Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2000

Devote boekcultuur
Wybren Scheepsma

Thomas Kock, Die Buchkultur der Devotio moderna. Handschriftenproduktion, Literaturversorgung und Bibliotheksaufbau im Zeitalter des Medienwechsels. Frankfurt am Main [enz.], Peter Lang, 1999, Tradition-Reform-Innovation. Studien zur Modernität des Mittelalters 2. ISBN 3-631-34837-1. Prijs: DM 108, -

De Moderne Devotie draagt het stempel een religieuze beweging van boeken en bibliotheken te zijn. Tegelijkertijd trekt zij boekengeleerdheid zeer in twijfel en zoekt zij haar heil in ascese en ook in intellectuele zelfbeheersing. In de figuur van de stichter Geert Grote komt deze Januskop al ten volle naar voren, of althans in de hagiografische traditie rondom zijn persoon. Aan de ene kant is Grote bereid zijn laatste penning aan een boek uit te geven, aan de andere kant legt hij zichzelf grote beperkingen op in zijn literatuurkeuze. In een persoonlijk leesplan komen uitsluitend libri devoti voor, werken van bekende kerkvaders, die hun waarde voor het geestelijk leven ruimschoots hebben bewezen. Speculatieve theologie of scholastische filosofie, Geert Grote moet het allemaal hebben gekend, maar hij nam zich na zijn bekering in 1374 voor het niet meer te lezen. Zijn boeken over magie verbrandde hij zelfs op de markt in Deventer.

[p. 90]

Het boek van Thomas Kock, de neerslag van een dissertatie-onderzoek aan de Westfälische Wilhelmsuniversität in Münster, stelt de omgang met boeken bij de Moderne Devotie opnieuw centraal. Hij concentreert zich daarbij uitsluitend op de mannelijke takken, die van de broeders van het gemene leven en van de koorheren van Windesheim. Die beperking brengt hem als vanzelf bij de Latijnse boekcultuur van de Moderne Devotie en daarmee in feite bij het hart van de beweging. Latijn was de taal die de broeders en de koorheren voor hun geestelijk leven veruit het liefst bezigden. Alleen de talrijke vrouwelijke leden en ook de lekenbroeders bedienden zich, bij gebrek aan een goede scholing, van volkstalige geschriften.

Deze monografie vormt een belangrijke bijdrage tot de kennis van de Moderne Devotie. Er is in de laatste decennia intensief onderzoek verricht naar de ‘devote boekcultuur’, overwegend vanuit de richting van de neerlandistiek en ook wel de germanistiek. Soms lijkt weleens te worden vergeten hoezeer deze orthodox-katholieke reformbeweging is geworteld in de kerkelijke traditie, die is belichaamd in de canon van een theologische latinitas. Het is een goede zaak dat Kock met dit werk nog eens nadrukkelijk naar voren brengt dat de basis van de devote boekcultuur ligt bij de mannelijke devoten, die in nauw contact stonden met de kerkelijke en de theologische traditie. Zij ook waren het die de geestelijke lijnen uitzetten voor de duizenden niet-clericaal gevormde leden van de Moderne Devotie.

Die Buchkultur der Devotio moderna heeft een overzichtelijke structuur. Het telt drie omvangrijke hoofdstukken, die elk voor zich weer in drie grote paragrafen zijn opgedeeld. Het eerste hoofdstuk is getiteld ‘Der Codex als Ware und Produkt asketischer Handarbeit’. Die titel brengt twee belangrijke aspecten van de devote boekcultuur tot uitdrukking: de economische betekenis van het boek als materieel object en het inspannende kopiëren van handschriften als ascetische oefening. Kock bespreekt hier eerst de verschillende vormen van schrijven zoals die door de devoten werden beoefend: schrijven ter opbouw van het persoonlijk geestelijk leven, schrijven voor de gemeenschap en schrijven voor geld teneinde de gemeenschap economisch draaiende te houden. In de volgende twee paragrafen worden de acquisitie van handschriften door de broeders en de koorheren en de produktie van handschriften met commerciële doeleinden besproken. De behoefte aan boeken vormde een grote aanslag op de financiën van de devotenhuizen. Een opmerkelijke conclusie luidt dat er in koorherenkloosters in de moeilijke beginjaren volop werd gekopieerd om geld te verdienen, maar dat men er, zodra dat kon, mee ophield. Wel bleef men kopiëren om de gemeenschappelijke bibliotheek uit te breiden. Een andere aardige observatie is de nadruk die kroniekschrijvers leggen op het feit dat een broeder de textualis beheerste, de boekletter waarmee liturgische boeken werden geschreven.

