Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2004

[p. 44]

Middelnederlandse rijmspreuken: iets over vloertegels, doodkisten en Latijnse voorbeelden
Herman Mulder

Inleiding

Middelnederlandse rijmspreuken vormen een lastig genre. Er zijn twee factoren die bestudering bemoeilijken. De eerste is dat het niet gemakkelijk is om de overlevering van een rijmspreuk in kaart te brengen. Veel spreuken kunnen door hun kortheid op tal van plaatsen voorkomen. Er bestaan gelukkig enkele tientallen handschriftelijke verzamelingen van enige omvang,¹ zodat wie een spreuk wil bestuderen gemakkelijk een begin kan maken met het vergaren van vindplaatsen, maar rijmspreuken komen ook los voor en die plaatsen zijn moeilijk te vinden.² Menig handschrift met geestelijke of devote teksten bevat als toegift ook een of enkele rijmspreuken. Vaak staan ze dan aan het eind van de codex,³ maar dat hoeft niet per se.⁴ Dikwijls functioneren ze trouwens als bladvulling en kunnen dan in principe overal verschijnen waar een gedeelte van een blad leeg is gebleven.⁵ Rijmspreuken kunnen zelfs voorkomen buiten de lopende tekst van een handschrift, in de decoratie. C.W. de Kruyter heeft in 1973 aandacht besteed aan Delftse devotieboeken met in de marge banderollen met rijmspreuken. Ook in het door C. Boot beschreven getijdenboek Boston (Massachusetts), Public Library, Ms. q med. 86 komen in banderollen zulke spreuken voor, onder meer de absolute topper van het genre ‘Dagen [bedoeld wordt: Tegen] die doot en is geen salt [lees: scilt] daerom leeft als gi steruen wilt’.⁶ Dezelfde tekst komt zelfs voor in een banderol van een Franstalig handschrift.⁷ Rijmspreuken staan verder nogal eens op schutbladen, niet alleen van codices, maar ook van archivalia. Zo die laatste

1 Enkele verzamelingen worden besproken in Brinkman 1994.

2 Volledigheid valt dan ook niet te bereiken. Enkele jaren geleden heb ik geprobeerd van een paar rijmspreuken de verbreiding na te gaan (Mulder 2001, p. 166-168, nr. I, II en IV) en van bijna al die spreuken heb ik inmiddels weer nieuwe vindplaatsen gevonden: nr. I (‘God te minnen ende hem te ontsien’) komt ook voor in hs. Brussel KB 3075-83, f. iv en op het schutblad van het register van de schepenakten van de stad Aalst uit 1507 (ed. De Potter 1907, p. 58), nr. II, vs. 7-10 (‘Onrecht goet en rijct niet’) ook in Mone 1838, p. 311 (‘Aus einem Buchdeckel um 1522’), nr. IV, vs. 1-4 (‘Och wat vroude daer wesen mach’) ook in hs. Brussel KB 11397, f. 187v-188r (zie Deschamps-Mulder 1998-2003, 4, p. 15-16) en in hs. Brussel KB 11740-48, tussen f. 119 en 120 (zie Deschamps-Mulder 1998-2003, 5, p. 14-15), nr. IV, vs. 5-8 (‘ende alle blijscap is een verganc’) ook in hs. Leiden UB Ltk. 272, 115r (vriendelijke mededeling dr. Werner Hoffmann) en in hs. Boston (Massachusetts), Public Library, Ms. q med. 86, f. 51r (alleen vs. 5-6, ed. Boot 1979, p. 358). Zie ook nog noot 31.

3 Zie bijvoorbeeld Mulder 2001, p. 165-168.

4 Vgl. bijvoorbeeld Het liedboekje 1966, p. lxxii en p. 48 (vier rijmspreuken in hs. Leiden UB Ltk. 218, 1. 73r).

5 Zie bijvoorbeeld de afbeelding in Van Bueren 1999, p. 136, en in Ars vivendi 2001, p. 445.

6 Boot 1979, p. 357-361. Het geciteerde staat op p. 358.

7 Het gaat om hs. Brussel KB II 6175 (Chronique de Flandre abrégée), f. 13r. Zie Lyna 1989, p. 321 en pl. XC. De spreuk komt ook voor in een banderol op de houtsnede met het Middelnederlandse gedicht over de dood als schaakspeler dat uitgegeven is in Bax 1951. Zie de afbeelding aldaar.

[p. 45]

gevallen al ergens in de literatuur gemeld zijn, dan toch vaak in publicaties die neerlandici niet alle dagen onder ogen krijgen. F. de Potter heeft er bijvoorbeeld enkele uitgegeven in zijn Huiselijke godsdienst onzer voorvaderen, geschreven naar familiepapieren en andere echte oorkonden van vroegeren tijd, naar registers van de schepenakten van de stad Aalst (1907, p. 56-58). Dat boekje wordt in de bibliografie van L.D. Petit niet eens genoemd. En dan is er nog de kwestie dat veel rijmspreuken als bij- of opschrift dienst deden. J. Reynaert heeft daar aandacht aan besteed naar aanleiding van het ‘Geraardsbergse handschrift’ (1999) en W. van Anrooij heeft in 1997 in een artikelenreeks in het tijdschrift Literatuur voorbeelden van zulke opschriften aangewezen.⁸ Het gros van de getuigen-buiten-de-boeken is natuurlijk verloren gegaan, maar men mag op grond van de gevallen die Van Anrooij noemt, verwachten dat er de komende jaren nog wel wat op zullen duiken. De belangstelling van medioneerlandici voor rijmspreuken als opschrift is immers van recente datum. Ook hier geldt echter dat het niet gemakkelijk is om de overlevering in kaart te brengen. Men komt er of en toe een tegen, maar gericht zoeken is ondoenlijk.

