Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1999

[p. 71]

Naar aanleiding van ...

Van hervormer-avant-la-lettre tot geleerde taalvirtuoos
Amand Berteloot

Naar aanleiding van: Karina van Dalen-Oskam, Studies over Jacob van Maerlants Rijmbijbel. Hilversum, Verloren, 1997. (269 blz.) ISBN 90-6550-294-7. Prijs: f 56, -

Sinds enkele jaren begint het oordeel over Jacob van Maerlant los te raken van het stigma dat de negentiende eeuw op de dichter gedrukt heeft. De publicatie van de Rijmbijbel en Der Naturen Bloeme in het kader van het grote Corpus van Middelnederlandse teksten van M. Gysseling in het begin van de jaren tachtig heeft de oudste handschriften voor het onderzoek toegankelijk gemaakt en daarmee nieuwe impulsen gegeven. Ondanks de talrijke nieuwe inzichten, o.a. in het werk van E.P. van Oostrom en P. Berendrecht, die vaak gebaseerd zijn op het onderzoek naar Maerlants bronnen, belooft de analyse van ieder afzonderlijk werk nog steeds nieuwe gegevens over de dichter, zijn werk en zijn publiek. Het dissertatie-onderzoek van Karina van Dalen-Oskam over de Rijmbijbel is daarom bijzonder welkom.

Na een inleiding waarin de auteur een overzicht geeft over de stand van het Rijmbijbel-onderzoek en de edities ervan volgt een reeds eerder gepubliceerd uitvoerig hoofdstuk over de persoons- en plaatsnamen in de Rijmbijbel. Deze eerste studie is als het ware de sleutel tot de vier volgende. De vaststelling dat Jacob van Maerlant een aantal nieuwe namen aan zijn werk heeft toegevoegd, die in zijn hoofdbronnen, de Historia Scholastica van Petrus Comester en de Joodse Oorlog van Flavius Josephus, nog niet genoemd werden, is aanleiding om in de drie volgende, eveneens al eerder gepubliceerde studies op zoek te gaan naar de supplementaire bronnen die de auteur daarvoor gebruikt zou kunnen hebben. De analyse van de formele aspecten van de namen is anderzijds de aanzet tot het onderzoek van de niet-onomastische woordenschat in de rijmen in de vijfde en laatste studie van dit proefschrift. We werpen hieronder een blik op elk van deze afzonderlijke hoofdstukken.

De belangstelling voor de Rijmbijbel is al heel oud. Het overzicht van oudere publicaties in de inleiding van het boek van K. van Dalen-Oskam begint met de beschouwing die Isaac le Long al in 1732 in zijn Boek-zaal der Nederduytsche bybels aan de Rijmbijbel had gewijd. Hij zag in Maerlant zoiets als een voorloper van de Reformatie en waardeerde hem niet alleen omdat hij de bijbelse stof voor het eerst voor leken toegankelijk had gemaakt, maar ook omwille van de kritiek op de geestelijkheid, die hij regelmatig ten beste geeft. Bij Le Long horen we voor het eerst het verhaal van de Ierse aartsbisschop Jacob Ussurius dat Maerlant zich met zijn Rijmbijbel de haat van de geestelijkheid op de hals zou hebben gehaald en zich daarvoor voor de paus zou hebben moeten verantwoorden. De discussie daaromtrent heeft het Rijmbijbel-onderzoek daarna nog 250 jaar lang gedomineerd.

Blijkens de korte notities in zijn Historische en letterkundige avondstonden uit het jaar 1800 heeft Hendrik van Wijn voor de Rijmbijbel maar weinig waardering weten op te brengen. Hij stond daarmee duidelijk niet alleen. Na hem behandelde de Duitser H.A. Hoffmann von Fallersleben het werk in zijn Latijnse tractaat De antiquioribus Belgarum literis in het eerste deeltje van zijn Horae Belgicae uit het jaar 1830. Er volgden studies van D. Buddingh (1843), B.H. Lulofs (1845), W.J.A. Jonckbloet (1851-1855) en C.A. Serrure (1861), waarin de literaire waarde van de Rijmbijbel meestal niet erg hoog wordt aangeslagen. Groots opgezette studies die ook kritischer omgaan met het verhaal van Le Long zijn J. te Winkels Maerlant's werken beschouwd als spiegel van de 13de eeuw (1877 en 1892) en J. van Mierlo's Jacob van

[p. 72]

Maerlant. Zijn leven - zijn werken - zijn beteekenis (1946), waarop in de jaren zeventig van onze eeuw ook nog door C.C. de Bruin werd ingespeeld.