Het tweede hoofdstuk behandelt de opbouw en het functioneren van een devote standaardbibliotheek in al zijn facetten. In een eerste paragraaf reconstrueert Kock de inhoud van zo'n bibliotheek. Uiteraard gebruikt hij daarvoor de bewaard gebleven handschriften en allerlei verwijzingen naar boeken in historische bronnen. Een nuttige bron vormen ook de vrij talrijk overgeleverde leesinstructies en leesplannen, waarin wordt aangegeven wat een novice behoort te lezen of wat er van dag tot dag in de refter moet worden voorgelezen. Men mag er immers vanuit gaan dat de genoemde teksten in de collectie aanwezig waren. Ook wordt nauwkeurig nagegaan met welke boeken beginnende vestigingen werden uitgerust. Er werd, geheel in de geest van Geert Grote, bijna uitsluitend zogeheten ‘Erbauungsliteratur’ verzameld. Geschriften uit de boezem van de eigen beweging, zoals die van Geert Grote en Thomas van Kempen, vormen daarbij zeker niet de meerderheid. Daarna komt het praktische functioneren van de devote bibliotheken ter sprake. Hier blijkt een drietal instructies voor de refterlezing van de regulieren in Zevenborren van grote waarde. De devoten probeerden door middel van doordachte leesplannen jaarlijks een aantal belangrijke werken aan bod te laten komen. Tenslotte is er een paragraaf gewijd aan het lezen van volkstalige lectuur door lekenbroeders. In een gemiddeld Windesheims klooster leefde doorgaans een vrij beperkt aantal ‘niet-monniken’ en ook in de fraterhuizen treffen we lekenbroeders aan. In deze paragraaf vormt de bijzondere toestand in een ander klooster uit het Zoniënwoud, namelijk het Rooklooster, de belangrijkste leidraad.

Als laatste element in zijn studie onderneemt Kock een poging tot reconstructie van bibliotheken

[p. 91]

van individuele stichtingen. Hij laat zien hoe de afzonderlijke bibliotheken op een steeds geavanceerdere manier met elkaar werden verbonden. Kroongetuige is hier het bekende Register uit Rooklooster, waarin (delen van de) boekbestanden van ongeveer honderd kloosters zijn gedocumenteerd. Men kon dankzij deze en vergelijkbare andere catalogi gemakkelijk achterhalen waar een niet in het eigen klooster voorradige tekst eventueel geleend zou kunnen worden. Daarbij beperkten de devoten zich niet tot kloosters en fraterhuizen van de eigen beweging. Er is hier een afzonderlijke studie opgenomen gewijd aan de bibliotheek van de koorheren van Böddeken. Dankzij een inventarisatie van de laatste bibliothecaris Heinrich Buchholtz uit 1803, het jaar van de secularisatie van het klooster, kan het boekenbezit van Böddeken vrij goed worden gereconstrueerd. In een afsluitende paragraaf wordt ten slotte per convent een reconstructie van het boekenbezit gegeven. Jammer genoeg vinden we hier geen opsomming van alle bekende handschriften en hun inhoud, maar wordt in kort bestek beschreven waar we dergelijke informatie kunnen vinden. Veel van deze gegevens berusten kennelijk op autopsie. De artikelen in deze paragraaf kunnen dus gelezen worden als een actualisering van de rubrieken over boekbezit en bibliotheken in het Monasticon Windeshemense, het Monasticon fratrum vitae communis en A.G. Weilers Volgens de norm van de vroege kerk (1997), over de Nederlandse fraterhuizen.

In het nawerk van het boek worden 26 afbeeldingen gegeven van handschriftelijk materiaal dat elders in de tekst aan de orde is gekomen. Wat uitvoeriger onderschriften waren daar wat mij betreft welkom geweest; men kan op grond van de foto's niet uitmaken waar ze in Kocks studie aan de orde worden gesteld. Verder neemt Kock een aantal teksten over de refterlezing als bijlage op. Als ‘Text 1’ worden drie stukken uit handschriften van het klooster Zevenborren in de vorm van een leeseditie gepresenteerd. Het gaat om twee afzonderlijke versies van een instructie voor de lezing in de refter en verder om het deel van een omvangrijk lectuurplan uit Zevenborren dat op de tafellezing betrekking heeft. ‘Text 2’ biedt een editie van een vergelijkbaar document uit Groenendaal. Na een handige samenvatting, waarin de belangrijkste resultaten overzichtelijk bijeen staan, wordt het boek besloten met een bibliografie en twee registers.