De tweede hindernis bij het bestuderen van rijmspreuken is de ‘beweeglijkheid’ van de teksten. Rijmspreuken worden vaak samengevoegd tot grotere gehelen. De thematische overeenkomst van veel spreuken maakt dat heel gemakkelijk. Dat er achter een groter geheel meerdere spreuken kunnen schuil gaan, is niet alleen lastig voor wie een bepaalde spreuk zoekt (alleen naar incipits kijken is niet genoeg), het is uiteraard ook een complicatie voor wie de nieuwe, samengevoegde tekst wil bestuderen. Er is vaak veel vergelijkingsmateriaal voor nodig om vast te kunnen stellen wat de afzonderlijke bouwstenen zijn. Een goed voorbeeld van zo'n samengesteld geheel is nr. 100 in de editie van het hs.-Jan Phillipszoon (Brinkman 1995, p. 93-94):

HOe vervaerlic ay lacen zal hen sijn dat sceyden
Die hem eerst vp sijn doetbedde wilt bereyden
Daer om leeft altijt soe ghij steruen wilt
Voerde doot en is medicine noch scilt
Ia sy comt dicke onuersien met cracht
Ter vervairliker woester midder nacht
Eer sy dan comt weest te voren bereet
Want ghi moet corts van hier tsi v lief of leet
Hier om wacht v nauwe ende doet altoes wel
Den tijt is zeer snel ende die doot is fel
Alst comen sal tot die herder stont
Dat v ziel versceyden sal doer v mont
Dan sel di den loen van wercken ontfaen
V weder keeren es oec te male gedaen
Hebt dit dicwijls jn uwe memorie
Dus vergaet alder werelt ydel glorie
Daer om hebt ihesus dicke in vwen mont
Ende draecht ihesus altijt in uwen gront
Ende neemt ihesus voer in allen wercken
Soe sal v ihesus in duechden stercken

8 Zie over rijmspreuken als opschrift (en zelfs als tableau vivant) ook Brinkman 1994, p. 231-232.

[p. 46]

Achter dit geheel van twintig verzen schuilen zes verschillende rijmspreuken (vs. 1-2, 3-4, 5-8, 9-14, 15-16, 17-20). In zijn proefschrift is H. Brinkman de overlevering van de afzonderlijke spreuken nagegaan (1997, p. 355-356). De twintig verzen als zodanig zijn verder nergens teruggevonden, het gaat dus waarschijnlijk om een ‘gelegenheidsformatie’. Van sommige onderdelen zijn verscheidene parallelhandschriften bekend. Van vs. 1-2 noemt Brinkman zes vindplaatsen, van vs. 3-4 zelfs dertien (bij vs. 3-4 gaat het om het hierboven al genoemde ‘Tegen die doot en is geen scilt’). Andere onderdelen trof hij nergens aan (vs. 5-8) of alleen in een druk uit 1603 (vs. 15-16).⁹ Vs. 17-20 vond Brinkman als geheel ook louter in de druk van 1603, vs. 19-20 daarnaast ook in een handschrift. Twee van de spreuken kennen bovendien een gekoppelde overlevering: vs. 1-2 en 3-4 zijn eigenlijk twee afzonderlijke rijmspreuken, maar treden ook elders een keer samen op. Het lastigst van dit geheel is vs. 9-14, op die tekst kom ik straks terug. Zonder kennis van de paralleloverlevering zou het geheel vrijwel onontwarbaar zijn, want de samensteller heeft de spreuken handig met elkaar verbonden (vs. 3: ‘Daer om...’; vs. 9: ‘Hier om...’; vs. 17: ‘Daer om...’).

Rijmspreuken worden overigens niet alleen samengevoegd, ze kunnen ook worden gesplitst. We hebben al gezien dat vs. 19-20 van nr. 100 uit het hs.-Jan Phillipszoon alleen kan voorkomen, zonder vs. 17-18.¹⁰ Een ander voorbeeld is ‘Alle dinc is verganc / sonder alleen der engelen sanc’ in Boston (Massachusetts), Public Library, Ms. q med. 86 (banderol).¹¹ Deze twee verzen zijn normaliter het begin van een spreuk van vier en vervolgen dan met ‘Ende alle pijn is een eynde / sonder der droeuiger ellende’.¹²

Samenvattend: bij rijmspreuken heeft men vaak veel vergelijkingsmateriaal nodig om vast te kunnen stellen wat wat is, maar dat vergelijkingsmateriaal zit doorgaans goed verstopt.

In dit artikel worden drie spreuken nader bekeken.¹³ De eerste blijkt niet alleen een ruime handschriftelijke verbreiding te kennen, maar ook nogal eens in epigrafische vorm voor te komen, wat wel bekend is in kringen van archeologen en kunsthistorici, maar in de neerlandistiek onopgemerkt is gebleven. Er doet zich bovendien een onverwachte complicatie voor bij deze tekst: één markant vers van de spreuk treedt op in verschillende rijmspreuken. De tweede rijmspreuk dient meestal als bijschrift bij een tekening en daardoor vond ik - zonder er naar te zoeken - het Latijnse equivalent, bij net zo'n tekening. Van de derde spreuk valt eveneens de Latijnse moedertekst aan te wijzen.

