Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1999

[p. 99]

Het Luikse ‘Leven van Jezus’
Een Nederlandse evangeliënharmonie uit de dertiende eeuw
August den Hollander

Inleiding

Het Middelnederlandse Leven van Jezus dat in deze aflevering van Queeste centraal staat, is overgeleverd in een handschrift uit het laatste kwart van de dertiende eeuw dat zich bevindt in de bibliotheek van de Luikse universiteit (onder signatuur MS. 437) en wordt daarom meestal kortweg aangeduid als het Luikse Leven van Jezus.¹ Voordat het handschrift op 18 maart 1824, bij koninklijk besluit, in bezit kwam van de bibliotheek in Luik, was de codex eigendom van de paters benedictijnen te St.-Truiden.² Naar deze oudere bewaarplaats staat de tekst ook wel bekend als het St.-Truiden Leven van Jezus of St-Troud Vita Jesu Christi.

De tekst in het Luikse handschrift biedt, in 245 hoofdstukken, een doorlopende vertelling van het leven van Jezus, vanaf zijn geboorte tot en met zijn dood, opstanding en verheerlijking. Deze vertelling is gebaseerd op de harmonisatie van de teksten van de vier evangeliën. Naar de vorm is het Leven van Jezus een evangeliënharmonie, of in het Latijn diatessaron naar het Griekse διὰ τεσσάρων.³ Het Luikse Leven van Jezus is daarom ook betiteld als het Luikse Diatessaron. De term diatessaron is de gangbare aanduiding voor de oudste bekende evangeliënharmonie, die circa 172 n.C. door Tatianus is vervaardigd. Deze harmonie was waarschijnlijk in het Syrisch geschreven.⁴ Vanwege de vroege datum van compositie, wordt deze tekst beschouwd als een belangrijke getuige voor de vaststelling van de oudste tekst van de evangeliën. Van Tatianus' Diatessaron is geen exemplaar bewaard gebleven. Wel zijn er vertalingen, aanhalingen en bewerkingen van deze tekst overgeleverd in talrijke, zowel Oosterse als Westerse, talen. Deze behoren in veel gevallen tot de oudste bewaard gebleven literaire teksten in het betreffende taalgebied.

Sinds het einde van de dertiende eeuw hebben (vertaalde) evangeliënharmonieën een belangrijke rol gespeeld in de geschiedenis van de Middelnederlandse bijbelvertaling en vanwege hun populariteit tevens in de godsdienstige en culturele ontwikkelingen in de Nederlanden.⁵ In de bestaande literatuur is vooral gewezen op hun functie als leidraad voor meditatie en contemplatie, voornamelijk binnen het kloosterleven.⁶

1 In deze aflevering van Queeste is eveneens de benaming Luikse Leven van Jezus aangehouden. Zie voor een beschrijving van het handschrift Biemans 1984, no. 1. De beschrijving van het Luikse handschrift in de lopende tekst is, tenzij anders aangegeven, uit deze catalogus overgenomen.

2 Deschamps 1972, p. 145. De abdij is in 1796 opgeheven.

3 Het woord diatessaron is oorspronkelijk een muziekterm en betekent ‘vierklank’, maar in dit verband ook: ‘door (διὰ) [de] vier (τεσσάρων) [evangeliën] heen’, zie Petersen 1994, p. 49-50.

4 Petersen 1994, p. 9-34, met name 26-34.

5 Zie bijvoorbeeld Lüdtke 1941, Lüdtke 1965 en Wünsch 1983.

6 Voorbeelden in De Bruin 1977-1978 en De Bruin 1980.

[p. 100]

Afb. 1. Luik, Universiteitsbibliotheek 437, f. 1r: de proloog van het Luikse Leven van Jezus.

[p. 101]

Het Luikse handschrift

Het handschrift van het Luikse Leven van Jezus is onder te verdelen in drie delen. Na de tekst, waartoe ook de proloog is gerekend, wordt een inhoudsopgave gegeven, gevolgd door een leesrooster dat het handschrift geschikt maakt voor liturgisch gebruik. De tekst is verdeeld in hoofdstukken, die met een rode pen in de kantlijn zijn genummerd. In de tekst zelf is met een rode pen, op een daartoe uitgespaarde plaats, aangegeven uit welke evangeliën de daarop volgende bijbeltekst afkomstig is.

Aan de canonieke bijbeltekst zijn in dit Leven van Jezus glossen, exposities en additiones toegevoegd. Meestal zijn deze toevoegingen, die in de proloog reeds waren aangekondigd, in de lopende tekst verwerkt. Soms is in de tekst de herkomst van een toevoeging onthuld, bijvoorbeeld door een aanvulling in de tekst als Op dit wart segt de glose....⁷ Soms is een toevoeging in de lopende tekst door latere lezers/gebruikers in de kantlijn van de tekst gemarkeerd, bijvoorbeeld als Expos[itie]. Een deel van de toevoegingen is niet in de tekst verwerkt, maar interlineair of marginaal opgenomen. Deze marginale toevoegingen zijn echter niet alle van dezelfde hand en dus ook niet alle van de hand die de lopende tekst heeft (af)geschreven.⁸ In de kantlijn zijn tevens enkele Latijnse incipits gegeven.

