Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1999

[p. 201]

...nemende den wille voor de daet ende tdeel voor al...
Janny Schenkel

Naar aanleiding van: Ambrosius Zeebout, Tvoyage van Mher Joos van Ghistele. Uitgegeven met inl., aant. en een onderzoek naar de bronnen door R.J.G.A.A. Gaspar. Hilversum, Verloren, 1998. Middeleeuwse Studies en Bronnen, 58. (448 blz.) ingenaaid, ill. ISBN 90-6550-031-6. Prijs: f 79,-.

Geruime tijd heeft de neerlandicus R.J.G.A.A. Gaspar in betrekkelijke rust gewerkt aan een editie van een oorspronkelijk Middelnederlands reisverhaal, dat niet alleen in omvang maar ook als geografisch, etnografisch en bijbels naslagwerk de beroemde reis van Jan van Mandeville overtreft. De Gentse edelman Joos van Ghistele maakte in de jaren tachtig van de vijftiende eeuw een reis, die zich aanvankelijk laat aanzien als een pelgrimsreis naar Jeruzalem maar die uitmondt in een bijna onnavolgbare doorkruising van het huidige Midden-Oosten. Na terugkomst werd in zijn opdracht over deze reis een verhaal geschreven door een zekere Ambrosius Zeebout. Dat Tvoyage van Mher Joos van Ghistele in de neerlandistiek slechts beperkte aandacht heeft gekregen, is vooral te wijten aan het ontbreken van een deugdelijke editie. In de vorige eeuw zijn fragmenten uitgegeven in de Revue Générale (37 (1882), 723-764; 38 (1883), 46-71, 193-210), in 1935-36 verscheen een sterk verkortende navertelling van het reisverhaal door A. Demaeckere en in 1976 werd in Egypte een Franse vertaling van het derde boek van het reisverhaal uitgegeven door R. Bauwens-Préaux. De enorme omvang van het reisverhaal (in druk 344 bladzijden) heeft waarschijnlijk elke potentiële editeur afgeschrikt van het aanvangen van een dergelijke onderneming. Dat nu Gaspar de moed en tijd heeft gevonden dit toch te doen, is een verdienste op zich. Dat laat onverlet dat deze langverwachte editie kritisch beschouwd moet worden.

Editeurs van moderne teksten kunnen sinds 1995 voor hun editie-uitgangspunten een beroep doen op Marita Mathijsens Naar de letter. Handboek editiewetenschap. In het voorbericht spreekt zij de verwachting uit dat de chaos in de editietheorie wel niet bedwongen zal worden met haar publicatie maar eveneens leest men er de hoop in, dat een einde komt aan de beunhazerij in het vak. Helaas zijn de door Mathijsen gepresenteerde editie-handreikingen niet van toepassing op middeleeuwse handschriften: ‘Door de achterliggende overleveringsgeschiedenis heeft het uitgeven van deze handschriften een eigen problematiek die op edities van modernere teksten niet van toepassing is’ (p. 16). Het Constantijn Huygens Instituut zou - als instituut dat immers zijn bestaansrecht ontleent aan de editiewetenschap - in deze leemte moeten voorzien.

Maar zolang een dergelijk editiehandboek voor middeleeuwse teksten nog een desideratum is, staat het in feite iedereen vrij naar eigen opvattingen en inzicht een editie te presenteren. Hier en daar zijn echter wel opvattingen en definities van de verschillende editievormen geponeerd. Het overzichtelijke onderscheid tussen diplomatische en kritische edities is in 1977 min of meer vastgelegd met de uitgave van Truwanten: ‘Een diplomatisch afschrift (en dat is nog niet precies hetzelfde als een editie! - JS) is dus een nauwkeurige weergave door middel van moderne schrifttekens, van de tekst zoals die in de bron staat’ (p. 21).

De uitgaven in de reeks Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden (deel I-IV zijn verschenen, deel V-VII verschijnen binnenkort) zijn gebaseerd op de Richtlijnen voor de uitgave, waarin uitvoerige aanwijzingen worden gegeven om tot een diplomatische editie te komen.