9 Vs. 7-8 heb ik teruggevonden in een opschrift. Op een schilderij uit 1562 dat hing in de Jacobskerk te Utrecht (thans Utrecht, Centraal Museum, inv. nr. 2473) leest men: ‘Och hoe svaer ende hardt zall sijn dat scheijden Den ghenen die hem op hoer dootbedde ierst zullen bereijden Daer omme all eer die doot kommt sijt te voren bereijt Want alssdan zoe moit ghij mede het is iov lieff off leijt...’ (afbeelding in Van Bueren 1999, p. 182-183). Dit is vs. 1-2 en 7-8 van Brinkmans tekst.

10 Het lijdt weinig twijfel dat de vier verzen oorspronkelijk een eenheid vormden. Zij komen ook samen voor op een vijftiende-eeuwse houtsnede (Van der Stock 2002, nr. 109, met afbeelding): ‘Hebt ihesus dicwijle in uwen mont Draecht ihesus altijts in uwen gront Neempt ihesus voer v in uwen wercken So sal v ihesus in sijnder minnen stercken’.

11 Boot 1979, p. 358.

12 Mulder 2001, p. 167-168, nr. IV, vs. 5-8. Zie daar ook n. 23.

13 Van de drie spreuken worden vindplaatsen genoemd, maar ik heb niet de illusie álle handschriften te hebben gevonden. De BNM is alleen on-line geraadpleegd. De onderzochte spreuken zijn in sommige handschriften opgenomen in een groter geheel, dat wordt niet steeds weer gemeld.

[p. 47]

1 Die tijt es cort die doot es snel Wacht v van sonden soe doedi wel

Een veel voorkomende rijmspreuk luidt:

Die tijt es cort die doot is snel
Wachtu van sonden soe doedi wel

(hs. Brussel KB IV 1010, f. 58r-58v)

Of ook wel (met het werkwoord ‘hoeden’ i.p.v. ‘wachten’, wat aan de betekenis niets verandert):

Die tijt is cort ende die doot is snel
Hoyt v voer sonden soe doet ghi wel

(hs. Brussel KB IV 421, f. 213v; ed. Indestege 1951, p. 96, nr. 68)

In totaal zijn mij acht handschriften bekend.¹⁴ De spreuk is bovendien opgenomen in de Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere.¹⁵ Zij blijft lang voortleven: in 1681 wordt zij nog op het schutblad van hs. Brussel KB II 478 gekrabbeld.¹⁶ En wat belangrijker is: deze spreuk kent een ruime epigrafische verbreiding.

Alvorens nader op die opschriften in te gaan, moet de tekst (verder ‘spreuk I’ te noemen) afgezet worden tegen een aantal nauw verwante rijmspreuken, die eveneens het vers ‘Die tijt es cort die doot es snel’ bevatten. De eerste twee (Ia en Ib) zijn als varianten van I op te vatten. Het gaat om:

Die tijt is cort die doot is snell
Die wael doet et loent hem well

(Ia; hs. Brussel KB II 112, f. 98r)

Die tyt es cort die doot es snel
Die wel doet het loont hem wel

(Ia; hs. Oxford, Bodleian Library, Cod. can. misc. 278; naar de editie Priebsch 1896, p. 325)

Die tijt es cort die doot es snel
Elc zie voor hem zo doet hij wel

(Ib; hs. Brugge SB 436, f. LXXX; naar de editie Dewitte 1981, p. 115, nr. XXII)

Tot zover is er nog niet zoveel aan de hand. Dat rijmspreuken enigszins aangepast worden, is een bekend verschijnsel. De wijzingen zijn doorgaans onschuldig van aard. Waarschijnlijk werden dit soort tekstjes vaak uit het hoofd opgeschreven (bladvulling, schutbladnotities), wat onvermijdelijk tot variatie leidt. Bij het samenvoegen van meerdere spreuken tot één geheel zijn vaak kleine aanpassingen nodig om de teksten

14 De zes andere handschriften zijn: hs. Brussel KB 1654-55, f. 181v (ed. Deschamps-Mulder 1998-2003, 5, p. 2); hs. Brussel KB 11797, f. 249r; hs. Brussel KB 19563, f. 42v; hs. Brussel KB II 112, f. 100v; getijdenboek in Nederlands particulier bezit, f. 123v (dit handschrift heb ik in de BNM-on-line gevonden; de codex is hs. 168 in Oosterman 1995, 2, p. 353); hs. olim Amsterdam, Begijnhof, 967 (ed. Van Anrooij-Mertens 1992, p. 225, met n. 34 op p. 394). De BNM-on-line en Stooker-Verbeij 1997, 2, p. 21-22, nr. 42, melden dat hs. 967 van het Begijnhof thans in de UB te Amsterdam berust, maar dat is onjuist: van de Begijnhof-collectie is slechts een gedeelte aan de UB overgedragen (vriendelijke mededeling van dr. Jos A.A.M. Biemans, conservator van de handschriften van de UB).

15 Zie de ed. Mak 1955, p. 262.

16 Deschamps 1972, p. 137.

[p. 48]

goed te laten aansluiten. Ook zo kunnen varianten ontstaan. Maar er bestaan ook - en daar lijken we hier mee te maken te hebben - wijzingen die tot doel hebben de strekking van de tekst te veranderen. Bij Ib is de betekenis zelfs drastisch gewijzigd. De tekst is profaan geworden.