In het handschrift zijn tenminste drie handen aan te wijzen. Van de eerste hand A zijn de folia 1r-101v, waarop de proloog en de tekst van het Luikse Leven van Jezus zijn gegeven. De tekst is in één kolom op perkament geschreven en heeft per bladzijde 32 regels. Een tweede hand B heeft de folia 102r-111r geschreven, die een genummerde opgave van hoofdstuktitels uit de voorafgaande tekst bieden. Hierin is ook verwezen naar het blad in het handschrift, waar het begin van een hoofdstuk is te vinden. Hand B bracht tevens de met rode pen geschreven hoofdstuknummering aan in de marges bij de tekst. De handen A en B brachten zelfde gebruikelijke rubricatie aan. Hand B heeft tevens correcties in de tekst van het Luikse Leven van Jezus aangebracht.⁹

Van een derde hand C zijn de folia 111v-116r, die een leesrooster ten behoeve van gebruik in de liturgie geven. Deze in het Latijn gestelde tabula vermeldt waar in het handschrift de liturgische perikopen te vinden zijn. De rubricatie is waarschijnlijk van de hand van B. Alle drie de handen A, B en C gebruikten een littera textualis. In het handschrift is echter in de marge ook een aantal Latijnse incipits van de liturgische lessen in een littera cursiva genoteerd. Het is niet zeker of deze van hand B zijn of van een vierde hand D.C.C. de Bruin veronderstelde dat deze incipits van hand D zijn, die tevens de liturgische lessen in de lopende tekst heeft gemarkeerd.¹⁰ Ook zou de marginale markering Expositio, volgens hem, door deze hand D zijn aangebracht

7 Met ‘de glose’ is hier bedoeld de Glossa Ordinaria: een verzameling toelichtingen op de bijbeltekst die grotendeels is gebaseerd op de middeleeuwse commentaartraditie.

8 Ook de markeringen zijn niet alle van dezelfde hand. Zie over de toevoegingen en de markeringen de bijdrage van Den Hollander en Schmid in deze aflevering.

9 De Bruin 1970, p. xxxvi noemt als voorbeelden dat hand (B) als corrector soms de spelling wijzigt, op rasuur verbeteringen aanbrengt en een enkele maal door de kopiist overgeslagen passages inlast.

10 Deschamps 1972, p. 144 gaat ook uit van een vierde hand (D), van wie de Latijnse incipits afkomstig zouden zijn.

[p. 102]

om de lezer opmerkzaam te maken op ‘glossen die in het leven van Jezus aan de canonieke bijbeltekst zijn toegevoegd’.¹¹

Het Luikse handschrift wordt door vrijwel alle deskundigen in het laatste kwart van de dertiende eeuw (1275-1300) gedateerd.¹² Naast het Luikse Leven van Jezus zijn er nog andere Middelnederlandse handschriften van het Leven van Jezus bekend. De catalogus van Middelnederlandse bijbelhandschriften van J.A.A.M. Biemans geeft een overzicht van 24 bekende handschriften van het Leven van Jezus.¹³ Vijf van de daar genoemde codices geven een min of meer volledige tekst en twee bieden grote delen van de tekst. Verder bevatten zestien handschriften excerpten uit het Leven van Jezus.¹⁴ Eén handschrift is in de tweede wereldoorlog verloren gegaan.¹⁵ Tenslotte zijn zeer recent onbekende fragmenten van een Leven van Jezus ontdekt in het Museum Het Catharijneconvent te Utrecht.¹⁶

In het onderzoek naar de Middelnederlandse handschriften van het Leven van Jezus zijn verschillende tekstredacties onderscheiden.¹⁷ De tekst in het Luikse Leven van Jezus is de enige representant van de zogenaamde L-redactie. Van een tweede S-redactie, genoemd naar een Stuttgarts handschrift uit 1332, zijn meer vertegenwoordigers bekend.¹⁸ De handschriften van het Leven van Jezus in de S-redactie geven een tekst die vrijwel geen toevoegingen kent zoals in de L-redactie. Tenslotte zijn er verschillende redacties van evangeliënharmonieën die elementen uit zowel de L- als de S-redactie bevatten.¹⁹ Van één van deze mengredacties, de zogenaamde L/S-redactie, was één volledig handschrift bekend.²⁰ Ook de andere mengredacties zijn meestal slechts in één handschrift overgeleverd.

11 De Bruin 1970, p. xxxvi. Niet alle markeringen Expo[sitio] of Expos[itio] zijn echter van dezelfde hand.

12 Zie Biemans 1984, no. 1 en de bijdrage van E. Kwakkel in deze aflevering. Ook de datering 1325 uit Deschamps 1970 is in Deschamps 1972 veranderd in 1300. Een datering ca. 1325, zoals in Stooker en Verbeij 1997, is vrijwel zeker onjuist.

13 Biemans 1984, nos. 1-21 (p. 11-33) en no. 26 en twee handschriften met excerpten die niet in de catalogus zijn vermeld; p. 13 (noot 7).

14 Mogelijk zijn de excerpten partiële afschriften van een integraal Leven van Jezus, bedoeld als zelfstandige teksten over Christus' lijden (passie) of over het avondmaal. Er bestaat een omvangrijke teksttraditie van teksten over passie en avondmaal, die mogelijk een andere verspreiding en functie hebben gekend dan de integrale Levens van Jezus.

15 Biemans 1984, no. 21. Het gaat om het handschrift Utrecht, Universiteitsbibliotheek, 1009. Dit handschrift werd in 1941 uitgeleend aan de universiteitsbibliotheek in Bonn, ten behoeve van A. Baumstark. Aan het einde van de tweede wereldoorlog bleek het Utrechtse handschrift (met meer dan 1000 andere handschriften uit Bonn) te zijn verdwenen. In de jaren dat Baumstark het Utrechtse handschrift tot zijn beschikking had, heeft hij excerpten uit de tekst op fiches genoteerd. De auteur van dit artikel, die door prof. dr. Tj. Baarda op deze fiches opmerkzaam is gemaakt, bereidt een publicatie voor van tekstmateriaal van het Utrechtse handschrift op basis van deze aantekeningen uit Baumstarks archief.

16 Zie de bijdrage van E. Kwakkel in deze aflevering van Queeste. Verder wijst Kwakkel nog op een Gents fragment, dat mogelijk ooit deel uitmaakte van een evangeliënharmonie.

17 Ik geef hier de indeling die De Bruin heeft geopperd. Zie hiervoor bijvoorbeeld de inleiding op de editie van het Luikse Leven van Jezus in De Bruin 1970, p. xxxiii-xxxv.

18 Zie Biemans 1984, no. 2, alsmede de nos. 2-6, 7-16 en 26 voor de andere handschriften die tot deze redactie worden gerekend (zie ook Biemans 1984, p. 13, noot 7).

19 Biemans 1984, p. 13 rekent alle mengteksten tot een L/S-redactie. Ik volg hier De Bruin die verschillende mengredacties heeft onderscheiden.