Met de indrukwekkende omvang van het ‘Literaturverzeichnis’ raken we aan een belangrijk kenmerk van deze studie. Deze bibliografie beslaat niet minder dan 50 pagina's (p. 354-394), wat neerkomt op het niet geringe aantal van zo'n 1300 verwerkte publicaties. Lexiconartikelen zijn dan nog niet eens opgenomen. Kock heeft duidelijk uitvoerige bibliografische naspeuringen gedaan en heeft daarnaast vele handschriften en archivalische bronnen in autopsie gezien. Hij is daardoor in staat om de belangrijke teksten en documenten over de Latijnse boekcultuur van de devoten in samenhang te bespreken en kan deze soms ook opnieuw interpreteren. Bovendien draagt hij allerlei nieuw materiaal aan. Zo is Kock de eerste die serieus aandacht besteedt aan hs. Wenen, ÖNB, s.n. 12897 uit Rooklooster, dat een verzameling hoogst interessante Middelnederlandse teksten bevat, waaronder een serie visioenen van een anonieme non. Jammer is wel dat hij de inhoudelijke en paleografische argumenten die hij zegt te hebben voor een vroegere datering van dit handschrift in het tweede kwart van de vijftiende eeuw, niet of nauwelijks toelicht (p. 219-222).

Die Buchkultur der Devotio moderna confronteert ons met een enorme rijkdom aan onderzoeksgegevens. Dat een zekere onnauwkeurigheid de keerzijde is van een dergelijke rijkdom, hoeft nauwelijks te verbazen. Bij een ander Rooklooster-handschrift, het bij neerlandici veel bekendere Wenen, ÖNB, 15258, tast Kock duidelijk mis. Dat handschrift bevat inderdaad Van seven manieren van minnen van Beatrijs van Nazareth (f. 252r-271v), het enige werk van haar hand dat we kennen. Kock zet echter ook de tekst Van menigher hande minne (f. 231r-252r) op haar naam, maar het gaat hier echt om Limburgs sermoen 41 (waarin onder meer de tekst van de tiende brief van Hadewijch is verwerkt). Hier wreekt zich het feit dat Kock niet goed thuis is in de overlevering van de Middelnederlandse literatuur. Dat is hem, als historicus en latinist, niet zwaar aan te rekenen. Het is echter de nogal definitieve manier waarop hij ook over dit onderwerp schrijft, die enige wrevel wekt.

Misschien het grootste voordeel van de benadering die Kock heeft gekozen, is dat nu eindelijk eens de moderne devoten uit de Nederlanden en de Duitstalige gewesten als leden van een samenhangende geestelijke cultuur worden beschouwd. Er bestaat onder wetenschappers nog steeds een zekere

[p. 92]

neiging om zich door landsgrenzen te laten beperken, maar Kock bestrijkt de volledige geografische invloedssfeer van de Moderne Devotie. Het gaat hem er niet om regionale verschillen op te sporen, maar om een algemeen beeld te schetsen van de boekcultuur binnen deze beweging. Wie wel verschillen zoekt, valt het op hoe groot in feite de innerlijke samenhang binnen de Moderne Devotie is geweest. Toch blijft het voor mij nog een vraag in hoeverre die grote uniformiteit niet ook door historische ontwikkelingen buiten de beweging om veroorzaakt wordt. In het onderzoek bestaat evenwel een zekere neiging, ook bij Kock, om zo ongeveer alles wat in de veertiende en vijftiende eeuw op het gebied van geestelijke boekcultuur tot stand komt, op het conto van de Moderne Devotie te schrijven.