Kan men Ia en Ib nog als varianten van I opvatten, dat wordt al moeilijker bij de volgende spreuk (II):

Die tijt is cort die doot is snel
Dencket ouer hoe ghy hebt gheleeft
Ende bewaert v hier alsoe wel
Dat ghy ten ordel nyet en sneeft

(hs. Brussel KB IV 421, f. 208v; ed. Indestege 1951, p. 91, nr. 39, vs. 13-16)

Dit is een geheel van vier verzen. Door het gekruist rijm kan het niet verdeeld worden in twee verschillende rijmspreuken. Het is daardoor een andere tekst dan I. Ook de volgende rijmspreuk (III) mag mijns inziens niet gelijk gesteld worden met I. Ik ken haar uit drie handschriften:

Nv merct v nauwe ende huet v wel
Die tijt es cort de doot es snel
Want alst comt ane dier stont
Dat v ziele lijt den mont
Dan seldi loen na werken ontfaen
Dat weder keeren. dat es ghedaen

(hs. Brussel KB 2559-62, f. 100v.a; ed. De Vreese 1901-1902, 1901, p. 311)

Merct v nauwe ende merct v wel
Die tijt is cort die doot is snel
Als compt aen die stont
Dat v ziele lijdt doer den mont
Dan suldi loen na werck ontfaen
Dat wederkeeren is dan al ghedaen

(hs. Brussel KB 3075-83, f. 4r)

Hier om wacht v nauwe ende doet altoes wel
Den tijt is zeer snel ende die doot is fel¹⁷
Alst comen sal tot die herder stont
Dat v ziel versceyden sal doer v mont
Dan sel di den loen van wercken ontfaen
V weder keeren es oec te male gedaen

(hs. Berlijn SBB-PK Mgq 557 (het hs.-Jan Phillipszoon), f. 36r; geciteerd naar Brinkman 1995, p. 94, nr. 100, vs. 9-14)

Eénmaal heb ik vs. 3-6 van III als aparte tekst aangetroffen, zonder vs. 1-2:

Alstu comst aen die stont
Dat die ziele moet liden den mont
Dan is dat weder keren ghedaen
Dan sal men loen nae werken ontfaen

(hs. Brussel KB IV 421, f. 212v. Ed. Indestege 1951, p. 94, nr. 58)

17 In dit vers herkent men maar nauwelijks het oorspronkelijke ‘Die tijt es cort die doot es snel’ meer.

[p. 49]

Zou vs. 3-6 wat vaker als zelfstandige rijmspreuk voorkomen, dan moest men overwegen om III op te vatten als een samenvoeging van twee rijmspreuken (vs. 1-2 en vs. 3-6). Vs. 1-2 zou dan een variant van I kunnen zijn.¹⁸ Vooralsnog ziet het er echter naar uit dat de zes verzen een eenheid vormen. Zij treden bijna altijd samen op en komen bovendien gezamenlijk voor in Ruusbroec's Vanden seven sloten:

Merct u nauwe ende hoedt u wel
die tijt es cort die doet es snel
Alst comt ane die stont
dat uwe siele lijdt den mont
dan suldi loen na werke ontfaen
dat wederkeren es ghedaen
(naar ed. De Baere 1981, p. 201)¹⁹

Wat is nu de relatie tussen I, II en III? Het is uiteraard ondenkbaar dat er géén relatie tussen de teksten bestaat. Daarvoor is het vers ‘Die tijt es cort die doot es snel’ te markant.²⁰ Maar ik betwijfel of die relatie verder gaat dan de aanwezigheid van dat ene vers. Waarschijnlijk is het goed in het geheugen liggende ‘Die tijt es cort die doot es snel’ gebruikt om nieuwe spreuken te vormen. I, II en III zijn wel verwant, maar kunnen maar beter als aparte teksten worden beschouwd.

Keren wij terug naar spreuk I. Deze rijmspreuk blijkt een zeer wijde verbreiding gekend te hebben op vloertegels.²¹ Zie de natekening (afb. 1), die is overgenomen uit het ‘tegelnummer’ van het tijdschrift Ons heem²² en die gemaakt is naar exemplaren die in 1958 te voorschijn kwamen bij de verbouwing van het kasteeltje Hagelstein nabij Sint-Katelijne-Waver. De tekening geeft een goed beeld van de tegels, maar bevat kleine foutjes: van de vershelft ‘Wacht v van sonden’ is het pronomen vergeten en ‘is snel’ is een vergissing voor ‘es snel’. Een mooie kleurenafbeelding van eenzelfde set tegels in het bezit van Museum Boymans-van Beuningen te Rotterdam vindt men in de tentoonstellingscatalogus Thuis in de late middeleeuwen, p. 95.²³

De tegels dateren van rond 1500 of uit de eerste helft van de zestiende eeuw. Zij meten ca. 14,5 × 14,5 cm. en hebben doorgaans een dikte van 20 mm. Ze zijn tweekleurig, meestal rood met geel: ze zijn vervaardigd van roodbakkende klei die is ingelegd met witte klei. De witte klei is geel geworden door het afdekkende loodglazuur.

18 Waarbij vs. 1 en 2 zijn omgewisseld. Omwisseling van verzen komt bij samengestelde rijmspreuken vaker voor. Zie bijv. het hierboven geciteerde nr. 100 van Brinkman 1995 (hs.-Jan Phillipszoon). De twee verzen van de spreuk ‘Tegen die doot en is geen scilt’ verschijnen daar in omgekeerde volgorde (vs. 3-4)

19 In de ed. Reypens-Schurmans 1947 staat de tekst op p. 120. De Baere (1981) wijst op p. 282-283 op de overeenkomst met de hierboven geciteerd teksten uit hs. Brussel KB IV 421, f. 213v (mijn spreuk I), f. 208v (II) en f. 212v (III, vs. 3-6). Het is De Baere ontgaan (p. 70) dat Indestege de vier verzen van f. 212v al geïdentificeerd had als behorend tot Vanden seven sloten. De vraag of Jan van Ruusbroec ook werkelijk de auteur van de verzen is, moet hier blijven rusten.

