Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1999

Hokjesgeest en erotische liederen
Martine de Bruin

Naar aanleiding van: Gaby Herchert, ‘Acker mir mein bestes Feld’. Untersuchungen zu erotischen Liederbuchlieder des späten Mittelalters. Mit Wörterbuch und Textsammlung. Münster-New York, Waxmann, 1996. Internationale Hochschulschriften, Bd. 201. Ook: dissertatie Duisburg 1995. ISBN 3-89325-423-4. DM 49,90.

Wat hebben een boer die wil ploegen, een ruiter die bloempjes wil plukken en een jonkvrouw die naar de heide verlangt, met elkaar gemeen? Juist de combinatie van de beschreven activiteiten zal het gemakkelijk maken om deze vraag te beantwoorden: de drie personen beogen sex. Dergelijke (contextgebonden) metaforen en andere al dan niet verhullende beschrijvingen en verwijzingen op het gebied van de erotiek vormen het onderwerp van de dissertatie van Gaby Herchert uit 1995. Zij onderzocht een corpus middeleeuwse liederen op deze elementen en stelde op grond hiervan een systematische onderverdeling vast.

Wat rekent Herchert tot haar corpus? De temporele begrenzing is duidelijk: het gaat hier om bronnen uit de vijftiende en zestiende eeuw, dus de late Middeleeuwen. Wat betreft de geografische begrenzing is Herchert wat minder duidelijk; de enige aanduiding in deze richting is dat het hier gaat om de ‘Gesamtüberlieferung mittelhochdeutscher Lyriek’ (p 15). Uit de bronnenlijst blijkt dat hier ook Middelnederlandse bronnen onder vallen als het Antwerps Liedboek (1544). Dan de formele afbakening, en daar vinden we iets curieus: tot in de titel van haar boek heeft Herchert het over ‘Liederbuchlieder’. Maar wat zijn liedboekliederen nu precies? Blijkbaar niets anders dan liederen die (toevallig?) zijn opgenomen in een liederenverzameling, hetzij in handschrift of in druk. Uit Hercherts verdere uitwerking blijkt evenwel dat ze wel degelijk een formele en weloverwogen afbakening heeft gemaakt, dit uit onvrede met de uitgangspunten van eerder onderzoek.

Ze zet zich namelijk aftegen de volgens haar nog steeds vigerende negentiende-eeuwse theorie dat het laatmiddeleeuwse lied gezien moet worden als een uitloper van de hoofse minnelyriek, die zijn hoogtepunt kende in de dertiende eeuw. Het latere lied wordt dan gezien als verworden of in verval geraakt. Herchert stelt dat het in deze strikte, chronologische indeling vaak moeizaam manoeuvreren

[p. 75]

is om een lied in het ‘juiste’ hokje te krijgen. Tegelijkertijd speelt de discussie over het begrip volkslied een rol. Zonder dat ik hier nu de gehele volkslied-discussie boven tafel wil halen, kan Hercherts voornaamste invalshoek benoemd worden als weerstand tegen een theorie waarin de blik op wat er werkelijk ligt, vertroebeld wordt. Zowel het volksliedbegrip als de vervaltheorie gaan uit van een overgeordend, normatief wereldbeeld en daarmee samenhangende hokjesgeest. Ze stelt dat liederen die anoniem en mondeling werden overgeleverd niet per definitie toegeëigend zijn door ‘het volk’. En hoewel dit standpunt net als dat over de vervaltheorie in 1999 dan toch als een open deur kan worden beschouwd, maakt het de keuze om het woord volkslied te vermijden, begrijpelijk. Het alternatief ‘liedboeklied’ lijkt me echter minder gelukkig, want misleidend. Alle wat vage afbakeningen bij elkaar - samen met de praktische overweging dat de auteur zich moest beperken tot tekstedities - leidden overigens tot een corpus van ruim 3000 liederen uit 31 liedverzamelingen.