De makers van Truwanten omschrijven een kritische tekst als ‘een tekst waarin door de editeur(s) een bepaalde hoeveelheid interpretatie is verwerkt om het de lezers gemakkelijker te maken die tekst te begrijpen’ (p. 37). Het gaat om ‘de optimale presentatie van een litterair werk, waarbij de in de bron (of bronnen) overgeleverde tekstvorm het uitgangspunt vormt’ (p. 39). In een bespreking van Truwanten heeft A.M. Duinhoven gepoogd om deze definitie verder aan te scherpen: een kritische tekst zou alleen kritisch zijn als er sprake is van reconstructies - en dat is weer heel wat anders dan het aanbrengen van verbeteringen. Mede hierom pleit Duinhoven voor het invoeren van de term ‘leestekst’ of ‘leesuitgave’ voor een diplomatische tekst waarin interpunctie is toegevoegd en waarin verbeteringen zijn aangebracht (Leuvense bijdragen 68 (1979), p. 341-351).

[p. 202]

Naast deze vormen zijn nog andere denkbaar. De editie van de Lancelot-compilatie wordt door de editeurs zelf een ‘teksthistorische editie’ genoemd, daarin aansluitend bij de Duitse traditie van de ‘textgeschichtliche Edition’. In dit type editie wordt de gelaagdheid van de tekst(geschiedenis) inzichtelijk gemaakt.

Hoe nu de editie van Tvoyage van Mher Joos van Ghistele, geschreven door Ambrosius Zeebout en nu uitgegeven door R.J.G.A.A. Gaspar, te beschouwen? Zonder dat dit geëxpliciteerd wordt, lijkt Gaspar gekozen te hebben voor de leesuitgave van Duinhoven: de tekst is letter voor letter afgeschreven; spelling van u en v en i en j is genormaliseerd, hoofdlettergebruik en interpunctie zijn aangepast aan hedendaags gebruik. Op 79 plaatsen heeft Gaspar verbeteringen in de tekst aangebracht. Op een aantal plaatsen is beschadigde tekst aangevuld met tekst uit een van de andere bronnen. De initialen, die ontbreken in het handschrift dat als basis dient, zijn eveneens aangevuld op grond van de andere bronnen (p. lii-liii).

Toch laat de verantwoording van de uitgave door Gaspar een onbevredigend gevoel achter. Er komen al lezend nogal wat vragen op. De keuze voor de basistekst bijvoorbeeld (in dit geval het handschrift dat bewaard wordt bij de Egyptologische Stichting Koningin Elizabeth te Brussel, onder de signatuur hs. 55.473) wordt niet anders beargumenteerd dan door de opmerking: ‘De afschrijvers zijn over het algemeen zeer nauwgezet te werk gegaan’ (p. xlix) en de negatieve selectie ten aanzien van de beide andere handschriften door:‘Hs. K.B. IV, 330 was ongeschikt omdat het veel te onnauwkeurig bleek te zijn. Hs. Namen, B.U., R. Mn B 46 was mijns inziens toch minder geschikt omdat zijn taal al te veel verschilde van de wellicht meer oorspronkelijke zoals het oudste manuscript, hs. Eg. St., 55.473, die biedt’ (p. lii).

Over het hs. Namen, B.U., R. Mn B 46 schrijft Gaspar verder dat de afwezigheid van veel naamvalsuitgangen (die ook niet vervangen zijn door een abbreviatuurteken) ‘erop zou kunnen wijzen dat de tijd waarin het vervaardigd werd, ná die der beide andere handschriften ligt.’

Ik krijg bij deze argumentatie toch het vermoeden dat hier eerder een pragmatische keuze voor de uit te geven tekst is gemaakt, dan een die door wetenschappelijke argumenten wordt gedragen. Het handschrift van de Egyptologische Stichting mag dan naar alle waarschijnlijkheid het oudst overgeleverde zijn (waarom heeft Gaspar eigenlijk geen nieuw watermerkenonderzoek gedaan?), daarmee is nog niet gezegd dat deze het dichtst bij de oorspronkelijke tekst staat. Gaspar zegt dat weliswaar ook niet maar suggereert het wel. Van de onnauwkeurigheid van hs. K.B. IV 330 had ik me graag met voorbeelden laten overtuigen, maar die ontbreken helaas.