20 De zinsnede ‘die tijt es cort’ komt vaker voor, dat is een bijbelcitaat (I Cor. 7: 29: ‘tempus breve est’). Vgl. De Bruin 1970, p. 318, ‘Die tijt es cort’ en De Bruin 1971, p. 33, ‘de tijt es cort’.

21 Ik dank hier mijn vriend Frans van den Heuvel, die mij de vloertegels uit zijn collectie Archeologica liet bestuderen en me wat basiskennis over tegels bijbracht.

22 Jaargang 15 (1960-1961), nr. 5-6. De afbeelding staat op p. 151.

23 Een grotere foto, maar dan in zwart-wit, van dezelfde tegels is te vinden in De Jonge 1971, afb. 2a.

[p. 50]

Afb. 1 Natekening van middeleeuwse vloertegels.

De vloertegels konden echter ook in een andere kleur geleverd worden.²⁴ Elke tegel bevat twee vershelften, er zijn vier tegels nodig om de cirkel met de volledige spreuk te kunnen leggen.

Op tal van plaatsen zijn deze vloertegels teruggevonden. Het tegelnummer van Ons heem noemt o.a. Zierikzee, Rotterdam en Dordrecht (p. 151-152). In 1911 is er een tegel uit de vloer van de kerk van de Boudelo-abdij te Klein-Sinaai opgegraven.²⁵ Zelf bezit ik een tegel die in de jaren negentig van de twintigste eeuw te voorschijn kwam bij opgravingen door amateurarcheologen op de site van het Norbertinessenklooster Leliëndaal nabij Hombeek. In de collectie van de heer F. van den Heuvel te Hombeek bevinden zich fragmenten die in de jaren zeventig boven water kwamen in Mechelen bij het uitbaggeren van de Dijle. Bovendien zijn er - curieus genoeg - tegels teruggevonden op verschillende plaatsen in Engeland.²⁶ De tegels met de Middelnederlandse spreuk waren dus zelfs een exportproduct.

Het succes van de tegels blijkt ook nog uit iets anders. In de collectie-Van den Heuvel bevinden zich enkele vloertegels met dezelfde tekst en vrijwel hetzelfde decoratiepatroon, maar met een heel andere belettering.²⁷ Terwij1 de belettering van de tegels van afb. 1 elegant en goed leesbaar is, is het schrift van het tweede type tegels minder geslaagd. De woorden zijn niet goed van elkaar gescheiden en sommige lettervormen zijn onduidelijk. De ‘t’ van ‘doot’ en ‘wacht’ lijkt meer op een lange ‘s’ dan op een ‘t’. Ik kan me niet voorstellen dat het atelier dat de eerstgenoemde tegels vervaardigd heeft, ook verantwoordelijk is voor dit tweede type. Waarschijnlijk moeten we aan twee ateliers denken. De tegels van het tweede type lijken zeldzamer dan die van het eerste,²⁸ maar zijn toch ook op verschillende plaatsen teruggevonden,²⁹ wederom onder meer in Engeland.³⁰

24 Zelf bezit ik een fragment van zo'n tegel in een andere kleur, in 1998 gekocht van een antiquair te Antwerpen. Het is maar een brokstuk, maar de bovenkant is zeer goed bewaard gebleven (vloertegels zijn doorgaans sterk afgesleten door het belopen). De tegel is grijsgroen (plus geel). Hij zou gevonden zijn te Antwerpen.

25 Zie Middeleeuwse tegelvloeren 1992, p. 27 (en p. 4).

26 Zie Ward Perkins 1937, p. 442 (tegels waarschijnlijk gevonden te Londen) en Lane 1960, p. 34 (tegels uit de parochiekerk van Edmonton). Ward Perkins noemt op p. 443 nog meer vindplaatsen in Engeland.

27 Het gaat om drie tegels en een fragment.

28 Op afbeeldingen ziet men bijna louter tegels van het eerste type. Zie naast de al genoemde plaatjes ook Clarijs 1970, p. 25 (exemplaren van het Nederlands Tegelmuseum te Otterlo), Ward Perkins 1937, pl. XCV (exemplaren Guildhall Museum), en Eames 1980, pl. 1432 en 1433 (exemplaren British Museum). Alleen op pl. 1431 van Eames vindt men wel het tweede type.

29 Genoemde tegels van Van den Heuvel zijn in 1987 in Utrecht gekocht en zouden daar ook gevonden zijn. In zijn collectie bevindt zich voorts een fragment van dit tweede type dat in Mechelen uit de Dijle is gekomen (baggerwerkzaamheden).

30 Pl. 1431 van Eames 1980. Zie aldaar ook p. 274 en p. 324, nr. 1360. Provenance: Halnaker House, Chichester.

[p. 51]

Met deze tegels is het verhaal van de verbreiding van de rijmspreuk nog niet ten einde. Het tegelnummer van Ons heem attendeert op twee andere vindplaatsen-buiten-het-boek (p. 151-152). Bij een laatmiddeleeuws ‘Besloten Hofje’ (collectie-Van Herck te Kontich) doet de rijmspreuk dienst als opschrift. Onder de afsluiting van de tuin staat op een perkamenten strook de tekst: ‘Die tijt is cort die doot is snel Wacht v van sonden so doet ghi wel Och wat vroechden daer wesen mach Daer dusent iaer is enen dach’.³¹ En ook op de smeedijzeren scharnieren van een eiken charterkist uit de vijftiende eeuw te leper was de spreuk aangebracht.³² De rijmspreuk was kennelijk ook buiten de handschriften zeer populair.