Binnen haar corpus ziet Herchert het genre ‘erotisch lied’ ruim. Ze inventariseert van de meest expliciete tekst (‘de monnick [...] he tastede der nünneken manck er beyn’; Herchert nr. 54: Das Rostocker Liederbuch nr. 27) tot de liederen waarin ‘niets gebeurt’, maar waarin wel degelijk bedekte en vaak contextgebonden toespelingen worden gemaakt op erotische handelingen. Om een voorbeeld van dit laatste te geven: in een lied uit het Heidelberger Handschrift Cod. Pal. 343 (Herchert nr. 7) vraagt een ruiter aan een meisje of ze met hem mee wil gaan naar de mooie rozen, of naar de heide (beide betekenisvolle lokaties). Het meisje antwoordt echter dat ze niet naar de rozen wil, nooit op de heide komt en het bovendien eerst aan haar moeder moet vragen: einde verhaal. Dit brede scala aan liederen brengt Herchert onder in vijf categorieën liedtypen die op hun beurt worden onderverdeeld in een totaal van zestien subcategorieën die vaak een thema of een genre beslaan: ‘Erzählende Lieder’ (‘Liebe und Tod’, ‘Warnung und Ermahnung’ en ‘Erotische “Schlager”’), ‘Erotische Gattungen’ (‘Tagelieder’ en ‘Ehebruchschwanklieder’), ‘Klagelieder’ (‘Liebesklagen’ en ‘Klagen über unfähige Liebhaber’), ‘Gesellige erotische Lieder’ (‘Sehnsucht nach dem Mann’, ‘Erfolgreiche Verführer und treulose Liebhaber’, ‘Beruf und Sexualität’, ‘Lob- und Spotlieder über die Sexualität verschiedener Berufsgruppen’, ‘Hurenspott’ en ‘Unzusammenhängende Lieder’) en ‘Chansonartige erotische Lieder’ (‘Lob der Manneskraft’, ‘Überlegene Frauen’, ‘Geile Mönche und Nonnen’ en ‘Minneparodien’). Hercherts opmerking dat ordeningscriteria, die niet op idealen, maar op werkelijke teksten zijn gebaseerd, pragmatisch moeten zijn (p. 53), verraadt al dat het niet makkelijk is om tot een zinvolle indeling te komen. Of het resultaat gelukkig genoemd mag worden, is enigszins de vraag. Vele liederen zouden in verschillende (sub-)categorieën opgenomen kunnen worden en hoe kleiner je de categorieën maakt, hoe vaker dat het geval is. Waarschijnijk had Herchert er beter aan gedaan om per lied een aantal kenmerken te noemen, zonder dat hieruit de indeling in slechts één subcategorie zou volgen.

Hoe moeten we nu het middeleeuwse lied benaderen? Herchert ziet haar genre als een onlosmakelijk deel van de Middelhoogduitse lyriek, van het literair totaal. Een dergelijke open visie moet voorkomen dat er waardeoordelen in de behandeling sluipen. Alleen met een niet vooringenomen blik is het zinvol kijken en classificeren. Belangrijk in het hedendaagse middeleeuwse tekstonderzoek is de vraag naar de context waarin de liederen en andere teksten hebben gefunctioneerd. Uitgangspunt is dat alle lyriek in eerste instantie mondeling werd overgeleverd en pas in een later stadium opgetekend. Dat betekent dat er bij een corpus verschriftelijkte mondeling overgeleverde liederen gezocht kan worden naar aanwijzingen over performance, zanger en recipiënt. Bij gebrek aan andere gegevens zal dit moeten gebeuren aan de hand van de structuur of tekstimmanente aanwijzingen. Zo zou een refrein erop kunnen duiden dat de tekst (gedeeltelijk) door een groep gezongen werd, al dan niet in de kroeg. Herchert beschrijft per lied welke aanwijzingen we zouden kunnen zien en let hierbij scherp op de paralleloverlevering. Juist in de verschillen die afkomstig kunnen zijn uit het proces van mondelinge overlevering ligt immers een mogelijke aanwijzing in welke situatie of groep het lied gebruikt is. De veronderstelling die aan haar manier van redeneren ten grondslag ligt, is blijkbaar dat de zanger zich niet alleen mentaal, maar ook min of meer fysiek moet kunnen identificeren met de hoofdpersoon in het lied. Dit impliciert dat een lied vanuit vrouwelijk perspectief (zoals een spotlied op de man) ‘waarschijnlijk’ door een vrouw werd gezongen (p. 107) en een lied met in de zangersstofe

[p. 76]

de tekst ‘al inden wijn’ in de kroeg (p. 91). Uit alles blijkt dat de inventarisatie én de interpretatie van dergelijke aanwijzingen een zeer interessante en waardevolle, maar netelige kwestie is.

