Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2003

[p. 127]

Duitse lof voor een Brabantse hertog
De ererede op Jan I
Wim van Anrooij

Ruim twintig jaar nadat hertog Jan I door toedoen van Pierre de Bauffremont op 3 mei 1294 dodelijk gewond was geraakt tijdens een ‘tafelronde’ te Bar-le-Duc, kijkt Lodewijk van Velthem nog eens terug op deze voor Brabant zo jammerlijke geschiedenis. In de vijfde partie van de Spiegel historiael (ca. 1316) refereert Velthem als volgt aan het toernooi:

Die hertoge had genomen dit spel.
Waerom hijt nam weetmen wale,
Dies en makic hier geen tale,
Maer om vrouwen wille waest genomen.¹

De Brabantse priester-literator is daarmee de eerste zegsman die expliciet stelt dat de dood van hertog Jan I iets met een vrouw te maken had.² Uit Velthems woorden kan worden afgeleid dat hij ervan uitging dat zijn publiek wist waar hij het over had. En wij?

Het zijn additionele, latere bronnen die het mogelijk maken een kijkje achter de schermen te nemen.³ Naar verluidt, werd het toernooi georganiseerd ter gelegenheid van het huwelijk tussen graaf Hendrik III van Bar, een leenman van Jan I, en Eleonora, een dochter van de Engelse koning Edward I. Deze Eleonora was een goede bekende van Jan I: zijn schoondochter, Margaretha van York, die in 1290 in het huwelijk was getreden met zijn zoon, de latere Jan II, was haar zuster. Omstreeks 1334 weet de Luikse historiograaf Jan van Hocsem te melden dat Jan I verliefd was geraakt op de jonge bruid, die hij tijdens het toernooi - met haar instemming - had willen schaken! Een aanwijzing dat hertog Jan inderdaad íets van plan was, levert Velthem. De Brabantse hertog verzamelde kort voor zijn vertrek vanuit Brussel namelijk een tiental uitgelezen, jonge, dappere ridders om zich heen die hij nieuw in de kleren stak. Eenmaal onderweg, besprak de hertog de tactiek die ze zouden volgen tijdens het toernooi. Maar ze overlegden, aldus Velthem, ook over:^*

1 Vander Linden, De Vreese & De Keyser 1931, bk. 3, kap. 40, vs. 2753-2756. Zie over de dood van Jan I Hage 1994.

2 In het begin van de tweede versie van de Rijmkroniek geeft Melis Stoke weliswaar een lovend portret van hertog Jan I, hij vermeldt echter niet de dood van de hertog, die kort tevoren was overleden (zie Van Anrooij 1992, 157-158). De hele passage dient overigens te worden gelezen tegen de achtergrond van de moord op graaf Floris V van Holland in 1296.

3 Voor het vervolg heb ik gebruik gemaakt van Stallaert 1859, 283-292; Wauters 1862, 217-221 en Boeren 1942, 202-209.

* Clarije Groffen (Leiden) was zo vriendelijk de samenvatting aan het eind van dit artikel in het Duits te vertalen.

[p. 128]

 

Wat si daer na selen bestaen.

 

Hiertoe was elc besworen

 

Vanden hertoge hier te voren,

 

Maer dit was geviseert om niet,

 

Dingen te viseerne eerse gesciet,

 

Ende dat dan staet in aventuren spele,

 

Die dingen bliven achter vele.⁴

Op het gebied van toernooien kon de Brabantse hertog bogen op een ruime ervaring. Maar liefst 72 keer nam hij deel aan ridderlijke tweegevechten en telkens was hij erin geslaagd het er levend vanaf te brengen. Het toernooi te Bar, begonnen om een vrouw, werd hem echter noodlottig, op een moment dat hij - als beginveertiger - nog in de bloei van zijn leven was. De Brabantse ingezetenen hoefden geen verdere bedes meer te vrezen in verband met de ridderlijke levensstijl van hun heer, maar ze zagen zich wel beroofd van een vorst die tot ver over de landsgrenzen bekend was en tot de verbeelding sprak.⁵ Het zal dan ook niemand verbazen dat alras een lofdicht op de overleden hertog ontstond. Het is dit gedicht dat in het vervolg van dit betoog centraal zal staan.

Het lofdicht waarop ik doel, werd in 1968 gesignaleerd door Tilo Brandis, in diens repertorium van Duitse en Nederlandse Minnereden.⁶ In 1983 bezorgde Theodor Nolte een eerste editie van de tekst.⁷ Jan Goossens bracht het gedicht in 1993 ter sprake in Nederlandse literatuur, een geschiedenis, waarmee het onder de aandacht van een brede groep belangstellenden kwam; hij verdedigde in zijn bijdrage onder meer de stelling dat de anonieme dichter van het lofdicht zich zou hebben laten inspireren door het beroemde lied Eens meienmorgens vroe van de betreurde hertog Jan I.⁸ Bij deze relatief jonge belangstelling voor het gedicht valt te begrijpen dat er nog weinig detailonderzoek is verricht.⁹

Het gedicht telt 404 verzen en rijmt paarsgewijs.¹⁰ Het komt voor in een handschrift dat is ontstaan rond het midden van de veertiende eeuw, vermoedelijk in het Zwabische Augsburg (München, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm 717; afb. 5). De Oost-Zwabische taal waarin het gedicht is geschreven, past bij deze overlevering. Het

4 Vander Linden, De Vreese & De Keyser 1931, bk. 3, kap. 40, vs. 2775-2781.

5 Zie voor de bedes het Boec van der wraken (1e versie 1346; 2e versie 1351) van Jan van Boendale (Snellaert 1869, bk. I, vs. 812-819 (p. 315)).

6 Brandis 1968, nr. 474.

7 Nolte 1983, Textanhang C. In het vervolg maak ik steeds gebruik van deze editie. Bij citaten heb ik het hoofdlettergebruik aangepast aan het moderne gebruik (een uitzondering daarbij vormen de zelfstandige naamwoorden).

8 Goossens 1993, 45-46.

9 Ter completering van het overzicht kan nog worden gewezen op Goossens 1988, 11. Het artikel is in aangepaste vorm als inleiding (p. 9-20) herdrukt in de door M. Ceunen samengestelde tentoonstellingscatalogus (Ceunen 1994) (zie ook cat. nr. 12). Zelf heb ik aandacht besteed aan het lofdicht in mijn dissertatie (Van Anrooij 1990); en zie recent Sleiderink 2003, 104-105.

10 In de editie telt het gedicht 405 verzen, één vers meer dus. Dit wordt veroorzaakt door het feit dat Nolte een vers dat in het handschrift is doorgehaald (vs. 398) toch heeft uitgegeven. De onregelmatigheid in deze omgeving blijkt uit drie elkaar opvolgende identieke rijmklanken in vs. 397-399. Brandis 1968, 186, nr. 474 spreekt over 406 verzen.

[p. 129]

Afb. 5 Slot van de ererede op hertog Jan I van Brabant met een beschrijving van diens heraldische wapen. München, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm 717, fol. 122r.

[p. 130]

betreft dus geen Middelnederlandse tekst die in het Duits is ‘umgeschrieben’ of een tekst in een Nederlands/Duitse mengtaal: het gaat wel degelijk om een écht Hoogduitse tekst. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat het gedicht een aantal lastige passages bevat, die zelfs bij nadere overdenking duister blijven. Ook Nolte, de editeur, stuitte hier en daar op problemen, zoals valt af te leiden uit zijn commentaar bij de tekst. Laat ik mijn beschouwing vervolgen met een globale omschrijving van de inhoud.

Na een korte introductie - waarin de dichter (voorzichtiger: de ik-figuur) in samenspraak is met zijn eigen hart en vraagt om wat opgevrolijkt te worden (vs. 1-12) - vervolgt het gedicht met een eenvoudig gehouden Natureingang. Het is mei en de dichter ontmoet in de vrije natuur onverwachts een aantal edele vrouwen: het zijn Ere (‘Eer’), Triwe (‘Trouw’), Saeld (‘Geluk’) en Milt (‘Vrijgevigheid’). Na de begroeting bemerkt hij dadelijk dat de dames niet vrolijk zijn. Ze beklagen zich over een vijfde vrouw in hun midden, Minne, omdat die hen hun lief ontnomen heeft.