31 De eeuw der Vlaamse primitieven 1961, p. 206-207, nr. 105, met afbeelding. Zie voor die tweede rijmspreuk noot 2.

32 De kist ging in de Eerste Wereldoorlog verloren. Zie De Deyne z.j., p. 75.

2 En hoep in die werelt nyet zeer Dit huysken blijft dy ende nyet meer

In de schitterende tentoonstellingscatalogus Leven na de dood van Museum Catharijneconvent te Utrecht vindt men een afbeelding van f. 19v-20r van een getijdenboek dat onder de signatuur 135 K 15 bewaard wordt in de KB te Den Haag (Van Bueren 1999, p. 136). Op f. 19v komen drie rijmspreuken voor. Zij staan tussen de Litanie van alle heiligen en de Dodenvigilie; het gaat om bladvulling. De tweede spreuk is weer het bekende ‘Tegen die doot en is geen scilt’, de derde luidt: ‘En hoep in die werelt nyet zeer Dit huysken blijft dy ende nyet meer’. Deze rijmspreuk is duidelijk een bijschrift, want zonder object valt niet uit te maken welk huisje bedoeld wordt. Na de spreuk volgt dan ook een tekening, en wel van een doodkist. In die kist staan de woorden ‘Dit is dat huysken’.

Er bestaat nog een voorbeeld van deze rijmspreuk. Zij komt ook voor in hs. Brussel KB IV 421, f. 214r. De spreuk luidt daar net zo als in het Haagse handschrift: ‘En hoep in die werelt nyet zeer Dit huysken blijft dy ende nyet meer’.³³ Ook hier is een tekening van een doodkist aanwezig. De woorden ‘Dit is het huisje’ ontbreken; in deze codex is het de spreuk zelf die in de doodkist staat.

Zo'n lijkkist vond ik ook in de Latijns-Franse codex Brussel KB IV 1250, f. 94v (afb. 2). En dat brengt ons bij de Latijnse moedertekst van de spreuk: ‘In mundo vili spem to tibi ponere noli Nam tibi de multis hec erit vna domus’.³⁴

Zoals gezegd, kan de spreuk niet goed zonder tekening. Maar natuurlijk valt daar met wat handigheid wel een mouw aan te passen. In hs. Brussel KB II 112, f. 100v, staat: ‘Ende oeck en hoept in die werelt nyet seer Een kistgen blijft dich ende nyet meer’.

33 De spreuk is uitgegeven in Indestege 1951, p. 97.

34 Hs. IV 1250 stamt uit de Zuidelijke Nederlanden. De codex is nr. 42 in König-Tenschert 1989 en nr. S18 in Wittek 1991.

[p. 52]

Afb. 2 Brussel, Koninklijke Bibliotheek, hs. IV 1250, f. 94v.

3 Drie dinghen weet ic voerwaer Die my mijn herte maken zwaer

De vorige paragraaf maakt duidelijk dat men bij Middelnederlandse rijmspreuken erop verdacht moet zijn, dat er een Latijns voorbeeld kan bestaan. Het is echter niet altijd eenvoudig om die Latijnse moedertekst te vinden. Het omgekeerde is soms wat gemakkelijker. In het ‘Geraardsbergse handschrift’ staat te midden van enkele Middelnederlandse rijmspreuken het Latijnse tekstje:

Sunt tria que vere faciunt me sepe dolore
Est primum durum quia nosco me moriturum
Secundum timeo quia tempus nescio quanto
Inde magis flebo quia nescio quo remanebo³⁵
(hs. Brussel KB 837-45, f. 125r; geciteerd naar de editie van Govers e.a., p. 80, nr. 61).

35 Gumbert 1996, p. 70, heeft er al op gewezen dat ‘dolore’ en ‘quanto’ fouten zijn voor ‘dolere’ en ‘quando’. De tekst is nr. 30847 in dl. 5 en nr. 43412 in dl. 9 van Walther 1963-1986.

[p. 53]

Als dit in het Middelnederlands vertaald wordt, dan luidt het begin allicht ‘Drie’: ‘Drie dingen’ of iets dergelijks. Dat betekent dat het niet moeilijk is om naar zo'n vertaling te zoeken. Alleen raadpleging van de registers van Petit levert al twee vindplaatsen op.³⁶ Inmiddels ken ik vijf handschriftelijke getuigen van de vertaling. Ik citeer er twee:³⁷

Dry dingen weyt ic voerwaer
Die decke myn herten maken swaer
Dat eerste beswaert nu mynen moet
Want ic ymmer steruen moet
Dat ander beswaert myn herte meer
Als dat ie [bedoeld wordt: ic] niet en weyt wanneer
Als dat ic niet en weyt waer ic varen sal
(hs. Rotterdam GB 96 G 10, geciteerd naar Van Heel 1948, p. 133; na vs. 6 ontbreekt kennelijk een vers)

Want drie punten weet ic wel voerwaer
Die mijn maken dat hart swaer
Dat eerste dat mijn sorghen doet
Is dat ic vmmer steruen moet
Dat ander beswaert mijn noch meer
Want ic en weet niet wanneer
Dat derde beswaert mijn bouen al
Want ic en weet niet waer ic varen sal
(hs. Brussel KB 19563, f. 40r)

De acht verzen zijn ook opgenomen in sommige drukken van Dirc Coelde van Munster's Der kerstenen spieghel.³⁸

36 I, nr. 645, II, nr. 1562k.

37 De andere drie zijn: hs. Leiden UB Ltk. 223, f. 22v (ed. Verdam 1897, p. 306), hs. Warschau, Nationale Bibliotheek, Goll. O.v.I, nr. 14 (volgens de BNM-on-line in de Tweede Wereldoorlog verloren gegaan), f. 123v (zie Lievens 1963, p. 187), en ubi? (uitgegeven in Kronijk van het Historisch Gezelschap te Utrecht 3 (1847), p. 66; ‘Geschrift uit het laatst der XV. eeuw’).