20 Biemans 1984, no. 21. Dit Utrechtse handschrift is vrijwel zeker in de tweede wereldoorlog verloren gegaan. Voor fragmenten van deze redactie zie Biemans 1984, no. 19. Het is deze L/S-redactie geweest die, aldus De Bruin 1934, p. 188, ten grondslag heeft gelegen aan de evangeliënharmonie in de Bijbelvertaling van 1360.

[p. 103]

Het onderzoek naar het Luikse Leven van Jezus²¹

In 1835 maakte Meijer voor het eerst de tekst van het Luikse Leven van Jezus aan een breed publiek bekend. In dat jaar publiceerde hij een editie met de titel Het Leven van Jezus. Een Nederlandsch handschrift uit de dertiende eeuw. Hij had het handschrift, naar eigen zeggen, voor het eerst in 1828 in handen gekregen, toen hij nog in Leuven doceerde.²² In het ‘Voorberigt’ legde Meijer verantwoording af van zijn wijze van uitgeven.²³ Na de inleiding, de tekst en het register volgden de aantekeningen, waarin Meijer een uitvoerige verklarende toelichting gaf op de Middelnederlandse tekst. Ook gaf hij hier soms marginalia uit het handschrift. Tenslotte volgde een register van woorden en spreekwijzen.

Het leed geen enkele twijfel, aldus Meijer in de inleiding op de editie, dat het om een dertiende-eeuws en dus bijzonder werk ging. Niet eerder was immers, zo benadrukte de editeur, een literaire tekst van een dergelijke ouderdom bekend, waarbij het volgens hem bovendien nog om een handschrift van de vertaler zelf ging.²⁴ De vraag wie de schrijver was, kon Meijer niet beantwoorden. De auteur was volgens hem beslist een geestelijke, en wel een geleerd, zeer beschaafd en verlicht man. De ‘expositien’ en ‘glosen’, die Meijer aan de vertaler toeschreef, getuigden van een verdraagzame geest.

Waar de tekst geschreven was, bleef onduidelijk. Meijer oordeelde dat de tekst te oud was om op grond van dialect iets over de plaats van vervaardiging te kunnen zeggen. Onder andere het feit dat de tekst zo lang ‘verborgen’ was gebleven, wees er volgens hem op dat de tekst in de abdij te St-Truiden zelf was geschreven en lange tijd bewaard.²⁵ Het onderzoek naar de verhouding tussen de Luikse tekst en die in de andere handschriften van het Leven van Jezus liet hij aan anderen over.

Meijer wees ook op de fraaie, dertiende-eeuwse taal in het handschrift. Het Luikse Leven van Jezus, zo was zijn verwachting, zou evenwel niet alleen de belangstelling trekken van ‘taalgeleerden en taalminnaren, maar ook van alle kerkleeraars, van welk christelijk genootschap zij ook zijn mogen’. Het ging, zo stelde hij, immers ook om de oudste Nederlandse vertaling van een gedeelte van de bijbel. Meijer voegde eraan toe:‘Ik waag mij niet in het veld der godgeleerdheid, om aan te wijzen, welke hoogstopmerkelijke lezing of verklaring van vele gewigtige plaatsen, de schrijver van dit werk ons aanbiedt...’²⁶

21 Natuurlijk kan hier slechts een bescheiden overzicht gegeven worden. Voor een gedetailleerd verslag van de geschiedenis van het onderzoek naar het Luikse Leven van Jezus zie Petersen 1994, p. 144-147, 171-187, 349-356, 393, 398-399, 422 en 434-435. Voor een overzicht zie ook De Bruin 1934, p. 35-41.

22 Over Meijer zie De Bruin 1979. Daar (p. 189) wordt duidelijk dat Meijer met het handschrift in aanraking was gekomen door zijn collega F.J. Mone, die de eigenlijke vinder van het handschrift was. Zie ook Mone 1837, p. 77: ‘Als ich im Sommer 1829 [!] die Hss. der Bibliothek zu Lüttich durchsuchte, fand ich untern andern auch die Evangelienharmonie, deren Ausgabe hier angezeigt wird. Ich ließ mir die Hs. nach Löwen kommen und übergab sie meinem Collegen Professor Meijer mit dem Wunsche, er möchte sie bekannt machen’.We kunnen voorzichtig stellen dat Meijer in de inleiding op zijn editie Mone niet te veel eer heeft gegeven.

23 Zie voor een korte opsomming Meijer 1835, p. xi.

24 Meijer is de enige onderzoeker die het Luikse Leven van Jezus als een autograaf heeft beschouwd.

25 Meijer 1835, p. xix.

26 Meijer 1835, p. xiii-xiv.

[p. 104]

Meijers hooggespannen verwachtingen ten spijt, bleef de reactie van beide beoogde doelgroepen lange tijd uit. Het duurde tot 1894, bijna zestig jaar, voordat de editie de bedoelde aanzet vormde tot verder onderzoek naar het Luikse Leven van Jezus. Het was een theoloog, die het onderzoek oppakte, waar Meijer het bewust had laten liggen. In 1894 publiceerde J.A. Robinson zijn bevindingen van een studie naar het handschrift van het Leven van Jezus dat zich in Cambridge bevond.²⁷ In een naschrift gaf Robinson, die door een collega op Meijers editie van het Luikse Leven van Jezus was gewezen, enkele tekstvoorbeelden uit de Luikse tekst die mogelijk wezen op een (in)directe relatie tussen de Middelnederlandse harmonie en Tatianus' Diatessaron uit de tweede eeuw na Christus.²⁸

In de tweede helft van de negentiende eeuw werd in de kerkhistorische en taalkundige literatuur melding gemaakt van enkele andere, nieuw ontdekte Middelnederlandse handschriften van het Leven van Jezus.²⁹ Door deze ontdekkingen ontstond belangstelling voor vergelijkende studies. De teksteditie van Bergsma uit 1895-1898 met de parallelafdruk van de tekst uit het Luikse en het Stuttgartse handschrift is daarvan een voorbeeld. De studie verscheen onder de titel De Levens van Jezus in het Middelnederlandsch³⁰ In de editie was geen verantwoording van de wijze van uitgeven of inleiding opgenomen.³¹ Behalve de tekst en het register uit het handschrift was slechts een zeer summiere ‘voorlopige toelichting’ gegeven.³² Alhoewel een inleiding ontbrak, zou op basis van de plaats van de teksten (steeds Stuttgart op de linker- en Luik op de rechterbladzijde), verondersteld kunnen worden dat Bergsma de tekst in het Stuttgartse handschrift als oorspronkelijk zag en die in het Luikse handschrift dus als een vrije bewerking.³³