Vrouw Eer neemt als eerste het woord en beklaagt de dood van een dapper ridder, met wie ze zo'n goede band onderhield (vs. 28-95). Met name diens daden ze Burgund (‘in Bourgondië’) worden door haar breed uitgemeten (vs. 63-85). Ik neem aan dat het hier om een kopiistenfout gaat, en dat vrouw Eer in de oorspronkelijke versie van het gedicht aan de beeldbepalende slag bij Woeringen (1288) refereerde. Na de monoloog van vrouw Eer volgen korte klachten van de vrouwen Trouw (vs. 96-105), Geluk (vs. 106-117) en Vrijgevigheid (vs. 118-244), laatstgenoemde verreweg de langste van de vier (het gaat respectievelijk om 68, 10, 12 en 127 verzen).¹¹ Vrijgevigheid legt de schuld van het verdriet van hun vieren bij vrouw Minne (vs. 243-244). Deze houdt op haar beurt een verdedigingsrede, waarin ze haar handelwijze ten aanzien van de gestorven hertog toelicht en waarin ook zij haar grote verdriet tot uitdrukking brengt (vs. 245-262). In een gezamenlijke spreekbeurt trekken de vrouwen Eer, Trouw, Geluk en Vrijgevigheid hun aanklacht tegen vrouw Minne in (vs. 263-277).

Vanaf vs. 280 neemt de dichter opnieuw het woord.¹² Hij zegt een goede bekende te zijn geweest aan het hof van Jan I. Vanuit dit biografische gegeven spreekt hij elk van de vijf vrouwen afzonderlijk toe: Eer (vs. 285-295), Trouw (vs. 296-309), Geluk (vs. 310-315),Vrijgevigheid (vs. 316-327) en Minne (vs. 328-335). Hij verzekert hen zelf getuige te zijn geweest van de belangrijke plaats die ze innamen aan het Brabantse hof. Daarna roemt de dichter de uitzonderlijke ridderlijke kwaliteiten van hertog Jan (vs. 343-361) en beschrijft hij gedetailleerd diens heraldische wapen plus helmteken (vs. 360-387).¹³

Zagen we hiervoor al dat de kopiist (of een voorganger) Woeringen en Bourgon-

11 De omvang van de monoloog van vrouw Geluk wordt in de editie-Nolte verkeerd weergegeven. Nolte plaatst het aanhalingstekensluiten ten onrechte na vs. 106. Naar ik vermoed, gaat het niet om een doordachte keuze van de editeur, maar om een vergissing.

12 De spreekbeurt van de dichter telt 126 versregels. Als we verdisconteren dat vs. 398 komt te vervallen (zie noot 10), dan blijkt de beurt van de dichter precies even lang te zijn als de monoloog van vrouw Vrijgevigheid. Toeval of niet?

13 De heraldische beschrijving is hierachter opgenomen in een bijlage. Het helmteken - een vuurspuwende, gouden draak - kan worden opgevat als een verwijzing naar koning Artur (Van Anrooij 1990, 225 noot 85 en Avonds 1999, 42 e.v.).

[p. 131]

dië omwisselde, ook in de heraldische beschrijving laat hij een steekje vallen. In het gedicht wordt om te beginnen het eigenlijke Brabantse wapen beschreven (vs. 361-363), vervolgens dat van Limburg (vs. 366-369). Daarna wordt aangegeven dat het huidige Brabantse wapen gevierendeeld is van Brabant en Limburg (vs. 371-373). Bij dit laatste wordt de correcte volgorde Brabant (voor de velden 1 en 4) / Limburg (voor de velden 2 en 3) aangehouden.¹⁴ Het foutje komt voor in de blazoenering van de Limburgse leeuw. Het silber wiss (‘zilver’; ook wit staat in de heraldiek voor zilver), de kleur van het veld, is blint (‘onzichtbaar’) geworden (vs. 366), en de kleur van de klimmende leeuw is zozeer verbleekt Das man da golt noch helm siht (vs. 369), aldus het handschrift.¹⁵ Het golt is de kleur van de kroon van de Limburgse leeuw.¹⁶ De andere aanduiding, helm, dient te worden vervangen door chelen (‘rood’), de kleur van de Limburgse leeuw.¹⁷ Wordt de kroon van de leeuw in het Limburgse wapen dus wel gesuggereerd, de dubbele staart van het wapendier blijft onvermeld. Voor het ontbreken dáárvan was de auteur echter verantwoordelijk.

Piet Avonds vestigde er terecht de aandacht op dat het in het gedicht beschreven gevierendeelde wapen pas voor het eerst in 1298 op het hertogelijk zegel verschijnt.¹⁸ Het zegel is tussen 11 en 15 maart van dat jaar in gebruik genomen. Wellicht heeft de wapenwisseling te maken met het feit dat Jan II in februari 1298 door koning Edward I van Engeland te Gent tot ridder was geslagen.¹⁹ Jan I heeft in zijn tijd altijd alleen

14 Ik verschil van mening met Avonds 1999, 85 noot 320 en 87, die stelt dat in het gedicht twee wapens worden beschreven, eerst het in onbruik geraakte ‘oude’ wapen van Brabant, daarna het ‘nieuwe’ gevierendeelde wapen Brabant/Limburg. Volgens mij wordt in de wapenbeschrijving één wapen beschreven, zoals gebruikelijk in ereredes. Het bez.vnw. sin in sin silber wiss (vs. 366) - met silber wiss wordt de kleur van het veld van het wapen van Limburg aangeduid - verwijst terug naar het schilt dat in vs. 360 wordt genoemd. Avonds' opmerking dat de auteur van het gedicht de rangorde van de kwartieren niet beschrijft (p. 88), lijkt me dus niet juist. Hiermee komt een belangrijk argument te vervallen voor zijn these (p. 88-89) dat het gedicht van invloed is geweest op de foutieve uitbeelding van het Brabants/Limburgse wapen in de miniatuur van Jan I van Brabant in het Manesse-handschrift.

15 Onder aanhaling van vs. 366 zegt Nolte 1983, 148 het opvallend te vinden ‘dass die silbernen Felder vorher nicht genannt worden waren’. Deze opmerking is mij niet duidelijk. Net als in sommige latere ereredes (Van Anrooij 1990, 155-156) wekt de auteur de indruk een concreet bestaand schild plus helmteken te beschrijven dat in verval is geraakt en dat wegens de staat waarin het verkeert niet meer kan worden gebruikt.

16 Nolte 1983, 148 beschouwt het golt ten onrechte als de kleur van de leeuw. Hij meent dus dat hier nog steeds de Brabantse leeuw wordt beschreven.

17 Ook een kopiist van de Cornicke van Brabant van Hennen van Merchtenen (ca. 1440) had blijkbaar moeite met het woord kele, dat hij abusievelijk drie keer afschreef als kaerle (‘Karel’). Vgl. Van Anrooij 1994, 299.

18 Avonds 1999, 73-74. Volgens Jan van Heelu voerde hertog Jan I tijdens de slag bij Woeringen het gebruikelijke wapen van Brabant: Van sabele, metten leeuwe van goude (Willems 1836, vs. 4488). Jan I had het gevierendeelde wapen officieel kunnen voeren vanaf het moment dat hij Limburg midden 1289 daadwerkelijk in zijn bezit kreeg (Avonds 1989, 26-27). Het gevierendeelde wapen van Brabant is het vroegste voorbeeld in het Duitse Rijk, althans als wapen waarvan de samenstellende delen ook zelfstandig kunnen functioneren. Drös 1988, 135 noemt als tweede voorbeeld een zegel (1310) van graaf Jan van Luxemburg, de latere koning van Bohemen, een kleinzoon van Jan I; hij ziet daarbij echter het zegel van Willem III van Holland (1304-1337) over het hoofd (De Vries 1995, 130). Het heraldische verschijnsel als zodanig is afkomstig uit Spanje, waar het rond 1200 werd geïntroduceerd; het was vooral het door Ferdinand III, koning van Castilië gevoerde wapen - gevierendeeld Castilië/Léon - dat het verschijnsel bekendheid verwierf (Pastoureau 1979, 176). In dit licht is het vermeldenswaard dat Eleonora van Castilië, de echtgenote van koning Edward I van Engeland, de schoonmoeder was van Jan II van Brabant (Avonds 1999, 77). Avonds' these dat de vierendeling Brabant/Limburg - geïnterpreteerd tegen de achtergrond van het wapen van Llywelyn ap Gruffydd - als referentie naar koning Artur moet worden opgevat (p. 92), overtuigt niet.

