie aan de Spiegel historiael toe te voegen, om de wereldgeschiedenis te kunnen doortrekken naar zijn eigen tijd. In zijn meer geleerde toevoegingen, zoals een bloemlezing uit het werk van Albertus Magnus, inclusief diens De encharistia, ging dat wel eens mis, getuige het commentaar van Velthems editeurs die met groeiend chagrijn zijn vertaalfouten noteerden om tenslotte maar af te zien van emendaties omdat de auteur ‘zijn voorbeeld zoo hopeloos slecht begrepen heeft, dat het ons niet meer verwondert als we iets te lezen krijgen dat ons haast onbegrijpelijk voorkomt’.³⁹ Met een zelfde misprijzen hadden De Vries en Verwijs in hun inleiding op de Spiegel historiael verhaald over Velthems invoeging van de profetieën van Hildegard von Bingen. Ook hier liet zijn omgang met het Latijn zoveel te wensen over dat de hoofdstukken over Hildegard in het licht van de voorbeeldtekst plotsklaps herrijzen ‘in eene gansch nieuwe gedaante uit den nevel, waarin de afschrijver ze gehuld had’.⁴⁰

Nog altijd staat Velthem onder literatuurhistorici niet bekend om zijn zorgvuldigheid, maar het mag ook wel gezegd worden dat hij door zijn onbevangenheid internationaal wel voorop liep in de volkstalige verwerking van Albertus Magnus en het tekstencomplex rond Hildegard von Bingen.⁴¹ Velthem bewees op zijn minst goed geïnformeerd te zijn en bovendien bereid nieuwe stofcomplexen te openen in de volkstaal, al moeten we ons niet te veel illusies maken over zijn drijfveren. Velthem beweert nogal principieel dat hij materie in de openbaarheid brengt die door de papen verborgen wordt gehouden voor de leken, maar hij is ook wel pragmatisch genoeg om in een adem door de hoop uit te spreken dat zijn durf letterlijk beloond wordt, het liefst met een functie van huiskapelaan van Gerard van Voorne.⁴²

Velthems belevenissen in de wondere wereld van de clergie zijn een indicatie dat we de ontwikkeling van meer geleerde stromingen binnen de Nederlandse literatuur niet in alle opzichten moeten zien als bijzonder baanbrekend in de intellectuele geschiedenis van de Middeleeuwen. Al hoeven we er ook weer niet al te meesmuilend te doen over de ambities van de Nederlandse auteurs in de veertiende eeuw en wat zij bewerkstelligd hebben. Jan van Boendale presenteerde zich als leermeester die een ontwikkelde leek duidelijk maakte wat deze moet weten uit de domeinen van de clergie. Dat deed hij niet op het niveau, maar wel op een wijze die doet denken aan wat zijn vakbroeders in het Noord-Italiaanse notariaat tot aartsvaders van het humanisme heeft gemaakt.⁴³

Een dergelijke vergelijking wordt al wat minder vrijblijvend in de wetenschap dat

39 Het commentaar in de aantekeningen bij vs. 1629 in Boek I (Van der Linden e.a. 1906-1938, dl. I). De bloemlezing over Albertus Magnus beslaat de kapittels 20-27. De bewerking van Albertus' De eucharistia in kapittel 24.

40 Velthem schrijft over de teksten van Hildegard in kap. 12 tot en met 33 van Boek 7 van de Vijfde Partie van de Spiegel historiael (Van der Linden e.a. 1906-1938, dl. III).

41 Zie voor Albertus Magnus' eucharistietraktaat in de volkstaal Fries & Illing 1978, kol. 135-137, waar Lodewijk van Velthem overigens over het hoofd is gezien. Kapittels 19-20 van Boek 7 over Hildegard zijn deels gebaseerd op de pamfletachtige tekst Insurgent gentes tegen de bedelorden uit kringen van de wereldgeestelijkheid rond de universiteit van Parijs. Deze Insurgent gentes zou pas laat in de veertiende eeuw verder onthaal vinden in de (Engelse) volkstaal (Kerby-Fulton 1987, 393-399. Over het eigenzinnige karakter van Velthems eindtijdexegese Haeusler 1980, 107-113.