In 1923 concludeerde C.G.N. de Vooys op basis van woordgeografisch onderzoek dat de tekst in het Stuttgartse handschrift een jongere versie moest zijn van het Luikse Leven van Jezus. Verder vermoedde hij een Vlaamse oorsprong van de tekst.³⁴ In datzelfde jaar werd ook de doorwerking duidelijk van Robinsons observatie in het onderzoek naar het Luikse Leven van Jezus. Toen publiceerde Plooij zijn A Primitive Text of

27 Zie Robinson 1894. Voor het handschrift zie Biemans 1984, no. 17. Ongeveer in dezelfde tijd verscheen de bovengenoemde editie van het Luikse Leven van Jezus door Bergsma (1895-1898).

28 Robinson 1894, p. 250. Zie Petersen 1994, p. 1-8; over Robinson p. 144-147.

29 Zo maakt Moll 1854, p. 253-254 melding van een Haags handschrift, geeft Nieuwenhuizen 1858 een nieuw fragment en beschrijft Reifferscheid 1884 een Berlijns handschrift. Van Druten 1896, p. 274-307 beschrijft een Utrechts handschrift, alsmede een geheel nieuw type harmonie, zoals voorkomt in de Bijbelvertaling van 1360.

30 In de aantekeningen gaf Bergsma soms nog variante lezingen uit het Haagse handschrift (Koninklijke Bibliotheek, Hs. 73 H 9) en uit Gentse fragmenten (universiteitsbibliotheek, Hs. 1654), zie Biemans 1984, nos. 4 en 19. Ook gaf hij daar soms een parallelle Latijnse lezing uit een Latijnse harmonie of de Vulgaat, zie Bergsma 1895-1898, p. 1.

31 Uit vergelijking van de editie met een film van het handschrift kon worden opgemaakt dat Bergsma soms stilzwijgend marginalia in de tekst opgenomen heeft en tevens de interpunctie en het gebruik van hoofdletters naar eigen believen heeft aangepast.

32 Een separaat gedrukt register op bijbelplaatsen in de tekst van het Luikse Leven van Jezus in de editie van Bergsma is, in het Engels, verschenen van de hand van C.A. Phillips. Dit register is in een Nederlandse vertaling opgenomen in Van Kersbergen 1926 en Van Kersbergen 1936. Ik dank hier prof. dr. Tj. Baarda die mij attent maakte op een getypt register dat is vervaardigd in opdracht van H. Greeven en samengesteld is door E. Kollmann en in kleine kring verspreid, zie Kollmann 1973.

33 Zo althans geformuleerd in De Bruin 1934, p. 37, welke gedachte mij juist toeschijnt.

34 De Vooys 1924, p. 219-299, met name 223. Zie voor een korte weergave De Bruin 1934, p. 147-148.

[p. 105]

the Diatessaron.³⁵ In navolging van Robinson kwam Plooij tot de conclusie dat de tekst van de harmonie in het Luikse Leven van Jezus een belangrijke, directe getuige en een bron tot reconstructie was van de tekst van het Diatessaron van Tatianus.³⁶ Het Luikse Leven van Jezus ging, aldus Plooij, via een door hem veronderstelde oud-Latijnse harmonie, terug op een Syrische harmonie (mogelijk zelfs Tatianus' oertekst).³⁷ Deze oud-Latijnse achtergrond verklaarde tevens waarom de tekst van het Luikse Leven van Jezus zoveel verschilde van de tekst in de gangbare Latijnse harmonieën, waarvan Codex Fuldensis de oudst bekende is. Het laatstgenoemde handschrift kwam in 546 gereed en was van de hand van Victor, bisschop van Capua. De tekst van de harmonie sloot nauw aan bij de gangbare Latijnse bijbeltekst (de Vulgaat).

Plooij bracht ook andere Middelnederlandse redacties van het Leven van Jezus en de Rijmbijbel van Jacob van Maerlant in het spel als getuigen van Tatianus' Diatessaron.³⁸ Het Luikse Leven van Jezus bood echter, aldus Plooij, de oudste redactie (L-redactie) van alle Middelnederlandse evangeliënharmonieën en was de meest directe getuige. De andere redacties van het Leven van Jezus sloten vrijwel allemaal dichter bij de tekst van Codex Fuldensis aan en waren jongere redacties. Deze teksten vertegenwoordigden, naar zijn mening, verschillende stadia van aanpassing van de oudere L-redactie aan Codex Fuldensis.³⁹ De vertaler van het Luikse Leven van Jezus zocht Plooij in het bisdom Luik.

De opvatting dat de L-redactie de oudste redactie vertegenwoordigde, is lange tijd de gangbare gebleven. De redactie van het Stuttgartse handschrift (S-redactie) werd algemeen als de jongste gezien en als een eindpunt beschouwd van een ontwikkeling binnen de teksttraditie van het Middelnederlandse Leven van Jezus. In deze ontwikkeling vormden de teksten in de handschriften van het Middelnederlandse Leven van Jezus verschillende stadia van aanpassing van de tekst aan de gangbare bijbeltekst (Vulgaat of, in de harmonievorm, Codex Fuldensis).