19 Avonds 1999, 76.

[p. 132]

het Brabantse wapen gevoerd, een ander wapen dus dan hem in het gedicht wordt toegeschreven. Hoewel de handeling in het gedicht kort na het overlijden van hertog Jan is gesitueerd, impliceert Avonds' observatie een datering van de tekst van minstens vier jaar later.²⁰ Door de toekenning achteraf van het wapen aan zijn vader wilde Jan II naar valt aan te nemen continuïteit suggereren. Het nieuwe wapen raakte zodoende associatief verbonden met het prestige van Jan I, dat onverminderd afkon stralen van vader op zoon. De heraldische constructie in het gedicht zal deel hebben uitgemaakt van een veel breder offensief: in latere jaren wordt aan Jan I steevast het Brabants/Limburgse wapen toegekend.²¹

De Brabantse kroniekschrijver Hennen van Merchtenen omschrijft de overwinnaar van Woeringen als volgt in de Cornicke van Brabant (1415):

Die rike hertoghe van Brabant
Dede vellen tcasteel van Woerenc.
Ende men screef op die stont
xii^c lxxx jaer ende viii,
Dat dijerste hertoghe Jan, hoech van machte,
Te Woerenc wan Lemborch rike lant.
Daer hij den leeu van kele rappant^*
Int selver claer ghespletteert,^*
Ghetonct, ghetant, geclaut, ghecroeneert^*
Van goude, seghen den guldene lioen
In quarteleerde,^* als prince coen,
Die hij brachte aen den hals syn
In Brabant, als prince fyn.²²

De door Van Merchtenen beschreven gebeurtenis - Jan I die te Woeringen het Brabantse wapen met dat van Limburg vierendeelt - hoeft op zich nog niet eens onwaar te zijn, maar dan zou het om een eenmalige actie gegaan moeten zijn (vgl. immers Heelu). De heraldiek was een (vormen)taal die zich bij uitstek leende om veroveringen, aanspraken en ambities zichtbaar te maken. Zo raakte Jan van Boendale in Van den derden Eduwaert (kort na 1340) maar niet uitgepraat over het feit dat Edward III van Engeland in de eerste jaren van de Honderdjarige Oorlog openlijk het Engelse wapen vierendeelde met dat van Frankrijk, zelfs op een zegel aan een stuk dat bestemd was voor de Franse monarch!²³

Kort voor 1400, dus eerder dan Van Merchtenen, was ook heraut Gelre al van mening dat Jan I het gevierendeelde wapen Brabant/Limburg voerde. Hij illustreerde er de Korte kroniek van Brabant mee, zowel in het Wapenboek Gelre als in hs. Den Haag,

20 Bij vergelijkbare gedichten kwam het wel vaker voor dat tussen de overlijdensdatum van de geëerde ridder en het ontstaan van de tekst kortere of langere tijd verliep.

21 Avonds 1999, 89 noemt hiervoor diverse bronnen.

* klimmend

* met gespleten staart

* van een kroon voorzien

* vierendeelde

22 Gezelle 1896, vs. 2864-2876 (onder aanpassing van de interpunctie). Zie voor een aantal latere voorbeelden Ceunen 1994, 49 (de Limburgse leeuw overigens zonder kroon en zonder gespleten staart), p. 60 (idem), p. 61 (idem) en p. 65.

23 Heymans 1983, vs. 101, 1056, 1365-1366 (zegel).

[p. 133]

Koninklijke Bibliotheek, 131 G 37.²⁴ Johannes van Ieper († 1383) is - voor zover bekend - de eerste in de Lage Landen die vermeldt dat het nieuwe Brabantse wapen door Jan I werd aangenomen. Deze abt van de St.-Bertinusabdij in Noordwest Frankrijk (in de buurt van St.-Omaars) geeft aan caput LIII, pars II van zijn Chronica monasterii sancti Bertini de volgende titel mee:

De duce Brabantiae, quomodo sibi acquisivit ducatum de Lemburgh, & arma sua mutavit.²⁵
(Over de hertog van Brabant, hoe hij het hertogdom Limburg verwierf en hoe hij zijn wapen veranderde.)

Na een beknopte beschrijving van de gebeurtenissen rondom de slag bij Woeringen in 1288, waarbij ook de vervanging door Jan I van de oude wapenkreet (Louvain au riche duc!) door een nieuwe (Lembourg à celui qui l'a conquis!) wordt beschreven,²⁶ vervolgt de auteur:

Arma quoque de Lembourg quae sunt argentea cum leone rubeo, cauda bifida cruciata nodata, quadravit cum armis suis, quae primitus deferebat nigra cum aureo leone, quae suis praedecessoribus dominis Lovanii praevenerant cum deducta linea à regibus Lotharingorum & Austrasiorum, de quorum genere & armis dudum processerunt beati patres Audomarus atque Bertinus.²⁷
(Ook het wapen van Limburg, dat zilver is met een rode leeuw met een gesplitste staart die gekruist en verknoopt is, heeft [Jan I] gevierendeeld met zijn wapen, dat aanvankelijk zwart was met een gouden leeuw, dat aan zijn voorgangers de heren van Leuven was toegevallen in een rechte lijn van de heersers over Lotharingen en Austrasië, uit wiens geslacht en wapenen vroeger de heilige vaders Audomarus en Bertinus voortgekomen waren.)

Weer verder terug in de tijd is er dan de beroemde miniatuur in het Manesse-handschrift (vroege veertiende eeuw; afb. 6), dat vermoedelijk ontstond in opdracht van leden van de gelijknamige patriciërsfamilie uit Zürich. En ten slotte is er nog een gegeven uit de tijd van Jan I zelf. In 1288, na de slag bij Woeringen, liet hertog Jan samen met Arnold VIII van Loon nieuwe munten slaan in Bonn, met daarop een gedeeld (geen gevierendeeld) wapen Brabant/Limburg.²⁸ Maar hoe dit alles ook zij: het blijft een feit dat de vierendeling niet doordrong op het zegel van Jan I.²⁹

Op grond van het eerder gegeven inhoudsoverzicht is het gedicht inderdaad te ka-

24 Zie Jéquier & Van Anrooij 1987, 20, nr. 1786/39 met de bijbehorende afb. 17. (Voor hs. Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 131 G 37 kan men sindsdien beter te rade gaan bij Verbij-Schillings 1999, 173 nr. 39, met een kleurenafbeelding van het betreffende wapen op p. 242).

25 Martene & Durand 1968, 760. Mijn Leidse collega Ton Harmsen was zo vriendelijk mijn vertaling van het Latijn na te lopen (zie ook het volgende citaat). Nader over Johannes van Ieper en zijn kroniek in Van der Essen 1922, 483-485.

26 Naar het zich laat aanzien wordt hierop gezinspeeld in vs. 364-365 van de ererede, zie de bijlage.

27 Martene & Durand 1968, 760-761. De kroon van de Limburgse leeuw wordt niet beschreven.

28 Schäfke 1988, 315-318, afb. op p. 154 (de Limburgse leeuw zonder kroon). Vgl. Avonds 1999, 74 voor aanvullende gegevens.

29 Als het bericht bij Van Merchtenen betrouwbaar is, dan kreeg het schild vermoedelijk een plaats aan de wand in de hertogelijke burcht te Brussel. Dat zou dan wellicht kunnen verklaren waarom de heraldische beschrijving in het gedicht de indruk wekt op een concreet bestaand, maar in verval geraakt schild betrokken te zijn.

[p. 134]

rakteriseren

Afb. 6 De krijgshaftige hertog Jan I van Brabant met het gevierendeelde wapen Brabant/Limburg (abusievelijk weergegeven als Limburg/Brabant) in de Codex Manesse. Heidelberg, Universitätsbibliothek, Cod. Pal.Germ. 848, fol. 18r.

als een Minnerede, zoals Brandis indertijd heeft gedaan. Het bevat echter ook de kenmerken van een zogenoemde ‘ererede’.³⁰ Met deze genrebenaming wordt een kort soort lofdichten aangeduid op doorgaans overleden personen, waarin een deugdenbeschrijving wordt gecombineerd met een vakkundige beschrijving van het heraldische wapen. In totaal zijn er thans 41 bekend.³¹ Het genre schijnt alleen in het Duitse Rijk, ook in de Nederlanden, beoefenaren te hebben gevonden, uit Engeland en Frankrijk zijn althans geen ereredes bekend. Voor zover we weten, is het gedicht op Jan I het vroegste voorbeeld.³² Uit de periode tot ca. 1340 zijn er vijf bekend. Kort voor het midden van de veertiende eeuw doen zich belangrijke wijzigingen voor binnen het genre. Vanaf die tijd lijken ereredes te worden ‘geannexeerd’ door herauten. De bekendste beoefenaren in de tweede helft van de veertiende eeuw zijn de Oostenrijker Peter Suchenwirt, met twintig, en heraut Gelre, met twaalf ereredes. Rond 1420 wordt uiteindelijk de laatste ererede geschreven. Herauten spitsten de deugdenbeschrijving toe op de deugd ‘dapperheid’. Zij deden dat in de vorm van een chronologische dadenbeschrijving van de ridder die werd geëerd. Vóór 1350 waren

30 Zie voor het volgende Van Anrooij 1990, alwaar tevens vermelding van de oudere literatuur.

31 Van Anrooij 1990, bijlage 1 (p. 203-214) geeft een overzicht van de veertig op dat moment bekende ereredes. Zie thans echter ook de onlangs ontdekte ererede op Jan de Blinde, die elders in dit nummer wordt besproken door Jaap Tigelaar.

32 Goossens 1988, 11 gaat er zelfs vanuit dat het genre met de ererede op hertog Jan I van Brabant begon.

[p. 135]

ook andere deugden van belang en in de regel hadden ereredes dan de vorm van een personificatieallegorie. Daarmee zijn we terug bij de Minnereden en bij de ererede op hertog Jan I van Brabant.