Bijzonder is het onderzoek op lexicaal niveau. Herchert probeert zo precies mogelijk te beschrijven welke woorden, stijlfiguren en dergelijke leiden tot (dubbelzinnige) erotische betekenisgeving. Ook inventariseert ze de indicatoren die op zichzelf niet verwijzen naar erotiek, maar die de lezer of toehoorder op zijn qui-vive laten zijn dat er mogelijk wel iets in die richting volgt. Juist de combinatie van liedtype, uitvoeringsvorm en de reconstructie van betekenisgeving heeft geleid tot de indeling zoals deze er nu ligt.

Rest ons de vorm waarin het boek gegoten is. Als we uitgaan van de flaptekst dan hebben we hier een vademecum voor het erotisch liedboeklied van de late Middeleeuwen voor ons. En inderdaad wordt een afgerond onderzoeksapparaat afgeleverd. Naast een wat gechargeerde, maar heldere uiteenzetting over de theoretische achtergrond van het betrefffende onderzoek zien we een systematisch overzicht volgens de bovengenoemde classificatie. Dit wordt gevolgd door een uitwerking van de manier waarop taal wordt aangewend om tot een bepaalde betekenis te komen. Een erotisch woordenboek sluit aan bij het onderzoek naar betekenisgeving. Voor het lezersgemak is een tekstverzameling toegevoegd, waarin alleen die liederen opgenomen zijn, die uitgebreid beschreven werden. Dit gebeurt zonder verantwoording, maar de liederen zijn blijkbaar iets vereenvoudigd overgenomen uit de verschillende edities. Afsluitend vinden we een bibliografie en een registertje. Als minpunt is op te merken dat, hoewel Herchert zich bij de invulling van het begrip ‘Middelhoogduits gebied’ en het genre ‘erotisch lied’ van haar ruime kant laat zien, ze dat niet doet wat betreft bronnengebruik en secundaire literatuur. Hier heeft ze zich kennelijk beperkt tot de Duitse - en dan met name theoretische - werken. We moeten het dus doen zonder de studies en edities van H.F. Wirth, H. Joldersma en E. Mincoff-Marriage (van haar is alleen een studie over een Duits liedboek opgenomen), om maar eens enkele in dit verband belangrijke liedonderzoekers te noemen. Op het gebied van de volkslieddiscussie, ook in verband met het Antwerps Liedboek, ontbreekt Jozef Vos. Ook op het bredere terrein van de middeleeuwse lyriek en andere teksten blijkt bijvoorbeeld Herman Pleij onbekend te zijn. Gecombineerd met een zeer summier register - zo kan er niet op de beginregels van liederen worden gezocht - maakt dit de gebruikswaarde van dit boek wat beperkt. Ondoorzichtigheid is toch geen positief kenmerk voor een vademecum. Maar voor diegene die de moeite neemt om het boek van kaft tot kaft te lezen, ligt hier wel degelijk een systematisch uitgewerkte casus die tot nadenken stemt.

De vraag is dan natuurlijk in hoeverre het model van Herchert geschikt is voor verder onderzoek. Herchert reikt een begrippenapparaat aan en geeft een proeve van wat hiermee bereikt zou kunnen worden. Duidelijk is dat de resultaten van dergelijk onderzoek zinvol zijn en ons een andere kijk gunnen op het vaak zo bekende materiaal. Maar Hercherts studie laat tegelijkertijd zien hoe weinig materiaal er is waar definitief de vinger op gelegd kan worden. Dat zal niet anders kunnen, maar het smaakt wel naar meer, naar vergelijkingsmateriaal. Op mijn verlanglijstje staat bijvoorbeeld een vergelijkbaar systematisch onderzoek naar het politieke of historielied. In die studie zou gebruik gemaakt moeten worden van de contrafactuur (nieuwe teksten op bestaande melodieën, waarbij soms gereageerd wordt op of gebruik gemaakt wordt van de ‘oude’ tekst). Want dit bij Herchert niet genoemde middel kan ons in het gunstigste geval op het spoor laten komen van de interactie bij de performance en van de toenmalige interpretatie.

Adres van de auteur: Meertens Instituut, Joan Muyskenweg 25, nl-1096 cj Amsterdam