In 1926 publiceerde Van Kersbergen een vertaling van het Luikse Leven van Jezus in modern Nederlands.⁴⁰ In de jaren 1927 tot 1970 verscheen in acht delen de derde editie van de tekst, uitgegeven door D. Plooij, C.A. Phillips en A.H.A. Bakker.⁴¹ De tekst van het Luikse Leven van Jezus ging vergezeld van een Engelse vertaling door A.J. Barnouw. De editie was van een hoog wetenschappelijk gehalte.⁴²

35 Zie behalve Plooij 1923 ook Plooij 1925 en Plooij 1927.

36 Zie Petersen 1994, p. 170-187 en de bijdrage van Den Hollander en Schmid in deze aflevering.

37 Plooij wees in de tekst van het Luikse Leven van Jezus tevens meerdere voorbeelden van ‘syriasmen’ aan. Anderen hebben later aangetoond dat de voorbeelden meer Plooijs enthousiasme illustreerden dan een eventuele Syrische oorsprong.

38 Zie Plooij 1923, p. 31 en Plooij 1925, p. 6. Daarnaast noemde hij ook de evangeliënharmonie in de Bijbelvertaling van 1360.

39 Plooij 1925, p. 14-15.

40 Van Kersbergen 1926. Bij de editie is een inleiding van J. van Ginneken opgenomen en een register van C.A. Phillips. De vertaling verscheen als proefschrift in 1936, aangevuld met een woordenlijst en een inleiding van Van Kersbergen over de herkomst van de Middelnederlandse tekst, zie Van Kersbergen 1936. Een uitgebreide versie van de woordenlijst is opgenomen in Van Ginneken 1938, p. 282-341.

41 Zie Plooij, Phillips & Bakker, 1929-1970. De eerste vier delen waren uitgegeven door D. Plooij en C.A. Phillips, het vijfde en zesde deel door Phillips en A.H.A. Bakker en de laatste twee delen door Bakker alleen.

42 De tekst volgde de regelindeling van het handschrift. Wat de editeurs zagen als correctie van de eerste corrector, was typografisch van de overige tekst onderscheiden. Andere correcties en toevoegingen uit het handschrift gaven zij aan de voet van de tekst. Eigen toevoegingen van de editeurs waren cursief gezet.

[p. 106]

De tekst ging vergezeld van een uitgebreid apparaat van aantekeningen op de tekst. Aangezien Plooij van mening was dat het Luikse Leven van Jezus terugging op een oud-Latijnse evangeliënharmonie die direct uit het Syrisch was vertaald, gaf Plooij in dit apparaat parallelle lezingen uit zowel Westerse als Oosterse (met name Oud-Latijnse, Arabische en Oud-Syrische) teksten. De achterliggende reden was, dat Plooij veronderstelde dat in het Luikse Leven van Jezus originele lezingen bewaard waren gebleven uit het oorspronkelijke Diatessaron van Tatianus. Als deze lezingen eveneens in andere Oosterse en Westerse tekstgetuigen zouden voorkomen, die als mogelijke Diatessaron-getuigen aangemerkt waren, zou dit Plooijs these versterken. De editie was daarom in sterke mate bepaald door Plooijs theorie over de herkomst van het Luikse Leven van Jezus: het apparaat alleen al neemt meer dan de helft van de in totaal bijna 800 bladzijden in beslag.

Plooij publiceerde verschillende studies over het Luikse Leven van Jezus, die een stroom reacties van zowel voor- als tegenstanders ontketenden.⁴³ De belangrijkste tegenstanders waren F.C. Burkitt and A. Jülicher. Burkitt wees als eerste op de belangrijke verschillen in volgorde van de bijbelse verhalen in de Westerse en de Oosterse harmonieën.⁴⁴ Uit vergelijking van de volgorde in het Luikse Leven van Jezus, Codex Fuldensis, de Arabische evangeliënharmonie en de commentaar van Ephraem concludeerde hij ‘a very intimate connexion [...] between the mediaeval Dutch Harmonies and the Harmony of Victor of Capua, preserved in Cod. Fuldensis’.⁴⁵

Burkitts belangrijkste kritiek was methodologisch van aard. Plooij had te weinig oog gehad voor het feit dat verschillende van de Diatessaron-lezingen uit het Luikse Leven van Jezus weliswaar geen parallel hadden in Codex Fuldensis, maar wel een parallel hadden in de Vulgaat. Daarom konden deze lezingen, aldus Burkitt, niet eenvoudigweg als Diatessaron-lezingen beschouwd worden. Ook Jülicher bekritiseerde het gemak waarmee Plooij Diatessaron-lezingen had aangewezen. Hij gaf een lange lijst van lezingen die geen parallel hadden in Codex Fuldensis en, aldus Jülicher, stamden van de eigen parafraserende en glosserende activiteit van de Nederlandse vertaler.⁴⁶ Deze afwijkende lezingen konden, zelfs wanneer ze wel een parallel zouden hebben in andere Diatessaron-getuigen, niet allemaal automatisch als Diatessaron-lezingen aangemerkt worden.

Er zijn slechts enkele wetenschappers die de veronderstelde ontwikkeling van de L-redactie naar de S-redactie hebben bekritiseerd. De eerste was Th. Frings.⁴⁷ Hij veronderstelde een oud handschrift N, dat de proto-redactie van de Middelnederlandse evangeliënharmonie zou bieden. Vanuit deze redactie zouden twee redacties tot ontwikkeling zijn gekomen. De ene ontwikkeling was in de richting van een meer ‘pure’ tekst (Vulgaat) en eindigend in de S-redactie; de andere in de richting van een meer

43 Uiteraard waren sommige wetenschappers het slechts ten dele eens met Plooij. Vogels 1923, p. 82 veronderstelt ook een oud-Latijnse harmonie als achtergrond van het Luikse Leven van Jezus, evenwel zonder de Syrische wortels.

44 Burkitt 1924, p. 113-130. Voor een gedetailleerde bespreking zie Petersen 1994, p. 178-183.

45 Petersen 1994, p. 114.

46 Jülicher beschreef de vertaler van het Luikse Leven van Jezus als een artiest, die niet in de eerste plaats een accurate tekst wilde leveren, maar een beeld wilde schilderen met sterke kleuren en levendige beelden, zie Jülicher 1924b, p. 132-171, met name p. 147. Zie tevens Jülicher 1924a.