42 Boek 7, vs. 1201 e.v. (Van der Linden e.a. 1906-1938, dl. III).

43 Vgl. de typering van de vroege humanisten in Clanchy 1993, 14.

[p. 121]

Boendale (of iemand in zijn directe Antwerpse omgeving) De amore dei van Albertanus van Brescia tot de Dietsche doctrinale heeft bewerkt.⁴⁴ Deze Albertanus geldt als een voorloper van de humanisten, zoals ook Bruno Latini met zijn franstalige Livre dou Trésor (waarin overigens een andere tekst van van Albertanus is verwerkt). Latini's geschrift is van een heel wat hoger kaliber dan de Lekenspiegel van Boendale, maar ondanks die verschillen is te verdedigen dat de Antwerpse schepenklerk wilde aanklampen bij de nieuwe trend die in genoemde Latijnse en Franse werken aan de oppervlakte kwam: de introductie van de verworvenheden uit de intellectuele traditie bij een breder publiek buiten het academisch milieu van de universiteiten en kloosterscholen.⁴⁵

Ook in de Nederlanden beginnen meer groepen uit de samenleving in aanraking te komen met de traditie van het denken door tussenkomst van een intellectuele middenklasse met zowel toegang tot de geleerdencultuur als oog voor de nieuwe mogelijkheden van ideeënverkeer en publiek debat in de eigen culturele omgeving van de leek: te weten in zijn en haar eigen taal. Om dit soort processen in het vizier te krijgen voor de Nederlandse letterkunde van de veertiende eeuw moeten we afstand doen van versleten voorstellingen als het didactische in de literatuur van de veertiende eeuw of het idee dat de vloed aan vertalingen en bewerkingen van wetenschappelijke en semi-wetenschappelijke literatuur simpelweg kennisbehoeften bij de leek moest bevredigen. Weliswaar vestigen talrijke auteurs de indruk dat zij zich met vertalingen uit het Latijn in dienst stellen van een lekenpubliek maar in de Middeleeuwen betekende vertalen altijd meer dan het simpelweg vervangen van Latijnse woorden door Nederlandse. Er is altijd sprake van een translatio, het ‘verplaatsen’ of overhevelen van kennis of informatie naar een ander cultureel en intellectueel milieu; en in veel gevallen is het nog meer dan dat: ontbinden.⁴⁶

44 Reynaert 1994; vgl. Reynaert 2003, 2-4.

45 Over Albertanus in relatie tot de Nederlanden Corbellini 2002 (97 over verband met Latini). Over Albertanus en Latini als voorlopers van de humanisten Witt 2000, 58-62 en via het register op Latini. In het algemeen over ‘filosofie als gesunkenes Kulturgut’ Imbach 1996 (met op 37-47 aandacht voor Latini), Verger 1997 (met op 225-234 een slotbeschouwing over de relatie Middeleeuwen-Humanisme op dit punt) en De Libera 1996.

46 In het algemeen Copeland 1991. Verder Minnis & Scott 1988, 374 e.v. en Cole 2000.

duytschen boeken van geestelicheden

De hang naar een eigen geletterdheidscultuur in de Midelnederlandse literatuur lijkt alom aanwezig in de veertiende eeuw (bijvoorbeeld ook heel sterk in de artesliteratuur) maar het verschijnsel doet zich toch wel het hevigst voor rond de heimelijcheit der scrifturen. Zo ongeveer vanaf de Rijmbijbel tot aan de geschriften van Zerbolt van Zutphen beleeft de Middelnederlandse letterkunde een Schriftuurlijke hoogconjunctuur, die niet alleen bepaald wordt door een relatief groot aantal Bijbelvertalingen, maar ook door preken (48 stuks Limburgse sermoenen en een voorzichtige receptie van de Duitse mystici) en commentaren op Bijbelboeken (Jan van Ruusbroecs Vanden geesteliken tabernakel, een berijmd commentaar op het Hooglied en Augustijn-

[p. 122]

kens Sint Jans evangelie) en andere traktaten waarin de interpretatie van Gods woord een belangrijke rol toekwam.⁴⁷