38 Ed. Mone 1838, p. 259-260, naar een incunabel. In de standaardeditie van Drees (1954) vindt men de tekst op p. 310-311. Zie voor drukken De Troeyer-Mees 1974, 1, p. 199-202, 2, p. 45-53, en De Troeyer 1969-1970, 2, p. 181-192. De rijmspreuk is te zien op ill. 22 en 103 in dl. 3 van De Troeyer-Mees 1974.

Résumé

Les dictons rimés en moyen-néerlandais sont largement répandus dans les manuscrits, non seulement dans le corps des textes, mais aussi dans la décoration (banderoles) ou sur des feuillets de garde. En dehors des livres, on les rencontre sous forme d'inscriptions. La multiplicité et la dispersion des objets qui peuvent les porter rendent leur recensement malaisé. Une difficulté supplémentaire tient à la nature mouvante de leur texte, éminemment variable. Ils sont de surcroît susceptibles d'être intégrés dans des combinaisons nouvelles. Trois dictons sont étudiés ici en détail: le premier figure sur de nombreux carreaux de céramique, les deux autres dérivent de modèles latins.

[p. 54]

Adres van de auteur:

Koninklijke Bibliotheek van België,

afd. Handschriften,

Keizerslaan 4,

b-1000 Brussel

Literatuur

Anrooij, W. van, ‘Middeleeuwse opschriften’. In: Literatuur 14 (1997), p. 11-12, 100-101, 158-159, 210-212, 368-370.

Anrooij, W. van & Th. Mertens, ‘“Een cort jolijt”. Middelnederlandse spreukstrofen met het rijmschema aabccb’. In: Een zoet akkoord. Middeleeuwse lyriek in de Lage Landen. F. Willaert e.a. Amsterdam, 1992, p. 219-233, 392-399. Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen 7.

Ars vivendi, ars moriendi. J.M. Plotzek e.a. München, 2001. Tentoonstellingscatalogus Erzbischöfliches Diözesanmuseum te Keulen.

Baere, G. de (ed.), Jan van Ruusbroec, Vanden seven sloten. Tielt, etc., [1981]. Opera omnia 2 (Studiën en tekstuitgaven van Ons geestelijk erf XX, 2). Ook verschenen in de reeks Corpus Christianorum, Continuatio Mediaevalis, 102.

Bax, D., ‘Een onbekend gedicht over de dood als schaakspeler’. In: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 68 (1951), p. 241-244.

Boot, C., ‘Medieval Netherlandic Manuscripts in Libraries in the State of Massachusetts’. In: Archives et bibliothèques de Belgique 50 (1979), p. 310-371.

Brinkman, H., ‘“Alder wysheit fondament”. Profane ethiek in enige verzamelingen Middelnederlandse rijmspreuken’. In: Wat is wijsheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde. J. Reynaert e.a. Amsterdam, 1994, p. 230-245. Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen 9.

Brinkman, H. (ed.), Het handschrift-Jan Phillipsz. Hs. Berlijn, Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz, Germ. qu. 557. Hilversum, 1995. Middeleeuwse verzamelhandschriften uit de Nederlanden 2.

Brinkman, H., Dichten uit liefde. Literatuur in Leiden aan het einde van de middeleeuwen. Hilversum, 1997. Middeleeuwse studies en bronnen 53.

Bruin, C.C. de (ed.), Het Amsterdamse lectionarium. Leiden, 1970. Corpus sacrae scripturae Neerlandicae medii aevi, series minor II, 1.

Bruin, C.C. de (ed.), De Zuidnederlandse vertaling van het Nieuwe Testament. Tweede stuk. (...). Leiden, 1971. Corpus sacrae scripturae Neerlandicae medii aevi, series maior II, I, 2.

Bueren, T. van, Leven na de dood. Gedenken in de late middeleeuwen. Met bijdr. van W.C.M. Wüstefeld. Turnhout, 1999. Tentoonstellingscatalogus Museum Catharijneconvent te Utrecht.

Clarijs, P., Een huis vol tegels, Amsterdam, [1970].

Deschamps, J., Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken. (...). Leiden, 1972^2.

Deschamps, J. & H. Mulder, Inventaris van de Middelnederlandse handschriften van de Koninklijke Bibliotheek van België. Brussel, 1998-... (zes afleveringen verschenen: 1998-2003).

Dewitte, A., ‘Dertig puntdichten uit de 16e eeuw. Brugge 1555?’. In: Biekorf 81 (1981), p. 111-117.

Deyne, V. de, Ypres avant et après la guerre mondiale. Liége, z.j.

Drees, C. (ed.), Der Christenspiegel des Dietrich Kolde von Münster. Werl / Westf., 1954. Franziskanische Forschungen 9.

Eames, E.S., Catalogue of Medieval Lead-Glazed Earthenware Tiles in the Department of Medieval and Later Antiquities, British Museum. London, 1980. 2 dln.

De eeuw der Vlaamse primitieven. Brugge, 1961^3. Tentoonstellingscatalogus Groeningemuseum (1960).