Hertog Jan wordt door de dichter ‘mijn lieve heer’ (vs. 298) en ‘mijn heer’ (vs. 320) genoemd. Het lijkt dan ook de moeite waard om eens nader stil te staan bij de passage waar de dichter de vijf allegorische vrouwen toespreekt en zegt dat hij een bekende was aan het Brabantse hof. De tekst luidt als volgt:

Nach mines herzen bger
Sprach ich do: ‘Nv ho^eret mich,
Daz ingesind das was ich
Vnd trůg auch siniv claider an,
Div mir der tugenthaft man
Gab ze ainem măl vnd tut mer’.
(vs. 279-284)

De dichter zegt tot het ingesind te hebben behoord, dat is de directe kring van bedienden rondom de hertog, en ook zijn kleren te hebben gedragen, die hij bij gelegenheid van de deugdzame man had ontvangen.³³ Naaste dienaren - ze aten, dronken en sliepen in het huis van hun heer - kregen inderdaad op gezette tijden nieuwe kleding uitgereikt. Daaraan kon de sociale en functionele positie binnen de hofgemeenschap worden afgelezen.³⁴ Van een identificerende functie búiten de hofkring was aan het eind van de dertiende eeuw nog geen sprake. De betekenis van de woorden vnd tut mer, in de laatste regel van het citaat, is niet helemaal duidelijk. Nolte leidt eruit af dat de dichter het lofdicht in opdracht van Jan II maakte.³⁵ Die interpretatie is nogal vergezocht. De woorden zeggen iets over Jan I, maar wat precies? Voorzag de hertog de dichter wellicht meer dan eens van kleding? Dat Jan II desondanks in aanmerking komt als mogelijke opdrachtgever van het gedicht, kan beter worden beargumenteerd aan de hand van het door Avonds onder de aandacht gebrachte heraldische argument.

Hoe dit ook zij: we hebben in deze passage te maken met een opvallend gegeven, dat tot op heden niet goed op waarde is geschat: Jan I van Brabant heeft aan zijn hof voor kortere of langere tijd een Duitse dichter in dienst gehad. Toegegeven, het kan om een tijdelijk dienstverband - van enkele weken of enkele maanden - zijn gegaan, maar het feit als zodanig ligt er dan toch. Gelet op de geschonken kleding, lijkt een wat langere periode trouwens nog het meest voor de hand te liggen. Hieraan dient te worden toegevoegd dat de dichter ook ten tijde van Jan II blijkbaar contact onderhield met het Brabantse hof. Bleef hij in Brabant na het overlijden van Jan I, of kwam hij (wat waarschijnlijker lijkt) nog eens terug in 1298 of kort daarna?

Het is de vraag of onze dichter als Duits literator, uit het Zwabische (Hoogduitse) taalgebied wel te verstaan, een witte raaf was aan het Brabantse hof. De gangbare op-

33 Vgl. Walther von der Vogelweide in het begin van een aan Herman I van Thuringen gerichte Spruchstrofe: Ich bin des milten lantgrâfen ingesinde (Peters 1981, 13). Ik ga hier voorbij aan Sleiderink 2003, 105 die al te vrijblijvend suggereert dat de dichter van de ererede op Jan I zich ten onrechte op een Brabants dienstverband beroemde.

34 Vale 2001, 93-135, ook voor het volgende.

35 Nolte 1983, 147, overgenomen door Ceunen 1994, 48.

[p. 136]

vatting luidt dat aan het hertogelijk hof in de dertiende eeuw vooral het Oudfrans, en in mindere mate het Middelnederlands en het Latijn werden gecultiveerd.³⁶ De minnelyriek van Jan I zelf, geschreven in een bewust oostelijk gekleurd Middelnederlands, past niet in dit traditionele beeld.³⁷ Men neemt dan aan dat de hertog zijn liedjes schreef en ten gehore bracht als hij op reis was in de Rijnstreek.³⁸ Maar wordt de rol van het Duits aan het Brabantse hof ook als de hertog in de Nederlanden vertoefde hiermee niet al te snel gemarginaliseerd?³⁹ Frank Willaert heeft betoogd dat Jan I niet alleen beïnvloed is door de hoofse liedkunst uit Frankrijk, maar dat hij ook bekend was met de traditie van de Duitse Minnesang.⁴⁰ Helmut Tervooren heeft er in dit verband op gewezen dat Jan I in zijn poëzie invloed lijkt te hebben ondergaan van de Meissener dichter Heinrich von Morungen (begin dertiende eeuw).⁴¹ Willaert heeft bij dit laatste overigens een vraagteken geplaatst.⁴² Zelf denkt hij veeleer in de richting van Gottfried von Neifen en diens ‘school’. Hoe dit ook zij, beide onderzoekers gaan er vanuit dat Jan I Hoogduits kon verstaan.

Bij Jans belangstelling voor Duitse literatuur is het goed te bedenken dat hij vanaf zijn vroegste jeugd Sophia van Thuringen had gekend. Zijn grootvader, Hendrik II van Brabant, was in 1240 met haar in het huwelijk getreden, waarmee ze de nieuwe hertogin van Brabant werd.⁴³ Sophia was opgegroeid op de Wartburg in Thuringen, waar ze werd opgevoed door haar grootmoeder Sophia der Ältere, de vroegere echtgenote van de beroemde mecenas Herman van Thuringen!⁴⁴ Nadat de Rooms-Koning Hendrik Raspe in 1247 overleed, was haar grootste zorg de opvolging in Thuringen van haar zoon Hendrik de Jonge.⁴⁵ Op den duur nam ze genoegen met

36 De meest zekere gevallen van Middelnederlandse literatuur in verband met het Brabantse hof zijn de Trojeroman van Segher Diengotgaf (Van Anrooij 1998), de anonieme Roman van Lorreinen en de Rijmkroniek van Jan van Heelu (met tal van toespelingen op onder meer de Karel-epiek). Bij het Latijn denke men aan de genealogie van omstreeks 1270. Zie voor de taalsituatie aan het Brabantse hof (op basis van Heelu) Van Laar 1929. Een analyse van het taalgebruik in de hertogelijke oorkonden biedt De Ridder 1980.

37 Zie voor een nadere karakterisering van de taal van de liederen van Jan I de bijdrage van J. Goossens aan de binnenkort te verschijnen huldebundel voor Helmut Tervooren.

38 Willaert 1989a, 165.Vgl. eerder reeds Willaert 1986, 485.

39 In Van Anrooij 1990, 273 noot 10 heb ik een vraagteken geplaatst bij het idee dat Jan I zijn poëzie geschreven zou hebben als hij op reis was in de Rijnstreek. Zie de kritische reactie daarop in Willaert 1992, 319 noot 34.

40 Zie Willaert 1986 en Willaert 1990, 585-594. Zie tevens zijn bijdrage aan dit tijdschrift.

41 Tervooren 1989, 137 noot 9. De invloed van Heinrich von Morungen op de liederen van Jan I wacht overigens nog op nader onderzoek. Speelde de hertog wellicht een intertekstueel spel met de literatuur uit ‘Des Minnesangs Frühling’? Otto zumTurme (begin veertiende eeuw), net als hertog Jan I een dichter uit de nadagen van de klassieke Minnesang, deed dat in elk geval wel. Sommige van zijn liederen kunnen worden gekarakteriseerd als ‘Zitatcollagen des hohen Minnesangs’, met toespelingen op en citaten uit het werk van Heinrich von Morungen, Reinmar von Hagenau en Walther von der Vogelweide (Cramer 1990, 35).

42 Willaert 1994, 173 en (voor het volgende) 182 noot 30.

43 Hendrik II was aanvankelijk ook al getrouwd met een Duitse, Maria, dochter van keizer Filips van Zwaben († 235).

44 Voor de biografische gegevens betreffende Sophia van Thuringen baseer ik me grotendeels op Goez 1983. Ik dank deze literatuurverwijzing aan dr. P. Avonds (Antwerpen).

45 Hendrik Raspe was een zoon van Herman van Thuringen en een oom van Sophia van Thuringen (Sophia's vader, Lodewijk IV, was een broer van Hendrik). Hij trad in 1241 in het huwelijk met een dochter van Hendrik II van Brabant, Beatrix, een tante van Jan I. Door het gelijktijdige huwelijk van Sophia met Hendrik II van Brabant, werd Sophia de stiefmoeder van haar eigen tante.

[p. 137]

Hessen, alwaar zoon Hendrik in 1263 de eerste landgraaf werd.⁴⁶ Sophia hechtte eraan nauwe banden te onderhouden met Brabant, waar ze nog geregeld vertoefde en waar ze bij voorbeeld ook een psalterium bestelde en liet verluchten, dat later in het bezit kwam van haar zuster Gertrude in de premonstratenzer abdij Altenberg-an-der-Lahn.⁴⁷ Tekenend is ook dat Sophia ervoor koos om naast haar echtgenoot in Brabant te worden begraven (1275).