Dat waren volgens broeder Gerard de duytschen boeken van geestelijcheden om in te studeren, al blijkt uit zijn beschouwingen over Ruusbroecs werk wel degelijk een sterk besef van de beperkingen van de volkstaal - of beter nog: van degenen die zich van de volkstaal bedienen en geen of weinig ervaring hebben met het op wetenschappelijk Latijn geënte jargon en discours. Waarbij er bovendien nog alle aanleiding is het Middelnederlands studeren hier niet louter als intellectuele activiteit op te vatten, maar er ook de destijds gebruikelijke morele en spirituele connotaties in te verdisconteren.⁴⁸

Broeder Gerards gedachten werden hem ingegeven door het type teksten waar de volkstaal en het Latijn - letteren en clergie - elkaar het dichtst lijken te naderen: in de mystieke literatuur. Dat waren niet in eerste instantie de geschriften die de lezer meevoeren in een goddelijke ervaringssfeer, maar de werken die een antwoord proberen te geven op de vraag wat men zich daarbij moet voorstellen en hoe de toenadering van de menselijke geest tot zijn goddelijke oorsprong in zijn werk kan gaan. In die sfeer zijn er inderdaad Nederlandstalige werken aan te wijzen waarin men even goed kan studeren als in Latijnse. Zo heeft Kent Emery Jr., een Amerikaanse kenner van de laatmiddeleeuwse filosofie, er nog zeer onlangs op gewezen dat Jan van Ruusbroecs theorieën over het ewich en gescapen wesen van de ziel een grote gelijkenis vertonen met de filosofie van Hendrik van Gent betreffende het esse essentiae en het esse existentiae.⁴⁹

Daarmee zijn we aanbeland op een punt waar de medioneerlandistiek grenst aan de geschiedenis van de theologie, van de wijsbegeerte en van andere wetenschappelijke disciplines. Dat we ons in de interdisciplinaire sferen van de intellectuele traditie bevinden, betekent allerminst dat we het centrum van de Middelnederlandse letterkunde hebben verlaten. Het is de vraag of de grote denkers zo veel lichtjaren verwijderd waren van literatuur in de volkstaal als Kent Emery veronderstelde toen hij het hard to imagine noemde dat Ruusbroec in aanraking zou zijn gekomen met de theorieën van Hendrik van Gent. Misschien komen we door te studeren in duytschen boeken van geestelicheden zelfs wel het dichtst in de buurt van de processen die naar veertiende-eeuwse maatstaven hebben geleid tot wat met recht een Nederlands(talig)e literatuur genoemd mocht worden.⁵⁰

47 Over Bijbelvertalingen Mertens 2000, over preken Mertens & Scheepsma 2003, over Ruusbroecs Tabernakel als Bijbelcommentaar Warnar 2003, 191-200, Hap 1975 over het berijmde Hoogliedcommentaar (met editie) en Blommaert 1838-51, dl. III, 131-142 voor uitgave van Sint Jans evangelie.

48 Warnar 2003, 255-260 over de proloog van broeder Gerard. Zie Zeeman 1999 over de middeleeuwse betekenis van ‘studeren’.

49 Emery 2001, 91-92.

50 In dat verband zou behalve een Nederlands equivalent van The idea of the vernacular (Wogan-Browne 1999) ook een op de Lage Landen toegespitste versie van de bundel Filosofia in volgare nel medioevo (Bray & Sturlese 2003) de moeite lonen.

[p. 123]

Summary

This paper discusses the emergence of ideas of a vernacular literature in Dutch in the fourteenth century. It seems that the changing attitudes towards the availability of (religious) learning for the laity is one of crucial factors, apart form the fact that fourteenth-century authors show a new awareness of participating in public debate and opinion making. The shift in intellectual culture from the exclusive Latinate learning to vernacular audiences is most evident in religious literature, also because of the strong ecclesiastical tendencies to limit the dissemination of clergie (the Middle Dutch equivalent of learning) among the laity. A tentative evaluation of the nature of medieval Dutch literature and learning leads to the assumption that the level of learning in Dutch texts of the fourteenth century was determined by rather close connections to Latin texts.