47 Frings 1926, p. 150-155. Later zou ook Coun de ontwikkeling van de L- naar de S-redactie bestrijden, zie beneden.

[p. 107]

vrije, parafraserende tekst, uitlopend op de L-redactie. De intermediaire fase in de laatste ontwikkeling van N naar de L-redactie werd, naar zijn mening, gevormd door een redactie die gevonden wordt in het eerdergenoemde handschrift uit Cambridge. Het was deze laatstgenoemde redactie, volgens Frings, die Jacob van Maerlant gebruikt zou hebben voor zijn Rijmbijbel.

In 1934 verscheen de dissertatie van De Bruin over Middelnederlandse vertalingen van het Nieuwe Testament. Hij behandelde hierin uitvoerig het Middelnederlandse Leven van Jezus.⁴⁸ Met betrekking tot de L-redactie concludeerde De Bruin dat deze vrijwel zeker was vervaardigd door Willem, de abt van St.-Truiden. De taal, aldus De Bruin, was Vlaams-Brabants met gebruikmaking van Limburgse woorden.⁴⁹

In deze studie sloot De Bruin zich aan bij de gangbare opvatting dat de L-redactie de oudste was en dat zich daaruit geleidelijk de S-redactie had ontwikkeld. Als schakel tussen beide redacties fungeerde de zogenaamde L/S-redactie. Van deze laatstgenoemde redactie uit de overgangsfase was slechts één volledig (Utrechts) handschrift overgeleverd. Dit Utrechtse handschrift, dat dateerde uit de vijftiende eeuw, is helaas vrijwel zeker in de tweede wereldoorlog verloren gegaan.⁵⁰ Het Utrechtse handschrift bevatte, aldus een los bij de codex gevoegde aantekening, tevens een Latijnse harmonie waarvan de tekst geheel parallel liep aan de Nederlandse. De L/S-redactie had, zo meende De Bruin, tevens ten grondslag gelegen aan de Duitse harmonietraditie.⁵¹

In 1938 verscheen, onder andere naar aanleiding van het verschijnen van De Bruins dissertatie, een uitvoerige taalkundige studie van het Luikse Leven van Jezus. De studie was door J. van Ginneken en zijn studenten verricht en benadrukte het Limburgse karakter van de tekst.⁵²

Het onderzoek naar het Middelnederlandse Leven van Jezus is sindsdien in belangrijke mate door De Bruin bepaald geweest. Zijn werk is beeldbepalend en richtinggevend gebleken voor het onderzoek naar de Middelnederlandse bijbelvertaling.⁵³ De Bruin heeft zelf een aantal publicaties over het Middelnederlandse Leven van Jezus gepubliceerd. Ten aanzien van zijn opvattingen aangaande het Luikse Leven van Jezus springen daarin twee ontwikkelingen in het oog.

De Bruin deelde, zoals gezegd, de gangbare opvatting dat de L-redactie de oudste was en dat zich daaruit de S-redactie had ontwikkeld. Waar hij in 1934 nog van mening was dat dit een geleidelijk proces was geweest, waarbinnen de zogenaamde L/S-redactie een tussenstadium vormde, trok De Bruin dat in zijn latere werken sterk in twijfel. In 1970 ging hij er van uit dat de revisie van de L-redactie naar de S-redactie in een keer plaatsvond en in een vroeg stadium van de traditie.⁵⁴ Op basis van deze herziene positie oordeelde De Bruin niet langer dat de zogenaamde mengredacties,

48 De Bruin 1935, p. 146-232. Over het Luikse Leven van Jezus zie met name p. 146-158.

49 De Bruin 1935, p. 157-158.

50 De Bruin 1935, p. 177 en tevens Biemans 1984, no. 21.

51 De Bruin 1935, p. 215.

52 Zie Van Ginneken 1938, p. xi.

53 Zo oordeelt Van Oostrom 1996, p. 264-265 dat aan De Bruin ‘de grootste verdienste voor de studie van de Middelnederlandse bijbelvertalingen toekomt’.

54 Deze opvatting is ook te vinden in Quispel 1971. Zie met name de stemma op p. 30.

[p. 108]

zoals de L/S-redactie of die in het Cambridge handschrift, een tussenstadium representeerden, maar dat zij latere mengteksten waren op basis van de oudere L- èn S-redacties. Daarbij hadden de samenstellers van deze redacties van het Leven van Jezus ‘elk op eigen gelegenheid handelend, ingrediënten uit beide oudere recencies [...] samengevoegd tot een telkens nieuw geheel’.⁵⁵

De Bruin was, zoals vele andere onderzoekers, bijzonder geïnteresseerd in de herkomst van de lezingen in het Luikse Leven van Jezus die afweken van de tekst van Codex Fuldensis. In zijn pogingen de achtergrond van deze lezingen te verklaren, verschilde De Bruin van mening met Plooij. Bij verschillende gelegenheden heeft hij gewezen op de middeleeuwse bronnen, met name de Glossa Ordinaria, die de afwijkende lezingen zouden kunnen verklaren.⁵⁶ Mede omdat De Bruin heeft nagelaten (relevant) bewijsmateriaal te publiceren, is zijn opvatting niet alleen bekritiseerd maar ook verbannen naar de rand van het onderzoek naar het Luikse Leven van Jezus.⁵⁷

In 1970 publiceerde De Bruin zijn uitgave van het Luikse Leven van Jezus⁵⁸ Met deze editie opende hij de bekende serie over de Nederlandse bijbelvertaling van de middeleeuwen: Verzameling van Middelnederlandse bijbelteksten/Corpus Sacrae Scripturae Neerlandicae medii aevi (CSSN). In de inleiding legde De Bruin verantwoording af van de wijze van uitgeven. De Engelse vertaling van het Luikse Leven van Jezus door Barnouw was in deze editie ook opgenomen.