Govers, M.-J., e.a. (ed.), Het Geraardsbergse handschrift. Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 837-845. Hilversum, 1994. Middeleeuwse verzamelhandschriften uit de Nederlanden 1.

[p. 55]

Gumbert, J.P., ‘Tientallen teksten in diplomatische vitgaue’. In: Queeste 3 (1996), p. 66-71.

Heel, D. van, Middeleeuwse handschriften op godsdienstig gebied in het bezit van de Bibliotheek der Gemeente Rotterdam. Rotterdam, 1948.

Indestege, L. (ed.), Middelnederlandse geestelijke gedichten, liederen, rijmspreuken en exempelen. Gent, [1951]. Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, reeks III, nr. 33.

Jonge, C.H. de, Nederlandse tegels. Amsterdam, 1971.

König, E. & H. Tenschert, Leuchtendes Mittelalter. Antiquariat Heribert Tenschert, Katalog XXI. Rotthalmünster, 1989.

Kruyter, C.W. de, ‘The Emblematic Character of the Border Ornaments in Delft Codices’. In: Quaerendo 3 (1973), p. 211-216.

Lane, A., Victoria and Albert Museum. A Guide to the Collection of Tiles. London, 1960.

Het liedboekje van Marigen Remen (hs. Leiden, U.B., Ltk. 218, f. 62 - f. 78v). Ed. Een werkgroep van Utrechtse neerlandici. Utrecht, 1966. Ruygh-Bewerp 1.

Lievens, R., Middelnederlandse handschriften in Oost-Europa. Gent, 1963. Leonard Willemsfonds 1.

Lyna, F., Les principaux manuscrits à peintures de la Bibliothèque Royale de Belgique. Tome III. Red. C. Pantens. Bruxelles, 1989. 2 dln.

Mak, J.J. (ed.), De gedichten van Anthonis de Roovere. Naar alle tot dusver bekende handschriften en oude drukken. Zwolle, 1955.

Middeleeuwse tegelvloeren in confrontatie met schilderijen van de Vlaamse primitieven en miniaturen. Sint-Niklaas, 1992. Tentoonstellingscatalogus Stedelijk Museum.

Mone, F.J., Übersicht der niederländischen Volks-Literatur alterer Zeit. Tübingen, 1838.

Mulder, H., ‘Een nog onbekend gebedenboek uit het Amersfoortse Sint-Agnesconvent met excerpten uit geestelijke liederen’. In: Queeste 8 (2001), p. 160-174.

Oosterman, J.B., De gratie van het gebed. Middelnederlandse gebeden: overlevering en functie. Amsterdam, 1995. 2 dln. Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen 12.

Petit, L.D., Bibliographie der Middelnederlandsche taal- en letterkunde. Leiden, 1888-1910. 2 dln.

Potter, F. de, Huiselijke godsdienst onzer voorvaderen, geschreven naar familiepapieren en andere echte oorkonden van vroegeren tijd. Z. pl., 1907. Uitgave van het Davidsfonds nr. 151.

Priebsch, R., Deutsche Handschriften in England. Erster Band. Erlangen, 1896.

Reynaert, J., ‘De verborgen zijde van de middeleeuwse kopiist. Over de functie en de samenstelling van het Geraardsbergse handschrift’. In: Queeste 6 (1999), p. 41-52.

Reypens, L. & M. Schurmans (ed.), Jan van Ruusbroec, III. Vanden blinckenden steen. IV. Vanden vier becoringhen. V. Vanden kerstenen ghelove, VII. Vanden seven sloten, VIII. Een spieghel der eeuwigher salicheit, IX. Van seven trappen, X. Dat boecsken der verclaringhe. Tielt, 1947^2. Jan van Ruusbroec, Werken, 3.

Stock, J. van der, Early Prints. The Print Collection of the Royal Library of Belgium. London, etc., 2002.

Stooker, K. & Th. Verbeij, Collecties op orde. Middelnederlandse handschriften uit kloosters en semi-religieuze gemeenschappen in de Nederlanden. Leuven, 1997. 2 dln. Miscellanea Neerlandica 15-16.

Thuis in de late middeleeuwen. Het Nederlands burgerinterieur 1400-1535. Zwolle, 1980. Tentoonstellingscatalogus Provinciaal Overijssels Museum.

Troeyer, B. de, Bio-bibliographia Franciscana Neerlandica saeculi XVI. Nieuwkoop, 1969-1970. 2 dln.

Troeyer, B. de & L. Mees, Bio-bibliographia Franciscana Neerlandica ante saeculum XVI. Nieuwkoop, 1974. 3 dln.

Verdam, J., ‘Onbekende rijmspreuken’. In: Tijdschrift voor Nederlandsche taal- en letterkunde 16 (1897), p. 306-309.

Vreese, W.L. de, ‘Middelnederlandsche geestelijke gedichten, liederen en rijmen’. In: Tijdschrift voor Nederlandsche taal- en letterkunde 19 (1901), p. 289-324, 20 (1902), p. 249-290.

Walther, H., Proverbia sententiaeque latinitatis medii (ac recentioris) aevi. Göttingen, 1963-1986. 9 dln. Carmina medii aevi posterioris Latina II, 1-9.

Ward Perkins, J., ‘Late Medieval Flemish Inlaid Tiles in England’. In: The Antiquaries Journal 17 (1937), p. 442-444.

Wittek, M., Manuscrits datés conservés en Belgique. Tome VI: 1541-1600. Manuscrits conservés à la Bibliothèque Royale Albert I^er Bruxelles. M.m.v.Th. Glorieux-De Gand. Bruxelles, 1901.