Adres van de auteur:

Universiteit Leiden, Opleiding Nederlandse Taal en Cultuur

Postbus 9515

nl-2300 ra Leiden

[e-mail]

Literatuur

Barone, G., ‘Les couvents des mendiants, des collèges déguisés’. In: O. Weijers (red.), Vocabulaire des collèges universitaires (XIII^e-XVI^e siècles). [z.p.] 1993, 149-157.

Berendrecht, P., Proeven van bekwaamheid. Jacob van Maerlant en de omgang met zijn Latijnse bronnen. Amsterdam, 1996.

Berg, E. van der, ‘Op weg naar een nieuwe ontmoeting tussen taal- en letterkunde in de studie van de Middelnederlandse literatuur’. In: F.P. van Oostrom e.a., Misselike tonghe. De Middelnederlandse letterkunde in interdisciplinair verband. Amsterdam, 1991, 69-81.

Berg, W. van den, ‘Literatuur’. In: D. Fokkema & F. Grijzenhout (red.), Rekenschap 1650-2000 (Nederlandse cultuur in Europese context 5). Den Haag, 2001, 233-256.

Besamusca, B, & G. Sonnemans (ed.), De crumen diet volc niet eten en mochte. Nederlandse beschouwingen over vertalen tot 1550. Den Haag, 1999.

Beuken, W.H. (ed.), Vanden levene ons heren. Zwolle, 1968. 2 dln.

Bray, N., & L. Sturlese (red.), Filosofia in volgare nel medioeveo. Louvain-la-Neuve, 2003.

Bruin, C.C. de, ‘De prologen van de Eerste Historiebijbel geplaatst in het raam van hun tijd’. In: W. Lourdaux & D. Verhelst (red.), The Bible and Medieval Culture. Leuven, 1979, 190-219.

Clanchy, M.T., From Memory to Written Record. England 1066-1307. Second edition. Oxford, 1993.

Cole, A., ‘Chaucer's English Lesson’. In: Speculum 77 (2002), 1128-1167.

Copeland, R., Rhetoric, Hermeneutics, and Translation in the Middle Ages. Academic Traditions and Vernacular Texts. Cambridge, 1991.

Copeland, R., Pedagogy, Intellectuals, and Dissent in the Later Middle Ages. Lollardy and Ideas of Learning. Cambridge, 2001.

Croenen, G., ‘Latijn en de volkstalen in de dertiende-eeuwse Brabantse oorkonden’. In: E. Dijkhof [e.a.] (red.), De verschriftelijking van het Nederlands. Themanummer van Taal en Tongval 12 (1999), 9-34.

[p. 124]

Croenen, G., ‘Latin and the Vernaculars in the Charters of the Low Countries: the Case of Brabant’. In: M. Goyens & W. Verbeke, The Dawn of the Written Vernacular in Western Europe. Leuven, 2003, 107-126.

Dalen-Oskam, K. van, Studies over Jacob van Maerlants ‘Rijmbijbel’. Hilversum, 1997.

Daniëls, L.M. (ed.), Dirc van Delfts Tafel van den kersten gelove. Antwerpen [etc], 1937-1939. 4 dln.

Ebbinge Wubben, C.H., Over Middelnederlandsche vertalingen van het Oude Testament. Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederlandsche Bijbelvertaling. 's-Gravenhage, 1903.

Emery, K., Jr., ‘The Image of God Deep in the Mind: The Continuity of Cognition According to Henry of Ghent’. In: J.A. Aertsen [e.a.] (red.), Nach der Verurteilung von 1277. Philosophie und Theologie an der Universität von Paris im letzten Viertel des 13. Jahrhunderts. Berlijn & New York 2001, 59-124.

Es, G.A. van (ed.), Sint Servaes Legende. Antwerpen 1950.

Es, G.A. van (ed.), De jeeste van Walewein en het schaakbord van Penninc en Pieter Vostaert. Artur-epos uit het begin van de 13e eeuw. Zwolle, 1957. 2 dln.

Frijhoff, W., & M. Spies, 1630. Bevochten eendracht (Nederlandse cultuur in Europese context 1). Den Haag, 1991.