Tegen de achtergrond van de familiale betrekkingen van de Brabantse hertogen met Thuringen, lijkt een allusie bij de Duitse dichter Tannhäuser meer reliëf te krijgen. In zijn zogeheten Sechster Leich (ca. 1260) geeft hij onder meer een opsomming van mecenassen uit de (goede) oude tijd. Daartoe rekent hij onder meer Herman van Thuringen, die in het rijtje direct wordt gevolgd door ein Brabandaere. Gezien de opvolging Thuringen/Brabant in het gedicht kan dat heel goed Hendrik II zijn geweest.⁴⁸ Wil de verwijzing bij Tannhäuser zin hebben, dan moet men er toch van uitgaan dat de betreffende Brabantse vorst Duitse dichters ontving, beluisterde en beloonde.

Het lijkt derhalve alleszins aannemelijk dat afgezien van het Oudfrans, Middelnederlands en Latijn ook het Duits - hoe bescheiden misschien ook, maar toch - een rol heeft gespeeld aan het Brabantse hof in de dertiende eeuw. Ik vermoed dan ook dat de dichter van de ererede op Jan I wat dat betreft geen buitenbeentje was.

Het Brabantse dienstverband vormde voor de dichter een uitstekende entree om bij andere mecenassen weer aan de slag te komen. Het lijkt in dit verband geen gewaagde veronderstelling om in de ererede op Jan I niet alleen een doodsklacht, maar tevens een sollicitatiegedicht te zien: de dichter toont een staaltje van zijn literaire en heraldische kunnen en verwerkt in het gedicht op onnadrukkelijke wijze een gedeelte van zijn curriculum vitae, en wel net dat gedeelte dat van belang was met het oog op zijn persoonlijke toekomst. Zeker in Duitsland moet een Brabants dienstverband gewicht in de schaal hebben gelegd. Sinds Hartmann von Aue in zijn Qregorius (1195/1196) de Brabanders prees als toonbeelden van ridderlijkheid, liet de stroom van lofprijzingen en eervolle vermeldingen niet af.⁴⁹

Het panegyrische gedicht, dat de dichter her en der in Duitsland zal hebben voorgedragen, moet de toehoorders modern in de oren hebben geklonken.⁵⁰ Men was gewend aan lofdichten op levende figuren, die doorgaans werden gezongen, door zogenoemde Spruchdichter. Hier kwam nu een dichter aan het woord die een overledene

46 Hendrik de Jonge stierf in 1308. Heeft ook deze neef van Jan I wellicht diens belangstelling voor (het bestaan van) de Duitse literatuur gestimuleerd? Contacten schijnen er wel geweest te zijn: in de connectie van het landgraafschap Hessen met Brabant ligt bij voorbeeld de verklaring voor de Hessische pretentie om van de Zwaanridder af te stammen (zie Blöte 1904, 4-5).

47 Het betreft Asschaffenburg, Hofbibliothek, S 5 (kort na 1260); nog een handschrift uit het bezit van Gertrude is Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek, MS 2230. Zie over deze toeschrijvingen Carlvant 1987, 362 noot 17.

48 Janssens 1989, 103 identificeert de Brabandaere overigens met Hendrik I van Brabant.

49 Bumke 1986, 103. Een onderzoek waarbij alle referenties uit de Duitse literatuur naar Brabant (en andere streken die deel uitmaken van de Nederlanden en Noord-Frankrijk) worden verzameld en geëvalueerd, vormt een desideratum. Een aantal gevallen is bijeengeplaatst te vinden in Janssens 1989, passim.

50 Zie voor de hierna in het kort geschetste ontwikkeling Müller 1974, 413-464.

[p. 138]

betreurde, in een gedicht dat bovendien werd voorgedragen. Wat de inkleding betreft van zijn gedicht - ik doel hier met name op de uitgewerkte personificatieallegorie - zocht de auteur aansluiting bij de traditie der Minnereden, die aan het eind van de dertiende eeuw tot ontwikkeling kwam. Ondanks deze verschillen kan onze dichter toch worden beschouwd als een erfgenaam van de Duitse Spruchdichter-traditie.⁵¹ Uit de kring van speellieden had zich in de loop van de dertiende eeuw een nieuw, zelfbewust soort dichters losgemaakt. Hun gedichten achtten ze goddelijk geïnspireerd en tevens gaven ze blijk van een zekere ‘geleerdheid’. De ethiek die ze propageerden, groepeerde zich rond de centrale deugd ‘vrijgevigheid’. De Spruchdichter reisden met hun teksten van het ene hof naar het andere, en werden soms voor enige tijd in dienst genomen. Het aanzien dat ze genoten op grond van hun teksten, werd nog eens onderstreept door het feit dat zich onder hen ook lieden van adel bevonden.

Van de 404 versregels die de ererede op Jan I telt, beslaat de spreekbeurt van vrouw Vrijgevigheid 126 regels, waarmee ze even lang aan het woord is als de dichter aan het slot. Het gedicht voldoet daarmee precies aan het inhoudelijk profiel dat we van Spruchdichter gewend zijn. In de latere ereredes zal de deugd ‘dapperheid’ centraal komen te staan, hier is het de miltheit (‘vrijgevigheid’) die nadrukkelijk op de voorgrond treedt. Het heeft er dus alle schijn van dat onze auteur een Spruchdichter was die zich aan een nieuw (gesproken) genre waagde.⁵² Daarmee zou hij een soort overgangsfiguur zijn à la Pseudo-Zilies von Sayn, tussen de tradities van Spruchdichtung en Minnereden.⁵³

De aansluiting bij de Minnerede-traditie laat intussen een aantal interessante observaties toe. In de Germanistiek wijst men doorgaans op de veertiende eeuw als de periode waarin het genre tot bloei kwam.⁵⁴ Vóór 1300, de periode waarin ons gedicht is ontstaan, zijn slechts enkele teksten bekend: een Lofdicht op Wilhelm von Kronberg (ca. 1290), het gedicht Wappen und Minne (ca. 1290), en Der Ritterpreis (ca. 1290/1300) van Pseudo-Zilies von Sayn. Laatstgenoemde schreef omstreeks 1300 nóg drie panegyrische ridderdichten (Das Turnier, Die Ritterfahrt en Der Minnehof). Hoewel verreweg de meeste Minnereden uit de veertiende eeuw stammen, herinneren bovengenoemde teksten ons eraan dat het genre al voor 1300 tot ontwikkeling kwam.⁵⁵

De eerdergenoemde Minnereden hebben belangrijke kenmerken gemeenschappelijk.⁵⁶ In elk van hen worden een of enkele historische figuren genoemd die worden geprezen. In Der Ritterpreis is dat onder meer de Brabantse hertog Jan I. Bovendien zijn ze allemaal ontstaan in het Midden- en Nederrijngebied. Daar bleef het spel met de historische namen ook in de eerste helft van de veertiende eeuw bijzonder geliefd.⁵⁷

51 Franz 1974, 116 en 127. Ook het volgende gaat terug op deze studie.

52 Terzijde zij opgemerkt dat Nolte 1983, 148 op het bijzondere karakter wijst van vs. 124-132, die ‘wegen ihrer parallelen Konstruktion in anaphorischer Reihung, als Klagelied bezeichnet werden können’.

53 Zie voor de karakterisering van Pseudo-Zilies von Sayn als zodanig Kellermann 1989.

54 Zie voor een korte schets van het genre Glier 1986, 74-85.

55 Afgezien van de hierboven genoemde laatdertiende-eeuwse Minnereden, zijn er nog zes andere vroege overgeleverd in het (laatdertiende-eeuwse) handschrift Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, 2705 (Brandis 1968, 267 somt de titels op). In mijn betoog kon ik ze om inhoudelijke redenen missen.

56 Zie voor een nadere verantwoording van het vervolg Van Anrooij 1990, 126-135.

57 In het gedicht Lob der ritterlichen Minne (ca. 1320/45), waarschijnlijk ontstaan in de streken langs de Rijn (Elzas?), wordt temidden van tal van ridders opnieuw Jan I gememoreerd (Von der Hagen 1839, vs. 313 e.v.; zie voor de relevante literatuur Van Anrooij 1990, 14, (vooral) 130 en 171, alsmede de bijbehorende noten).