De veronderstelde ‘nauwgezetheid van de afschrijvers’ verdient ook meer toelichting: het handschrift is door slechts één kopiist geschreven. Door te spreken over ‘afschrijvers’ suggereert Gaspar een overlevering in meer generaties van handschriften. Dit roept onmiddellijk de vraag op hoe het dan zit met die overlevering? Hoe dicht staan de handschriften bij de oorspronkelijke tekst van Zeebout en hoe verhouden de overgeleverde handschriften zich dan tot elkaar?

De incompleetheid van het handschrift van de Egyptologische Stichting wordt te onnauwkeurig aangeduid: ‘achterin zijn enkele bladen weg waarop driekwart van het 30e capittel alsook het 31e, 32e en 33e capittel van Boek VIII waren geschreven’ (p. xlviii). Hoe wéét Gaspar dit? Het kan net zo goed zijn dat de tekst in dit handschrift nooit compleet geweest is, of dat deze tekst misschien wel meer hoofdstukken telde. Gaspar doet helaas geen moeite om zijn bewering te ondersteunen met bijvoorbeeld een onderzoek naar de katernopbouw van het handschrift.

Gaspar zegt de tekst van het reisverslag te willen bezorgen en daarbij gebruik te maken van het handschrift van de Egyptologische Stichting (p. lii). In feite geeft hij echter de inhoud van dit handschrift integraal uit; slechts de ontbrekende laatste hoofdstukken van het reisverhaal worden uit een andere bron gehaald.

Ook waar het de indeling in acht boeken betreft, gaat Gaspar naar mijn mening te kort door de bocht: ‘De indeling in acht boeken, die in de handschriften ontbreekt maar wél door Ambrosius Zeebout in zijn inleiding is vermeld, geschiedde op grond van de latere boekuitgave’ (p. lii). Kennelijk doelt Gaspar hier op de lay-out in de drukken, waarin elk boek (en daarbinnen elk hoofdstuk) van een

[p. 203]

titel is voorzien. De tekst van het reisverhaal is, óók in de handschriften, wel degelijk verdeeld in boeken. Ik geef onmiddellijk toe dat dit niet altijd even duidelijk wordt aangekondigd maar de aanvangsregels van de boeken I, II, V, VI en VII zijn niet mis te verstaan. De indeling van de tekst in boeken is dus wel degelijk in de handschriften terug te vinden!

Aansluitend hierop kan de vraag gesteld worden in hoeverre de tekstpresentatie in de bron dwingend is voor de moderne uitgave. Zowel in de handschriften als in de drukken rijgen de zinnen zich zonder alinea-indeling aaneen. In de handschriften vinden we slechts beperkte interpunctie; de drukken daarentegen zijn royaal voorzien van tekststructureringsmiddelen. Gaspar brengt, zeer terecht, een interpunctie aan maar ziet af van een alinea-indeling. Hierdoor oogt de editie als eenzelfde woordenbrij als de handschriften. Dat is jammer. Ik zie geen enkel bezwaar om, omwille van de leesbaarheid, de prozatekst op een moderne manier te structureren. Het veelvuldig gebruik van ‘Item’ in de tekst van het handschrift geeft daar ook alle aanleiding toe.