Gerritsen, W.P., ‘De dichter en de leugenaars’. In: Nieuwe Taalgids 85 (1992), p. 2-13.

Gerritsen, W.P. [e.a.], ‘A Fourteenth-Century Vernacular Poetics: Jan van Boendale's “HowWriters Should Write”’. In: E. Kooper (red.), Medieval Dutch Literature in its European Context. Cambridge, 1994. 245-260.

Gerritsen, W.P., ‘Walewein goes international’. In: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en letterkunde 112 (1996), 227-237.

Gerritsen, W.P., Wat doen de buren? De medioneerlandistiek en de bestudering van middeleeuwse literatuur in het buitenland. Utrecht, 2000.

‘Gij letterdames en gij letterheren’. Nieuwe mogelijkheden voor taalkundig en letterkundig onderzoek in Nederland. Verkenningen Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Amsterdam, 2004.

Grauwe, L. de, ‘Oem walschedi? Spreect jeghen mi in dietsche (Reynaert I, 1458-60). Zu den Eigenbezeichnungen der Volkssprachen in den Niederlanden im hohen Mittelalter’. In: M. Goyens & W. Verbeke (red.), The Dawn of the Written Vernacular in Western Europe. Leuven, 2003, 405-414.

Gysseling, M. (ed.), Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Reeks II: Literaire handschriften. Den Haag, 1980-1987. 6 dln.

Hap, C., Een 14e-eeuws Middelnederlands berijmd commentaar op het Hooglied. Kritische studie en uitgave van de tekst. Leuven, 1975. 2 dln. [Gestencilde dissertatie].

Hasebrink, B., ‘Latinität als Bildungsfundament: Spuren subsidiärer Grammatikunterweisung im Dominikanerorden’. In: K. Grubmüller (red.), Schulliteratur im späten Mittelalter (Münstersche Mittelalter-Schriften, 69). München, 2000, 49-76.

Haeusler, M., Das Ende der Geschichte in der mittelalterlichen Weltchronistik. Keulen & Wenen, 1980.

Imbach, R., Dante, la philosophie et les laïcs. Parijs, 1996.

Kerby-Fulton, K., ‘Hildegard von Bingen and Anti-Mendicant Propaganda’. In: Traditio 43 (1987), 386-399.

Klein, J.W, ‘“Het getal zijner jaren is onnaspeurlijk”. Een herijking van de dateringen van de handschriften en fragmenten met Middelnederlandse ridderepiek’. In: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en letterkunde 111 (1995), 1-24.

Kors, M.M., ‘Die Bibel für Laien: Neuansatz oder Sackgasse? Der Bibelübersetzer von 1360 und Gerhard Zerbolt von Zutphen’. In: N. Staubach (red.), Kirchenreform von unten. Gerhard Zerbolt von Zutphen und die Brüder vom gemeinsamen Leben. Farnkfurt am Main [etc], 2004, 243-263.

Kwakkel, E., Die dietsche boeke die ons toebehoeren. De kartuizers van Herne en de productie van Middelnederlandse handschriften in de regio Brussel (1330-1400). Leuven, 2002.

Libera, A. de, Penser au Moyen Âge. Parijs, [1996] 2^e édition.

Linden, H. vander [e.a.] (ed.), Lodewijk van Velthem's voortzetting van den Spiegel Historiael. Brussel, 1906-1938. 3 dln.

McGinn, B., The Flowering of Mysticism. Men and Women in the New Mysticism - 1250-1350 (The Pre-

[p. 125]

sence of God. A History of Western Christian Mysticism, dl. III) New York, 1998.

Mertens, Th., ‘Lezen met de pen. Ontwikkelingen in het laatmiddeleeuws geestelijk proza’. In: F.P. van Oostrom & F. Willaert (red.), De studie van de Middelnederlandse letterkunde: stand en toekomst. Hilversum, 1989, 187-199.

Mertens, Th., ‘Middelnederlandse bijbelvertaling’. In: R. Jansen-Sieben [e.a.] (red.), Medioneerlandistiek. Een inleiding tot de Middelnederlandse letterkunde. Hilversum, 2000, 275-284.