[p. 139]

In bredere zin sloeg het genre der Minnereden in die contreien goed aan.⁵⁸

De dichter zal de ererede, zoals gezegd, aan verschillende hoven hebben voorgedragen. Wellicht dat hij op verzoek soms hier of daar een afschrift van zijn tekst heeft achtergelaten. De ererede op hertog Jan I is bewaard gebleven in één handschrift, volgens een notitie in de marge ontstaan in 1348.⁵⁹ Het cursieve schrift en het feit dat papier als beschrijfstof is gebruikt, wijzen in de richting van een notaris of kanselarijbeambte als maker.⁶⁰ Sarah Westphal neemt aan dat de maker het handschrift voor eigen gebruik samenstelde. Zij karakteriseert het als Hausbuch. Het handschrift bestaat uit vier productie-eenheden (fol. 1-91; fol. 92-105; fol. 106-111; fol. 112-147) - hierna aangeduid als ‘delen’ - die vermoedelijk al spoedig tot een gebruikseenheid werden samengebonden. Het resultaat was een verzamelhandschrift, waarin onder meer gebeden, mystieke traktaten, bijbelteksten, Minnereden, liederen, berijmde legenden, boerden en een Duitse Cato voorkomen.⁶¹ In totaal gaat het om meer dan vijftig teksten. De kopiist die de teksten afschreef werkte mogelijk ook mee aan een ander, later handschrift (Cgm 574), dat uit Augsburg stamt.⁶² Op grond van dit gegeven vermoedt men dat ook het handschrift met de ererede op Jan I uit Augsburg afkomstig is.

Er is nog een ander gegeven dat in de richting van Augsburg wijst. Handschrift Cgm 717 bevat namelijk drie liederen van de Augsburgse kanunnik en edelman Heinrich von Beringen, die actief was in het tweede kwart van de veertiende eeuw.⁶³ De liederen komen alleen in dit handschrift voor en zijn te vinden op het laatste blad van deel III (fol. 111r/v) (nr. 34), waar ze als katernvulling werden genoteerd.⁶⁴ De ererede op Jan I staat er vlak bij, maar behoort tot deel IV (fol. 119va-122rb) (nr. 39). Dit vierde deel begint met een ererede op Heinrich Preisinger von Wolnzach (fol. 112ra-116rb) (nr. 35); dan volgen er drie Minnereden, de ererede op Jan I, vervolgens weer een Minnerede etc.⁶⁵ Der Spiegel der Tugend (fol. 127rb-133rb) van David van Augsburg verwijst opnieuw naar de plaats waar het handschrift tot stand kwam.⁶⁶

58 Zie hierover in het bijzonder Rheinheimer 1975.

59 Schneider 1984, sub Cgm 717. Westphal 1993, 20-59 besteedt aandacht aan het handschrift als verzamelhandschrift.

60 Westphal 1993, 20-59, m.n. 21 en 56 (ook voor het volgende).

61 Een inhoudsoverzicht biedt Schneider 1984, sub Cgm 717. Mihm 1967, 125 noot 49 wijst erop dat het eerste deel van het handschrift uitsluitend geestelijke literatuur bevat (de delen II, III en IV daarentegen geestelijke en wereldlijke).

62 Schneider 1978, sub Cgm 574. (Schneider is hierop nadien overigens teruggekomen; zie Schneider 1984, 100).

63 Op twee van de drie liederen wordt gewezen in Willaert 1989b, 80. Lippert 1986 signaleert twee drie-strofige minneliederen (zonder refrein), in 1330 te Augsburg genoteerd in een rekeningboek door Johann von Eisenberg, beambte in dienst van Frederik de Ernstige, markgraaf van Meissen.

64 Zie voor dit laatste Westphal 1993, 28, 40-41 en 44 n. 1.

65 Heinrich Preisinger von Wolnzach was hofmeester van keizer Lodewijk van Beieren, en München was dichtbij vanuit Augsburg. Gegeven het inhoudelijke profiel van het handschrift als geheel (overwegend geestelijke literatuur) is het veelzeggend dat deze tweede ererede in het handschrift zich onderscheidt van alle andere ereredes door het voorkomen van tal van citaten uit en toespelingen op de bijbel, door het voorkomen - in het allegorisch kader - van vier heiligen, en door de nadruk die wordt gelegd op de zaligheid van de overledene. Een en ander is zo specifiek voor deze ererede en zo nadrukkelijk aanwezig dat Nolte het aannemelijk acht dat de auteur theologisch geschoold was (Nolte 1983, 159); ook Westphal 1993, 55 staat stil bij de religieuze dimensie van de ererede. Zie over de Minnereden in dit handschrift Glier 1971, 184-187.

66 Westphal 1993, 22.

[p. 140]

Frank Willaert heeft erop gewezen dat de ballade-vorm van twee van de drie liederen van Heinrich von Beringen teruggaat op een Rijnlandse traditie die zijn oorsprong vond in de in een Middelnederlands/Duitse mengtaal geschreven liederen van hertog Jan I (resp. de liederen I, VI, VII, VIII en IX).⁶⁷ Het gaat daarbij in het geval van de hertog om drie-strofige liederen met refrein, waar het lied trouwens vaak mee opent. De strofen bestaan uit drie delen: twee stollen en een staart (met hetzelfde ritme en dezelfde rijmstructuur als het refrein). Het bedoelde ballade-type wordt door Willaert aangeduid als ‘virelai-ballade’. Het werd bijna uitsluitend geschreven door leden van de aristocratie en maakte als danslyriek furore tot in de late Middeleeuwen, zowel in Duitsland als de Nederlanden.⁶⁸ De beide liederen van Heinrich von Beringen behoren echter tot de vroegste voorbeelden buiten het Rijnland.⁶⁹

Toen de ererede op Jan I kort voor 1350 in het handschrift werd opgeschreven, had het zijn actualiteitswaarde in directe zin natuurlijk verloren. Men nam kennis van een tekst rond een persoon wiens reputatie inmiddels gevestigd was, als ridder, maar ook als minnaar. In de passage waarin de dichter vrouw Minne verzekert ook haar aan het Brabantse hof te hebben gezien, maakt hij een toespeling op het amoureuze aspect van de dood van Jan I: hij heeft het over haar als degene Durch die er [Jan I] williclichen starb (‘om wie hij gewillig het leven liet’). Aan het slot van het gedicht wordt de rol van vrouw Minne tijdens het toernooi andermaal gememoreerd:

Vf ma^engem veld im so wol gelank,
Wan daz in hie div minn twank
Ze scha^edlichem var,
Da er belaib so Bar
Vor* ma^engem frumen ritter tot⁺
Vnd auch vor ma^engem mv^endel rot,
Von den* er ser war beklagt.⁷⁰⁺
(vs. 389-395)

(Op menig toernooiveld ging het zo goed met hem, terwijl de minne het dit keer slecht met hem liet aflopen, toen hij te Bar het leven liet, met menig dappere ridder en menig schone jonkvrouw als getuige, door wie hij bijzonder werd beklaagd.)

Maar los van de mededelingen over het einde van hertog Jan I, moet het de lezers rond 1350, inmiddels gewend aan het genre der Minnereden, zijn opgevallen dat de

67 Willaert 1989a, 167-168. Willaert noemt op p. 165-166 als vroegste voorbeeld na Jan I een lied van de uit het Midden-Rijngebied afkomstige Konrad III von Bickenbach, wiens naam vanaf 1313 in oorkonden verschijnt (vgl. tevens Willaert 1989b, 74).

68 Voor de adellijke amateur-dichters van hoofse minnelyriek, zie Willaert 1992. Voor het danskarakter (het dansen was facultatief), zie Willaert 1993. Een voorbeeld van (zeldzame) uitstraling naar Noord-Duitsland vindt men in Van Anrooij 1991, 15.

69 Aan beide liederen kan trouwens een derde worden toegevoegd (3 aabc BC), zij het dat er sprake is van een kort refrein. Het komt voor in deel II van hs. Cgm 717 (fol. 105V) en is door Schröder al in de vorige eeuw met de liederen van Heinrich von Beringen in verband gebracht (Schröder 1898).

+ WvA: hs.Von

70 Nolte 1983, 149 beschouwt vs. 393-395 als ‘der Topos der allgemeinen Klage um den Toten’.Volgens mij zinspeelt de dichter hier veeleer op ridders en dames die het toernooi te Bar meemaakten en getuige waren van de dodelijke verwonding die hertog Jan opliep.

+ Nolte: toegevoegd

[p. 141]

dichter een literair spel speelde met het oorspronkelijke publiek. Onder de Minnereden bevindt zich namelijk een subtype dat bekend staat als ‘Minne und Gerecht’. Het gaat om personificatieallegorieën waarin een gerechtstafereel voorkomt, waarbij vrouw Minne het uiteindelijke oordeel uitspreekt. In het lofdicht op Jan I is de situatie juist andersom: daar zit vrouw Minne in het beklaagdenbankje. Denken we even terug aan de vroege datering van het gedicht, in een tijd dat er nog maar weinig Minnereden bekend zijn, dan klemt eens te meer de vraag hoeveel vroege Minnereden we niet kennen (of hoeveel ongedateerde Minnereden te laat gedateerd worden).