Een laatste punt over de verantwoording van de uitgave betreft de doelgroep. Het vijftiende-eeuwse taalgebruik van Zeebout is onmiskenbaar middeleeuws als het gaat om zinsconstructies en woordgebruik. Daarnaast kan in veel gevallen Franse invloed op de taal worden aangewezen. Gaspar zegt voor sobere aantekeningen te kiezen: ‘Ik heb er met name van afgezien - sporadische uitzonderingen daargelaten - allerlei woordbetekenissen te geven die de lezer zelf zou kunnen opzoeken in Verwijs-Verdam-Stoett, Middelnederlandsch woordenboek of in het Woordenboek der Nederlandsche Taal, en de velerlei algemeen-christelijke c.q. Rooms-Katholieke termen en gebruiken toe te lichten die (in ieder geval tot voor kort) als bekend mochten worden verondersteld’ (p. liii). Hiermee beperkt Gaspar in belangrijke mate de doelgroep van zijn editie: de lezer moet ofwel zelfde beschikking hebben over genoemde naslagwerken ofwel in een bibliotheek gaan zitten lezen. Niet iedereen zal hiertoe in staat zijn. Bovendien had de erkenning dat veel termen die hun betekenis vinden in de geloofssfeer nu niet meer bekend zijn, eerder aanleiding moeten zijn om die termen dan juist wel te verklaren. Een editeur die er op uit is een tekst toegankelijk te maken, zal zich ook moeten inspannen om het voor zijn lezers aantrekkelijk te maken. Daarin schiet deze editie naar mijn mening te kort. Een zin als: ‘Dus tgheloeve ghesprietelt zijnde inden landen, zo reesser eene groote dolinghe ende devisie, ende onder tvolc worden rijsende groote benderien; de eene hilden Machomet met vele argumenten daer toe dienende, dander hilden Haly ooc met grooten redenen sustinerende...’ (31v) verdient op z'n minst enkele woordverklaringen. En niet iedereen zal de woorden ‘ijdonne’ (33r), ‘rebuste’ (34r), ‘mosstaejen’ (34r, 34v) kunnen vertalen. Of de zinsnede: ‘... dat zij alle up zuvel ende rapijnen meest leven’ (34v, rapijnen = roof, vgl. MNW VI, 1041-42). En zo zijn er talloze voorbeelden; al radend kan de lezer wel bedenken wat de auteur ongeveer bedoeld moet hebben maar erg aantrekkelijk wordt het er niet van.

Mogen de verantwoording van de uitgave en de woordverklaring dan minimaal zijn, de tekst daarentegen is zeer betrouwbaar. Steekproeven in een aantal tekstgedeelten brachten slechts weinig foute lezingen aan het licht. Bovendien zijn de gevonden fouten niet relevant voor het tekstbegrip: f. 127r7: hs. schinende, ed. schijnende; f. 190r4: hs. teekenen, ed. teeckenen; f. 190v2: hs. conduiten, ed. conduten; f. 22447: hs. houffenden, ed. houfenden; f. 224r35: hs. sorten, ed. soorten. En zo zijn er wel meer te vinden, zonder dat het storend wordt. Dat is een mooi resultaat, want hiermee is een matig toegankelijke tekst (van het handschrift Brussel, E.S. 55.473 zijn in de meeste wetenschappelijke in Nederland en België bibliotheken microfiches beschikbaar) op een betrouwbare wijze beschikbaar geworden.

Gaspar heeft niet volstaan met een nauwgezette teksteditie, maar ook heeft hij na elk ‘boek’ aantekeningen toegevoegd. In de tekst wordt met voetnoten naar deze aantekeningen verwezen. Het getuigt van grote moed om een tekst waarin zo rijkelijk gebruik gemaakt is van bronnenmateriaal van aantekeningen te willen voorzien. In zijn ‘Inleiding’ gaat Gaspar op beschrijvende wijze op deze bronnen in; in de aantekeningen gaat het merendeels om identificatie van de bron, een aangehaald citaat of een korte toelichting op een tekstpassage. De aantekeningen zijn noodgedwongen kort maar bieden talrijke aanknopingspunten voor verder onderzoek. Naar mijn mening zou het met name de moeite lonen om het authenticiteitsgehalte van het reisverhaal te onderzoeken. Gaspar gaat hier niet op in: voor hem lijkt vast te staan dat de volgorde van de gebeurtenissen in het verhaal, de chronolo-

[p. 204]

gie van de reis van Van Ghistele volgt. Zeebout maakt royaal gebruik van bronnen en Gaspar beschouwt dat in feite als aankleding van de reisnotities die Van Ghistele had gemaakt. Het lijkt mij echter zeer de moeite waard om de vrijheden die Zeebout zich veroorloofde verder te onderzoeken.

Al met al kunnen we concluderen dat Gaspar goed werk heeft afgeleverd voor wie met name geïnteresseerd is in het reisverhaal van Joos van Ghistele. De kritische kanttekeningen betreffen vooral de gekozen editievorm, waardoor het verhaal slechts voor een kleine groep toegankelijk is geworden. Dat neemt niet weg dat een bijna onuitputtelijke bron voor onderzoek beschikbaar is gekomen.

Adres van de auteur: Jozef Israëlsstraat 58A, nl-9718 gn Groningen