Ondanks de onmiskenbare verdiensten die Kocks Die Buchkultur der Devotio moderna heeft, heeft dit boek ook iets ongrijpbaars. Ik vermoed dat dat komt omdat er geen voldoende scherpe vraagstelling aan ten grondslag heeft gelegen. Er is ontstellend veel materiaal verzameld, uit alle landstreken waar de Moderne Devotie actief was en uit een periode die de late veertiende tot en met de vroege zestiende eeuw bestrijkt. Kock brengt een enorme hoeveelheid aan onderzoeksgegevens over de boekcultuur van de Moderne Devotie bijeen, maar laat naar mijn idee te vaak na uit te leggen waarom hij een thema aan de orde stelt. Hij had zijn lezers een dienst bewezen als hij helder uiteen had gezet welke vragen hij precies wilde beantwoorden. Wat ik in dat opzicht vooral mis is een verantwoording van wat aan ouder onderzoek is ontleend, in welk opzicht Kock met andere onderzoekers van mening verschilt en waar hij zelf nieuwe inzichten aandraagt.

Toen ik in de ondertitel de term ‘Medienwechsel’ las, vermoedde ik dat dit boek in ieder geval de overgang van handschrift naar gedrukt boek bij de Moderne Devotie wilde onderzoeken, maar dat is niet het geval. Integendeel, Kocks belangstelling blijkt primair uit te gaan naar het handschrift en de rol die het handgeschreven boek vervulde in het geestelijk leven. Mij had een diachroon onderzoek naar de steeds verdergaande pragmatisering van de schrift- en bibliotheekcultuur binnen de Moderne Devotie zeker vruchtbaar geleken. Met de grote boekenhonger en het persoonlijke leesplan van Geert Grote als uitgangspunt - Kock zet alle relevante gegevens nog eens mooi bijeen - had onderzocht kunnen worden op welke manier de optimalisering van boekproductie, bibliotheekorganisatie en meditatietechniek hun invloed op de devote boekcultuur deed gelden.

Kock plaatst zijn studie zelf vanaf de eerste pagina in het perspectief van het schriftelijk apostolaat dat de Moderne Devotie onder leken zou hebben uitgeoefend. Dat is geen gelukkige keuze. Omdat de devoten geen predikorde waren, zouden zij, zo is lange tijd gedacht, met de pen hebben gepreekt. De massaal overgeleverde volkstalige geschriften en handschriften zouden hebben gediend om de gewone gelovige te hervormen. Deze theorie is in het toonaangevende Nederlandse en het Belgische onderzoek al sinds de jaren tachtig van de vorige (twintigste) eeuw volledig losgelaten. De moderne devoten schreven boeken om zichzelf en hun eigen gemeenschap geestelijk te verbeteren, en niet om de leken in de wereld te hervormen. Het valt juist op hoezeer ze zich van de wereld afkeren en zich vooral om hun eigen zielenheil bekommeren. Tegen deze achtergrond is het verbazend dat Kock, in bibliografisch opzicht toch zeer bij de tijd, de oude koe van het lekenapostolaat nogmaals van stal haalt om vervolgens met enige regelmaat te demonstreren dat deze theorie over het algemeen weinig geldigheid bezit.

Kock wijdt een aparte studie aan het lezen van geestelijke literatuur door leken (paragraaf II.3). Gaat zijn boek verder vooral over het Latijn, hier komt de volkstaal - en dus het voornaamste interessegebied van Queeste - nadrukkelijk in beeld. Van doorslaggevende betekenis is vanzelfsprekend het traktaatje De libris teutonicalibus van Gerard Zerbolt van Zutphen, waarin namens de Moderne Devotie enerzijds wordt bepleit dat ongeleerde leken het recht hebben om de bijbel en andere geestelijke werken in de volkstaal te lezen, terwijl anderzijds wordt bepaald dat leken slechts een beperkt aantal zorgvuldig geselecteerde bijbelboeken en stichtelijke teksten tot zich mogen nemen. Als leken gelden hier in beginsel alle niet-clerici, dus ook de duizenden vrouwelijke leden van de Moderne Devotie. Kock beperkt zich bij de bespreking van dit thema ten onrechte tot de lekenbroeders in de Windesheimse kloosters, in omvang een relatief kleine groep. Wie de problematiek van het ‘lekenapostolaat’

[p. 93]

bij de Moderne Devotie serieus aan de orde wil stellen, kan mijns inziens niet aan de devote vrouwen met hun grote volkstalige bibliotheken voorbijgaan.