Uit het spel van de dichter blijkt in elk geval dat hij als ingewijde op de hoogte was van de amoureuze perikelen van zijn vroegere meester tijdens het noodlottige toernooi te Bar. Zijn literaire verwerking van dit historische gegeven, zoveel jaren vóór Lodewijk van Velthem (die ik in het begin citeerde) is zonder meer origineel te noemen. De ‘romantische’ toedracht tijdens het toernooi was natuurlijk koren op de molen van degenen die in hertog Jan I het toonbeeld zagen van de ideale, hoofse ridder. Als vechter, dichter en minnaar sprak hij tot de verbeelding van tijdgenoten en latere generaties. Zelfs na meer dan zeven eeuwen zijn we nog altijd niet over hem uitgepraat.

Zusammenfassung

Jan I. von Brabant wurde während eines Turniers zu Bar-le-Duc am 3. Mai 1294 tödlich verwundet. Dieses Turnier wurde veranstaltet zu Ehren der Vermählung von Eleonora, einer Tochter des Königs Edward I. von England, mit Heinrich III. von Bar. Jan I. wollte die Braut, in die er sich verliebt hatte, beeindrucken. Dieser romantische Tatbestand wird auf unerwartete Weise bezeugt in einer Totenklage auf Jan I., die in oder kurz nach dem Jahre 1298 geschrieben wurde von einem deutschen Dichter, der nach der Tradition der Spruchdichter arbeitete und von Jan I. gefördert wurde. Während eines Rechtsstreites in einem allegorischen Setting wird Frau Minne Jans Todes schuldig gesprochen. Das Lob, das Jan I. gespendet wird, macht zusammen mit einer Wappenbeschreibung aus der Totenklage eine sogenannte Ehrenrede, eine Gattung, die bis zum ersten Viertel des 15. Jahrhunderts im Deutschen Reich gepflegt wurde. In der Wappenbeschreibung wird das geviertete Wappen Brabant/Limburg Jan I. zugeschrieben; historisch hat er es aber nie geführt. Durch diese Darstellung strahlt die Ehre des Jan I. aber auf seinen Sohn und Nachfolger Jan II. aus, der das Wappen von 1298 an als Erster führte. Einige Lieder aus der Handschrift (14. Jahrhundert) in der die Ehrenrede überliefert worden ist, wurden über der literarischen Überlieferung im Rheinland von der Lyrik des Jan I. von Brabant beeinflusst.

Adres van de auteur

Universiteit Leiden

Opleiding Nederlandse Taal en Cultuur

Postbus 9515

nl-2300 ra Leiden

e-mail: [e-mail]

[p. 142]

Bijlage

Beschrijving van het heraldisch wapen in de ererede op hertog Jan I van Brabant (vs. 306-387).

Hey frier vnd bekanter* schilt,⁺
Der best von dem zobel brawn.*⁺
Ain climmender leo vf dem burdun,
Guldin von Abrabye,
Sint nit mer sin krye,
Als si daher gewesen sint.
Sin silber wiss ist worden blint.
Des climmenden leo varb
Verblichen ist so garb,
Das man da golt noch chelen* siht,⁺
An im ist immer scho^enes niht.
Von Brabant zway quartier,
Von Lippvrg* zway, div vier⁺
Sach man vf sinem schilt rich,
Div siht nv niemen denn enblich
Vnd hangen an den wenden.
Năch in wil niemen senden,
Si kan auch niemen me getragen.
Si sint wo an ir besten tagen.
Hay guldiner tracht,
Mu^egest dv so lacht*⁺
Vs dinem mvnd goltfar fiwer,
Das ist dir layder alles tivr.
Dv hangest layder nit als e.
Mit helm wirst dv nimmer me*⁺
Gesetzet vf als edel art.
Wa wart ie rich als reht zart
Vnd so geluklich wol gestalt.

+ Nolte: hs. vnbekanter

+ ed.-Nolte: brawn:

+ WvA: hs. en ed.-Nolte: helm

+ Nolte: hs. Lippvng

+ Nolte: hs. lach

+ ed.-Nolte: me.

[p. 143]

Literatuur

Anrooij, W. van, Spiegel van ridderschap. Heraut Gelre en zijn ereredes. Amsterdam, 1990, Nederlandse Literatuur en Cultuur in de Middeleeuwen 1.

-, ‘De reizende arts Peter van Münster’, in:W.P. Gerritsen, A. van Gijsen & O.S.H. Lie (red.), Een school spierinkjes. Kleine opstellen over Middelnederlandse artes-literatuur. Hilversum, 1991, Middeleeuwse Studies en Bronnen 26, 13-15.

-, ‘De verhouding tussen Melis Stoke en Jacob van Maerlant’, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 108 (1992), 156-167.

-, ‘Zwaanridder en historiografie bij Hennen van Merchtenen’, in: Spiegel der Letteren 36 (1994), 279-306.

-, ‘Het wapenteken van Hector in Seghers “Trojeroman”’, in: J.D. Janssens e.a., Op avontuur. Middeleeuwse epiek in de Lage Landen. Amsterdam, 1998, Nederlandse Literatuur en Cultuur in de Middeleeuwen 18, 63-78 (tekst) en 296-307 (noten en literatuur).

Avonds, P., ‘Brabant en de slag bij Woeringen. Mythe en werkelijkheid’, in: P. Avonds & J.D. Janssens, Politiek en literatuur. Brabant en de slag bij Woeringen (1288). Brussel, 1989, 15-99.

-, Koning Artur in Brabant (12de-14de eeuw). Studies over riddercultuur en vorstenideologie. Brussel, 1999,Verhandeling van de Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten, Klasse der Letteren, jrg. 61 (1999), nr. 167.

Blöte, J.F.D., Das Aufkommen der Sage von Brabon Silvius, dem brabantischen Schwanritter. Amsterdam, 1904, Verhandelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, Afdeeling Letterkunde, nieuwe reeks, V/4.

Boeren, P.C., Een Nederlandse wacht aan den Rijn. Jan de Eerste, hertog van Brabant. Amsterdam, 1942.

Brandis, T., Mittelhochdeutsche, mittelniederdeutsche und mittelniederländische Minnereden. Verzeichnis der Handschriften und Drucke. München, 1968, Münchener Texte und Untersuchungen zur deutscher Literatur des Mittelalters 25.

Bumke, J., Höfische Kultur. Literatur und Gesellschaft im hohen Mittelalter. Dl. 1. München, 1986, Deutscher Taschenbuch Verlag 4442.

Carlvant, K., ‘A Brabantine Illuminator of the Mid-thirteenth Century’, in: E. Cockx-Indestege & F. Hendrickx (red.), Miscellanea Neerlandica. Opstellen voor dr. Jan Deschamps ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag. Dl. 1, Handschriftenkunde en miniatuurkunst. Leuven, 1987, 355-380.

Ceunen, M., Jan I, hertog van Brabant: de dichtende en bedichte vorst. Leuven, 1994.

Cramer, T., Geschichte der deutschen Literatur im Mittelalter. Dl. 3, Geschichte der deutschen Literatur im späten Mittelalter. München, 1990, Deutscher Taschenbuch Verlag 4553.

Drös, H., ‘Wappen und Stand’, in: E. Mittler & W. Werner (red.), Codex Manesse. Katalog zur Ausstellung vom 12. Juni bis 4. September 1988 Universitätsbibliothek Heidelberg. Heidelberg, 1988, Heidelberger Bibliothekschriften 30, 127-152.

Essen, L. van der, ‘Jean d'Ypres ou de Saint-Bertin († 1383). Contribution à l'histoire de 1'hagiographie médiévale en Belgique’, in: Revue belge de philologie et d'histoire 1 (1922), 475-494.

Franz, K., Studiën zur Soziologie des Spruchdichters in Deutschland im späten 13. Jahrhundert. Göppingen, 1974, Göppinger Arbeiten zur Germanistik 111.

Gezelle, G. (ed.), Hennen van Merchtenen's «Cornicke van Brabant» (1414). Gent, 1896.

Glier, I., Artes amandi. Untersuchungen zu Geschichte, Überlieferung und Typologie der deutschen Minnereden. München, 1971, Münchener Texte und Untersuchungen zur Deutschen Literatur des Mittelalters 34.

-, Die deutsche Literatur im späten Mittelalter 1250-1370 (Geschichte der deutschen Literatur, dl. 3/2). München, 1986.

Goez, W., ‘Herzogin Sophia von Brabant (* 1224 † 1275)’, in: W. Goez, Gestalten des Hochmittelalters. Personengeschichtliche Essays im allgemeinhistorischen Kontext. Darmstadt, 1983, 367-406.

Goossens, J., ‘De Limburgse successieoorlog in de middeleeuwse Nederlandse en Duitse letterkunde’, in: J. Goossens (red.), Woeringen en de oriëntatie van het Maasland. Hasselt, 1988, Bijlagen van de Vereniging voor Limburgse Dialect- en Naamkunde 3, 11-24.