Mertens, Th., & W. Scheepsma, ‘Deutsche Predigtsammlungen im Mittelniederländischen’. In: A. Lehmann-Benz [e.a.] (red.), Schnittpunkte. Deutsch-Niederländische Literaturbeziehungen im späten Mittelalter. Münster [e.a], 2003, 67-82.

Minnis, A.J., ‘The Accessus Extended: Henry of Ghent on the Transmission and Reception of Theology’. In: M.D. Jordan & K. Emery. Jr. (red.), Ad litteram. Authoritative Texts and Their Medieval Readers. Notre Dame & London, 1992, 275-326.

Minnis, A.J., & A.B. Scott, Medieval Literary Theory and Criticism c. 1100-c. 1373. The Commentary Tradition. Oxford, 1988.

Mulchahey, M.M., ‘First the Bow Is Bent in Study’. Dominican Education before 1350. Toronto, 1998.

Moolenbroek, J. van, ‘Maerlants Scolastica: een waagstuk?’ In J. van Moolenbroek & M. Mulder, “Scolastica willic ontbinden”. Over de “Rijmbijbel” van Jacob van Maerlant. Hilversum, 1991, 13-34.

Oostrom, F.P., Maerlants wereld. Amsterdam, 1996.

Oostrom, F.P. van, Medieval Dutch literature and Netherlandic Cultural Identity. Wassenaar, 1997.

Reu M. de, ‘De geschiedenis en de rijkdommen van de Bibliothecae Dominicanae’. In: Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent N.R. 1 (1996), 189-216.

Reynaert, J., ‘Ethiek en “filosofie” voor leken: de Dietsche doctrinale’. In: J. Reynaert e.a., Wat is wijsheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam 1994, 199-214.

Reynaert, J., ‘Profaan-ethische literatuur in het Middelnederlands: enkele grote lijnen’. In: F.P. van Oostrom e.a., Grote lijnen. Syntheses over Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam, 1995, 99-116.

Reynaert, J., ‘Ene suptyle clergie, daer groet soetheit in leit. Filosofie en Middelnederlandse literatuur omstreeks het begin van de veertiende eeuw’. In: Queeste 10 (2003), 1-14.

Ruh, K., ‘Überlieferungsgeschichte mittelalterlicher Texte als methodischer Ansatz zu einer erweiterten Konzeption von Literaturgeschichte’. In: K. Ruh (red.), Überlieferungsgeschichtliche Prosaforschung. Beiträge der Würzburger Forschergruppe zur Methode und Auswertung. Tübingen, 1985, 262-272.

Ruh, K., Geschichte der abendländischen Mystik. Band III. Die Mystik des deutschen Predigerordens und ihre Grundlegung durch die Hochscholastik. München, 1996.

Schmaus, M., ‘Der Lehrer und der Hörer der Theologie nach der Summa Quaestionum des Heinrich von Gent’. In: L. Lenhart (red.), Universitas. Dienst an Wahrheit und Leben. Festschrift für Bischof dr. Albert Stohr. Mainz, 1960, dl. I, 3-16.

Scheepsma, W., De Limburgse sermoenen. De oudste preken in het Nederlands. Amsterdam, 2005.

Sonnemans, G., Functionele aspecten van Middelnederlandse versprologen. Boxmeer, 1995. 2 dln.

Staubach, N., ‘Gerhard von Zutphen und die Apologie der Laienlektüre in der Devotio Moderna’. In: T. Koek & R. Schlusemann (red.), Laienlektüre und Buchmarkt im späten Mittelalter. Frankfurt [etc], 1997, 221-289.

Verger J., Les gens de savoir en Europe à la fin du Moyen Age. Parijs, 1997.

Verwijs, E. (ed.) Jacob van Maerlant's Naturen bloeme. Groningen, 1878.

Vooys, C.G.N. de, ‘De dietse tekst van het traktaat: “De libris teutonicalibus”’. In: Nederlands archief voor kerkgeschiedenis 4 (1907), 113-134.

Vreese, W de, ‘Bijdragen tot de kennis van het leven en de werken van Jan van Ruusbroec’. In: Het Belfort 10^2 (1895), 5-20.