Zeer recent heeft Th. Coun opnieuw de veronderstelde ontwikkeling in de teksttraditie van het Middelnederlandse Leven van Jezus van de L-redactie naar de S-redactie in twijfel getrokken.⁵⁹ Op basis van vergelijking van onvertaalde (Latijnse) woorden in verschillende Middelnederlandse bijbelvertalingen, concludeerde hij dat de Zuidnederlandse vertaling van de vier evangeliën - geen harmonietekst - de grootste hoeveelheid onvertaalde woorden had en om die reden de oudste Middelnederlandse evangeliëntekst was.⁶⁰ Hij kwam verder tot de conclusie dat de S-redactie een vertaling moest zijn van een Latijnse evangeliënharmonie en dat deze vertaling was vervaardigd of op basis van of met gebruikmaking van een reeds bestaande Nederlandse vertaling van de vier evangeliën (de Zuidnederlandse vertaling). Dat de S-redactie soms dezelfde woorden onvertaald liet, illustreerde, volgens Coun, de nauwe (en vroege) relatie van de S-redactie met de Zuidnederlandse vertaling.

Hij stelde verder dat de L-redactie terugging op de S-redactie onder toevoeging van een grote hoeveelheid verklaringen.⁶¹ Coun beargumenteerde dat de L-redactie een bewerking en omwerking van de S-redactie moest zijn, omdat het Luikse Leven

55 De Bruin 1970, p. xxxiv-xxxv.

56 Bijvoorbeeld in De Bruin 1984, p. xi.

57 De bijdrage van Den Hollander en Schmid in deze aflevering wil de door De Bruin gesuggereerde relatie tussen het Luikse Leven van Jezus en de middeleeuwse bronnen verkennen, alsmede een eerste evaluatie daarvan geven.

58 De Bruin 1970.

59 Zie Coun 1993.

60 Hij ging er daarbij vanuit dat een jongere redactie geen goede Nederlandse vertaling zou vervangen door een Latijns equivalent, zie Coun 1993, p. 89.

61 Coun 1993, p. 103. De vraag aangaande de oorsprong van dit toegevoegde materiaal in het Luikse Leven van Jezus liet Coun buiten beschouwing.

[p. 109]

van Jezus veel meer Latijnse woorden heeft vertaald dan de tekst in het Stuttgartse handschrift. Couns visie op de ontwikkeling van de Middelnederlandse bijbelvertaling is hier tegengesteld aan die van De Bruin. De Bruin stelde dat, na de Rijmbijbel, de evangeliënharmonieën het begin vormden (zich ontwikkelend van de L- naar de S-redactie), waarop de lectionaria en, uiteindelijk, de integrale evangeliënvertalingen waren gebaseerd.⁶² In zijn artikel uit 1993 heeft Coun een geheel nieuwe aanzet gegeven tot hernieuwd onderzoek naar de teksttraditie van het Middelnederlandse Leven van Jezus. Zijn studie is zowel verfrissend als ook bijzonder stimulerend tot verder onderzoek.

De balans opmakend van het onderzoek naar het Luikse Leven van Jezus moet geconcludeerd worden dat belangrijke problemen nog niet in het onderzoek zijn betrokken.⁶³ Ik noem er enkele, die mijns inziens niet op de agenda van het toekomstig onderzoek zouden mogen ontbreken:

1.	dat de Zuidnederlandse vertaling werkelijk zo oud is als Coun beweert (voor het derde kwart van de dertiende eeuw), is moeilijk aan te tonen, zo lang de oudste bronnen van ver na die tijd dateren;
2.	de Latijnse harmonie traditie kent een grote diversiteit en is nog nauwelijks in kaart gebracht. Eerst dan zal de betekenis van deze traditie voor de Middelnederlandse vertalingen en bewerkingen duidelijk kunnen worden;
3.	het is niet duidelijk hoe de verschillende teksttypen - evangeliënharmonieën, lectionaria en integrale vertalingen van de evangeliën - zich ten opzichte van elkaar verhouden (opeenvolgend of gelijktijdig);
4.	vormen de verschillende redacties van het Middelnederlandse Leven van Jezus samen werkelijk één teksttraditie, of meerdere, min of meer los van elkaar tot stand gekomen, subfamilies in een veel bredere, meertalige harmonietraditie. Er is ook geen variantenonderzoek gedaan op basis waarvan de onderlinge verwantschappen tussen alle handschriften van het Middelnederlandse Leven van Jezus vastgesteld kunnen worden.

62 Naar mijn mening zou ook rekening gehouden moeten worden met een gelijktijdige ontwikkeling van de drie teksttypen: evangeliënharmonieën, lectionaria en integrale vertalingen van de evangeliën.

63 Uit het voorgaande overzicht van het onderzoek is duidelijk geworden dat het Luikse Leven van Jezus door verschillende onderzoekers in verband is gebracht met de Rijmbijbel. Om die reden en gezien de recente vorderingen in het onderzoek naar de Rijmbijbel, is in deze aflevering een separate bijdrage van K. van Dalen-Oskam opgenomen.

Summary

The Middle Dutch text known as The Liège Diatessaron or the Liège Life of Jesus has come down to us in one manuscript dating from the last quarter of the thirteenth century (Liège, University Library 437). In 245 chapters the text provides a continuous story of the life of Jesus, from birth through death to resurrection and glorification. The story is based upon a harmonized version of the texts of the four Gospels. In this Life of Jesus, glosses, expositions, and additions have been added to the canonical text of the Bible. The origin of these additions is the subject of vigorous debate,

[p. 110]

and opinions range from favouring contemporary sources to sources dating back to the early centuries.

Adres van de auteur:

M.H. Trompstraat 27 11

nl-1056 hw Amsterdam

Bibliografie

Bergsma, J. (ed.): De Levens van Jezus in het Middelnederlandsch. Leiden, 1895-98.

Biemans, J.A.A.M.: Middelnederlandse bijbelhandschriften. CSSN, catalogus. Leiden, 1984.

Bruin, C.C. de: Middelnederlandse vertalingen van het Nieuwe Testament. Groningen/Batavia, 1935. Het eerste deel verscheen afzonderlijk als dissertatie in 1934.

Bruin, C.C. de (ed.): Diatessaron Leodiense/Het Luikse Diatessaron. CSSN, kleine reeks, dl. I/1. Leiden, 1970.

Bruin, C.C. de: ‘Middeleeuwse Levens van Jezus als leidraad voor meditatie en contemplatie’. In: Nederlands archief voor kerkgeschiedenis 58 (1977-78), p. 129-155.