[p. 144]

-, ‘5 juni 1288: hertog Jan I van Brabant wint de slag bij Woeringen. De glorie van de ridder-dichter’, in: M.A. Schenkeveld-van der Dussen (hoofdred.), Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Groningen, 1993, 41-46.

Hage, T., ‘Tornoye die minde hi sere. Bij de dood van Jan I van Brabant (1294)’, in: Madoc 8 (1994), 195-202.

Hagen, F.H. von der (ed.), ‘Klagegedicht auf Herzog Johannes von Brabant. Aus der Würzburger Handschrift’, in: Germania 3 (1839), 116-130.

Heymans, J.G. (ed.), Van den derden Eduwaert, coninc van Ingelant hoe hij van over die zee is comen in meyningen Vrancrijc te winnen ende hoe hij Doernic belach. Uitgegeven met een inleiding over de Brabantse historiografie tussen ca. 1270 en ca. 1350. Nijmegen, 1983, Tekst en Tijd 10.

Janssens, J.D., ‘De Brabantse literatuur en de Lotharingische ambities van de hertogen. Een voorlopige schets...’, in: P. Avonds & J.D. Janssens, Politiek en literatuur. Brabant en de slag bij Woeringen (1288). Brussel, 1989, 101-144.

Jéquier, L. &W. van Anrooij, ‘Les généalogies armoriées de l'armorial du héraut Gelre et du manuscrit 131 G 37 de la Bibliothèque Royale de La Haye’, in: Archives héraldiques suisses 101 (1987), 3-44.

Kellermann, K., ‘Die Fragmente zur Schlacht bei Göllheim. Frühe Zeugnisse historisch-politischer Ereignisdichtung’, in: Euphorion 83 (1989), 98-129.

Laar, A. van, ‘De taaltoestanden in Brabant onder hertog Jan I en de internationale betrekkingen van dezen vorst volgens de “Rijmkroniek” van Jan van Heelu’, in: Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, 6e reeks, 8 (1929), 203-224.

Linden, H. vander, W. de Vreese & P. de Keyser (ed.), Lodewijk van Velthem's voortzetting van de «Spiegel historiael» (1248-1316). Dl. 2. Brussel, 1931.

Lippert, W., ‘Zwei höfische Minnelieder des 14. Jhs.’, in: Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Litteratur 40 (1896), 206-211.

Martene, E. & U. Durand (ed.), Thesaurus novus anecdotorum. Dl. 3. Parijs, 1717. (Fotomech. herdr. New York, 1968.)

Mihm,A., Überlieferung und Verbreitung der Märendichtung im Spätmittelalter. Heidelberg, 1967.

Müller, U., Untersuchungen zur politischen Lyrik des deutschen Mittelalters. Göppingen, 1974, Göppinger Arbeiten zur Germanistik 55/56.

Nolte, T., Lauda post mortem. Die deutschen und niederländischen Ehrenreden des Mittelalters. Frankfurt am Main [enz.], 1983, Europäische Hochschulschriften, Reihe 1, 562.

Pastoureau, M., Traité d'héraldique. Parijs, 1979.

Peters, U., Fürstenhof und höfische Dichtung. Der Hof Hermanns von Thüringen als literarisches Zentrum. Konstanz, 1981, Konstanzer Universitätsreden 113.

Rheinheimer, M., Rheinische Minnereden. Untersuchungen und Edition. Göppingen, 1975, Göppinger Arbeiten zur Germanistik 144.

Ridder, P. de, ‘Taalgebruik in de oorkonden van hertog Jan I (1267-1294) en hertog Jan II (1294-1312) van Brabant’, in: Bijdragen tot de Geschiedenis 63 (1980), Liber alumnorum Karel van Isacker s.j., 1-16.

Schäfke, W. (red.), Der Name der Freiheit 1288-1988. Aspekte kölner Geschichte von Woningen bis heute. Handbuch zurAusstellung des kölnischen Stadtmuseums in der Josef-Haubrich-Kunsthalle Köln 29.1.1988-1.5.1988. Keulen, 1988.

Schneider, K., Die deutschen Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek München Cgm 501-690. Wiesbaden, 1978, Catalogus Codicum Manu Scriptorum Bibliothecae Monacensis V/4.

-, Die deutschen Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek München Cgm 691-867. Wiesbaden, 1984, Catalogus Codicum Manu Scriptorum Bibliothecae Monacensis V/5.

Schröder, E., ‘Ein höfisches Minnelied des 14. Jhs.’, in: Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Litteratur 42 (1898), 161-162.

Sleiderink, R., De stem van de meester. De hertogen van Brabant en hun rol in het literaire leven (1106-1430). Amsterdam, 2003, Nederlandse Literatuur en Cultuur in de Middeleeuwen 25.

Snellaert, F.-A. (ed.), Nederlandsche gedichten uit de veertiende eeuw van Jan Boendale, Hein van Aken en anderen. Brussel, 1869.

[p. 145]

Stallaert, K.-F., Geschiedenis van hertog Jan den Eersten van Braband en zijn tijdvak. Brussel [enz.], 1859.

Tervooren, H., ‘Einige Bemerkungen zu Herzog Jan I. von Brabant und zu seiner Pastourelle “Eins meien morgens fruo”’ in: R. Krüger, J. Kühnel & J. Kuolt (red.), Ist zwîvel herzen nâchgebûr. Günther Schweikle zum 60. Geburtstag. Stuttgart, 1989, 127-141.

Vale, M., The Princely Court. Medieval Courts and Culture in North-West Europe 1270-1380. Oxford, 2001.

Verbij-Schillings, J. (ed.), Het Haagse handschrift van heraut Beyeren. Hs. Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 131 G 37. Hilversum, 1999, Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden 6.

Vries, H. de, Wapens van de Nederlanden. De historische ontwikkeling van de heraldische symbolen van Nederland, België, hun provincies en Luxemburg. Amsterdam, 1995.

Wauters, A., Le duc Jean I^er et le Brabant sous le règne de ce prince (1267-1294). Brussel, 1862, Mémoires Couronnés et Au tres Mémoires 13.

Westphal, S., Textual Poetics of German Manuscripts 1300-1500. Columbia, 1993.

Willaert, F., ‘Over “Ic sac noit so roden munt” van hertog Jan I van Brabant’, in: De Nieuwe Taalgids 79 (1986), 481-492.

-, 1989a, ‘Dw welt ist an allen orten reinisch. Über die Verbreitung zweier rheinischer Liedgattungen im Spätmittelalter’, in: Zeitschrift für deutsche Philologie 108 (1989), Sonderheft Literatur und Sprache im rheinisch-maasländischen Raum zwischen 1150 und 1450, 156-171.

-, 1989b, ‘Het minnelied als danslied. Over verspreiding en functie van een ballade-achtige dichtvorm in de late Middeleeuwen’, in: F.P. van Oostrom & F. Willaert (red.), De studie van de Middelnederlandse letterkunde: stand en toekomst. Symposium Antwerpen 22-24 september 1988. Hilversum, 1989, Middeleeuwse Studies en Bronnen 14, 71-89.

-, ‘Entre trouvères et Minnesänger: La poésie de Jean I^er, duc de Brabant’, in: K. Busby & E. Kooper (red.), Courtly Literature. Culture and Context. Selected Papers from the 5th Triennial Congress of the International Courtly Literature Society [...]. Amsterdam [enz.], 1990, Utrecht Publications in General and Comparative Literature 25, 585-594.

-, ‘Inleiding: Middelnederlandse lyriek in context’, in: F. Willaert e.a., Een zoet akkoord. Middeleeuwse lyriek in de Lage Landen. Amsterdam, 1992, Nederlandse Literatuur en Cultuur in de Middeleeuwen 7, 9-26 (tekst) en 317-328 (noten en literatuur).

-, ‘Het zingende hof. Ontstaan, vertolking en onthaal van hoofse minnelyriek omstreeks 1400’, in: F. Willaert e.a., Een zoet akkoord. Middeleeuwse lyriek in de Lage Landen. Amsterdam, 1992, Nederlandse Literatuur en Cultuur in de Middeleeuwen 7, 109-122 (tekst) en 348-359 (noten en literatuur).

-, ‘Laatmiddeleeuwse danslyriek in een land zonder grens. Het Berlijnse liederenhandschrift mgf 922’, in: H. Hipp (red.), Niederlandistik und Germanistik. Tangenten und Schnittpunkte. Festschrift für Gerhard Worgt zum 65. Geburtstag. Frankfurt am Main, 1993, 157-168.

-, ‘“Hovedans”: Fourteenth-century Dancing Songs in the Rhine and Meuse Area’, in: E. Kooper (red.), Medieval Dutch Literature in its European Context. Cambridge, 1994, Cambridge Studies in Medieval Literature 21, 168-187.

Willems, J.E (ed.), Rijmkronijk van Jan van Heelu betreffende den slag bij Woeringen, van het jaer 1288. Brussel, 1836.