Vries, M. de, & E. Verwijs (ed.), Jacob van Maerlant's Spiegel historiael, met de fragmenten der later toegevoegde gedeelten, bewerkt door Philip Utenbroeke en Lodewijc van Velthem. Leiden, 1863-1879. 4 dln.

Wackers, P., e.a., Verraders en bruggenbouwers. Verkenningen naar de relatie tussen Latinitas en de Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam, 1996.

Wachinger, B., ‘Wissen und Wissenschaft als Faszinosum für Laien im Mittelalter’. In: C. Dietl & D.

[p. 126]

Helschinger (red.), Ars und Scientia im Mittelalter und in der frühen Neuzeit. Ergebnisse interdisziplinärer Forschung. Georg Wieland zum 65. Geburtstag. Tübingen, 2002, 13-29.

Wal, M. van der, ‘Standardization and Linguistic Norms in the Vernacular Languages’. In: M. Goyens & W. Verbeke (red.), The Dawn of the Written Vernacular in Western Europe. Leuven, 2003, 165-177.

Warnar, G., ‘Een sneeuwbui in het Zoniënwoud. Middelnederlandse geestelijke letterkunde ten tijde van Jan van Ruusbroec’. In: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en letterkunde 113 (1997), 101-115.

Warnar, G., ‘“Die donkerheit verderen”. Over de literairhistorische achtergronden van de Middelnederlandse evangeliënharmonie’. In: Queeste 6 (1999), 112-126.

Warnar, G., ‘Dubbelster of tegenpolen? Boendale en Ruusbroec in de Middelnederlandse letterkunde van de veertiende eeuw’. In: W. van Anrooij e.a., Al t'Antwerpen in die stad. Jan van Boendale en de literaire cultuur van zijn tijd. Amsterdam, 2002, 31-44.

Warnar, G., Ruusbroec. Literatuur en mystiek in de veertiende eeuw. Amsterdam, 2003.

Warnar, G., ‘Lodewijk van Velthem, de Spiegel historiael en Den lof van Maria. Van handschrift Wroclaw, Universiteitsbibliotheek IV F88e-II naar het bewustzijn van een Nederlandse literatuur in de veertiende eeuw’. In: S. Kiedrón & A. Kowalska-Szubert (red.), Thesaurus polyglottus et flores et flores quadrilingues. Festschrift für Stanislaw Predota. Wroclaw, 2004, 709-722.

Watson, N., ‘Censorship and Cultural Change in Late-Medieval England: Vernacular Theology, the Oxford Translation Debate, and Arundel's Constitutions of 1409’. In: Speculum 70 (1995), 822-864.

Willaert, F., ‘Is Ruusbroecs “Brulocht” literatuur?’ In: Th. Mertens (red.), Siet, de brudegom comt. Facetten van “Die geestelike brulocht” van Jan van Ruusbroec. Kampen, 1995, 49-64.

Williams-Krapp, W., ‘Literaturlandschaften im späten Mittelalter’. In: Niederdeutsches Wort 26 (1986), 1-7.

Williams-Krapp, W., ‘“Mijn wille en es niet jegen Gods geloeve ocht jegen de heilge kerke te doene”. Zur Rezeption der ‘Legenda aurea im deutsch/niederländischen Raum’. In: A. Berteloot [e.a] (red.), ‘Een boec dat men te Latine heet Aurea Legenda’. Beiträge zur niederländischen Übersetzung der Legenda aurea. Münster [etc], 2003, 9-17.

Winkelman, J.H., ‘Over Hendrik van Veldeke, Gottfried von Strassburg en een eekhoorn in Manesse’. In: F. Willaert e.a., Een zoet akkoord. Middeleeuwse lyriek in de Lage Landen. Amsterdam 1992, 56-71.

Witt, R.G., ‘In the footsteps of the ancients’. The origins of humanism from Lovato to Bruni. Leiden [etc], 2000.

Wogan-Browne, J. [e.a.], The Idea of the Vernacular. An Anthology of Middle English Literary Theory, 1280-1350. Pennsylvania, 1999.

Zeeman, N., ‘“Studying” in the Middle Ages - and in Piers Plowman’. In: New medieval literatures 3 (1999), 185-212.