De visie van de devoten op het lezen van geestelijke literatuur door leken wordt gedemonstreerd aan de hand van de in de neerlandistiek niet onbekende casus-Rooklooster. Hoewel deze casus inderdaad bijzonder interessant is, betwijfel ik of het in dit verband wel de juiste keuze is. De lekenbroederbibliotheek van Rooklooster is allerminst representatief voor de Moderne Devotie, zoals alleen al de overlevering uitwijst. Geen ander Windesheims mannenklooster heeft een zo grote verzameling volkstalige handschriften nagelaten. Alleen Groenendaal had dit aantal misschien kunnen evenaren, als daar niet in 1432 vrijwel de hele bibliotheek was verbrand. De thuishaven van Jan van Ruusbroec heeft vermoedelijk ook vrij veel volkstalige handschriften bezeten, uiteraard ook van de prior zelf. Die verzameling werd na 1432 niet meer systematisch aangevuld, omdat in die tijd de kanunniken van Windesheim het accent veel meer dan voorheen op het Latijn legden. Dat wil niet zeggen dat er binnen het Kapittel geen interesse meer was voor volkstalige geschriften, maar deze werden in de vijftiende eeuw vooral ten behoeve van de lekenbroeders en andere illiterati samengesteld. Op die categorie zijn ook de leesvoorschriften van De libris teutonicalibus van toepasssing.

In de veertiende eeuw, toen Groenendaal en Rooklooster gesticht werden, bestond er in Brabant een onmiskenbare tendens om theologische en mystieke onderwerpen in de volkstaal te behandelen. Ruusbroec is natuurlijk het boegbeeld van deze beweging, maar ook het vertaalwerk van de Bijbelvertaler van 1360 bewijst de grote belangstelling voor volkstalige geschriften in Brabant. De bekende lijst van de Dietse boeken uit Rooklooster, opgesteld omtreeks 1400, vormt in zekere zin de neerslag van de volkstalige (mystieke) beweging in Brabant. De lijst noemt verschillende werken van Ruusbroec en telt maar liefst drie handschriften met de werken van Hadewijch. Overgeleverde veertiende-eeuwse handschriften (sommige onmiskenbaar van voor de stichting in 1374!) bevatten behoorlijk explosieve mystieke literatuur, soms van verdachte, pseudo-eckhartische signatuur. Deze Dietse boeken bevatten dus allerminst geschikte stof voor ongeleerde leken. Kock stelt terecht dat deze teksten ook door de kanunniken van Rooklooster gelezen moeten zijn, wier spiritualiteit geworteld was in de Brabantse mystiek van Ruusbroec en de zijnen. Maar daarmee vervalt mijns inziens de grond om juist Rooklooster als voorbeeld van volkstalige boekcultuur bij de Moderne Devotie op te voeren. Daarbij moet dan nog worden aangetekend dat het Kapittel van Groenendaal, waartoe ook Rooklooster en Zevenborren behoorden, eerst in 1413 toetrad tot het Kapittel van Windesheim. Pas vanaf dat moment kunnen deze Brabantse kloosters tot de beweging der Moderne Devotie worden gerekend. Hoezeer ik Kocks moed om ook dit onderwerp aan de orde te stellen waardeer, de casus-Rooklooster is hier naar mijn idee niet op zijn plaats. Zeer recente onderzoeksresultaten uit Antwerpen en Leiden doen bovendien vermoeden dat in deze studie het laatste woord over de Dietse boeken uit Rooklooster niet is gesproken.

Thomas Kock heeft de wetenschap een boek bezorgd waarvoor zeer veel materiaal is bestudeerd, dat op deskundige wijze geordend en op overzichtelijke wijze gepresenteerd wordt. Hij behandelt in alleszins toegankelijke taal - beslist een verdienste voor een Duitstalige studie - niet alleen alle bekende bronnen over de omgang met boeken bij de moderne devoten, zoals Geert Grotes boekenhonger en het Register uit Rooklooster, maar ook een scala aan nieuwe en minder bekende voorbeelden en bewijsplaatsen. (Wel had hij veel van zijn lezers een plezier gedaan met vertalingen van de talrijke Latijnse citaten.) Dit boek vormt daardoor een zeer belangrijk overzichtswerk en een onmisbaar instrument voor verder onderzoek. Het is te verwachten dat Kocks werk vooral in het Duitse taalgebied, waarvoor het in eerste instantie geschreven lijkt, de aandacht zal vestigen op de bijzondere boekcultuur van de Moderne Devotie.

Adres van de auteur: Universiteit Leiden, nlcm, Postbus 9515, nl-2300 ra Leiden