Bruin, C.C de: ‘Gerrit Johan Meijer (1781-1848) als wegbereider op het studieveld van het middelnederlandse geestelijke proza’. In: Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur 108/2 (1979), p. 187-208.

Bruin, C.C. de: ‘Middeleeuwse Levens van Jezus als leidraad voor meditatie en contemplatie (II)’. In: Nederlands archief voor kerkgeschiedenis 60 (1980), p. 162-181.

Bruin, C.C: Het Luikse Diatessaron. Registers. CSSN, miscellanea, dl. 3. Leiden, 1984.

Burkitt, F.C: ‘Tatian's Diatessaron and the Dutch Harmonies’. In: The Journal of Theological Studies 25 (1924),p. 113-130.

Coun, Th.: ‘De vertaling van de vier evangeliën’. In: Th. Mertens e.a.: Boeken voor de eeuwigheid. Middelnederlands geestelijk proza. Amsterdam, 1993, p. 87-107 en p. 395-400.

CSSN 1970-1984. Corpus Sacrae Scripturae Neerlandicae/ Verzameling van Middelnederlandse bijbelteksten, ed. C.C de Bruin, 20 bdn. (Leiden).

Deschamps, J.: Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken. Tentoonstellingscatalogus. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 24 okt.-24 dec. 1970. Leiden, 1972. 2e herz. dr.

Druten, H. van: Geschiedenis der Nederlandsche bijbelvertaling. Leiden, 1895-96.

Frings, Th.: [Recensie van] D. Plooij, A primitive text of the Diatessaron en van A. Jülicher, Der echte Tatiantext. In: Literaturblatt für germanische und romanische Philologie 47 (1926), p. 150-155.

Ginneken, J. van: De taalschat van het Limburgsche Leven van Jezus. Maastricht/Vroenhoven, 1938.

Jülicher, A. [1924a]: ‘Der echte Tatiantext’. In: Journal of Biblical Literature 43 (1924), p. 132-171.

Jülicher, A. [1924b]: ‘Ein neu entdecktes Leben Jesu’. In: Die Christliche Welt 38 (1924), nr. 11/13, kol. 162-169.

Kersbergen, T. van: Het Leven van Jezus naar het Middellimburgsche Handschrift van Sint Truyen uit de 14e eeuw. In: Publicaties der Afdeeling Nederlandsch van het Instituut Nieuwe Letteren aan de Nijmeegsche Universiteit 2/1. Nijmegen/Utrecht 1926. De vertaling is opgenomen in Van Kersbergen 1936.

Kersbergen, G.C. van: Het Luiksche Diatessaron in het Nieuw-Nederlandsch vertaald, met een inleiding over de herkomst van den Middelnederlandschen tekst. 's-Gravenhage, 1936.

Kollmann,E.: The Liège Diatessaron. Randzitate der Evangelien. [z.p.,] 1973. Getypt register op The Liège Diatessaron 1929-1970, vervaardigd door Kollmann in opdracht van D.H. Greeven (Evangelisch-theologisches Seminar, Universität Bochum) en in kleine oplage verspreid.

[p. 111]

Lüdtke, W.: ‘Evangelientexte, besonders aus Harmonien’. In: Festschrift Hans Vollmer zu seinem 70. Geburtstag am 9. Februar 1941. Bibel und deutsche Kultur, Bd. XI. Materialien zur Bibelgeschichte..., n.F. XV. Potsdam, 1941.

Lüdtke, W.: Evangelientexte, besonders aus Harmonien. Deutsches Bibelarchiv, Abhandlungen und Vorträge 2. Hamburg, 1965.

Meijer, G.J. (ed.): Het Leven van Jezus. Een nederlandsch handschrift uit de dertiende eeuw. Groningen, 1835.

Moll, W.: Johannes Brugman. Amsterdam, 1854.

Mone, F.J.: ‘VI. Alte Werke in niederländischer Prosa’. In: Anzeiger für Kunde der teutschen Vorzeit 6 (1837), p. 77-78.

Nieuwenhuizen, J.J.: ‘Fragmenten van een handschrift van “het Leven van Jezus”’. In: Dietsche Waranda 3 (1858), p. 1-3.

Oostrom, F. van: ‘Middelnederlandse religieuze literatuur tussen affectie en distantie. De verzuiling voorbij?’. In: Literatuur 13 (1996), p. 262-270.

Petersen, W.L.: Tatian's Diatessaron. Its Creation, Dissemination, Significance, & History in Scholarship (Supplements to Vigiliae Christianae 25). Leiden/New York/Köln, 1994.

Phillips, C.A.: Index to the Liège Diatessaron (edition of Dr. J. Bergsma). [z.p, z.j]

Plooij, D: A Primitive Text of the Diatessaron. Leiden, 1923.

Plooij, D: A Further Study of the Liège Diatessaron. Leiden, 1925.

Plooij, D: ‘Traces of Syriac Origin of the Old-Latin Diatessaron’. In: Mededelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen. Afdeling Letterkunde 63 (1927), series A, nr. 4, p. 101-126.

Plooij, D., C.A. Phillips, A.H.A. Bakker [e.a.] (ed.): The Liège Diatessaron. Amsterdam, 1929-1970. 8 dln.

Quispel, G.: Het Evangelie van Thomas en de Nederlanden. Amsterdam/Brussel, 1971.

Reifferscheid, A.: ‘Beschreibung der Handschriftensammlung des Freiherrn August von Arnswalt in Hannover’. In: Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 10 (1884), p. 5-43.

Robinson, J.A.: ‘Tatian's Diatessaron and a Dutch Harmony’. In: The Academy 45 (1894), p. 249-250.

Stooker, K. & T. Verbeij: Collecties op orde. Middelnederlandse handschriften uit kloosters en semi-religieuze gemeenschappen in de Nederlanden. Leuven, 1997. 2 dln.

Vooys, C.G.N. de: ‘Bijdragen tot de Middelnederlandse woord-geografie en woord-chronologie’. In: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 43 (1924), p. 214-248.

Wünsch, D: Evangelien im Reformationszeitalter. Ein Beitrag zur Geschichte der Leben-Jesu-Darstellungen. Berlijn/New York, 1983.