Pas sinds de jaren tachtig zijn er nieuwe accenten gezet in het onderzoek. Er werden vragen gesteld naar de wetenschappelijkheid van Maerlants werk, naar zijn bewerkingstechniek en zijn additionele bronnen, naar de centrale rol van Jezus in de Rijmbijbel, naar het geïntendeerde publiek ervan, naar het stemma van de handschriften en naar de miniaturencyclus daarin. Gysselings editie van 1983 betekende daarenboven een mijlpaal voor het hernieuwde onderzoek van de taal van Jacob van Maerlant.

De eerste studie uit het boek van K. van Dalen-Oskam is gewijd aan de namen die Maerlant uit zijn bronnen heeft weggelaten resp. daaraan heeft toegevoegd. Hieruit weet de auteur informatie te puren over de manier waarop de dichter zijn bronnen bewerkte, over de grote lijn die hij in zijn Rijmbijbel traceerde en zelfs over het publiek dat hij wenste te bereiken. Persoonsnamen blijken voor Maerlant belangrijker te zijn dan plaatsnamen. In het bijbelgedeelte heeft de dichter bovendien meer interesse voor de vrouwen in zijn verhaal dan in het relaas over de verwoesting van Jeruzalem. Dat schijnt te maken te hebben met de functie van de vrouwen in de genealogie van Jezus in het eerste stuk en met het overwegend martiale gebeuren in het tweede gedeelte. De bijbelse namen worden door Maerlant consequent aan de Historia Scolastica en de Vulgaat-versie van de bijbel ontleend. De flexie ervan is aangepast aan het Middelnederlands. Wanneer ze in het rijm verschijnen, blijkt de dichter kennis te geven ‘van een in de Middeleeuwen voorgeschreven accentuering van vreemde namen in het Middeleeuws-Latijn’ (blz. 61).

De plaatsen waar Maerlant meer en andere namen vermeldt dan de Historia Scholastica wijzen op het gebruik van supplementaire bronnen. Dit is b.v. het geval in de genealogie van Jezus tussen de aartsvader Jacob en koning David (Rijmbijbel, ed. Gysseling vs. 9115-9154), die bij Petrus Comestor niet voorkomt. Hieraan is de tweede studie van K. Van Dalen-Oskam gewijd. Jacob van Maerlant kan deze informatie geput hebben uit de Vulgaat en de bijbehorende Glossa Ordinaria van Raoul van Laon, eventueel ook uit het Diatessaron van Tatianus (misschien in een Middelnederlandse bewerking zoals die van het Luikse Diatessaron). De auteur toont echter aan dat het Compendium Historiae in Genealogia Christi van Petrus van Poitiers wel het eerst als bron in aanmerking komt. Dit werk is in een aantal Latijnse handschriften aan de Historia Scholastica toegevoegd en werd ook in de vorm van wandkaarten in schoolklassen gebruikt. Omdat hierin weliswaar heel veel maar dan toch weer niet alles te vinden is van wat Jacob als supplementaire informatie te bieden heeft, kan dit Compendium zijn belangrijkste maar vermoedelijk niet zijn enige bron zijn geweest.

Jacob van Maerlants verhaal over de translatie van de relikwieën van de Heilige Drie Koningen naar Milaan en later naar Keulen (Rijmbijbel, ed. Gysseling vs. 21425-21442) bevat eveneens informatie die bij Petrus Comestor niet voorkomt, mogelijk omdat deze laatste zijn tekst schreef op een moment dat de verering van de Drie Koningen in Parijs nog niet zo bekend was als in de Nederlanden. Omdat Keulen voor de Lage Landen een van de belangrijkste bedevaartsoorden was geworden, moest Jacob hier meer aandacht aan besteden dan zijn voorbeeld, al was hij er zich wel van bewust, hier voor een belangrijk deel met apocriefe informatie te maken te hebben. De gegevens kon de dichter vinden in de Scriptura Seth van de Pseudo-Chrisostomos, waarnaar hij ook verwijst in verband met de kerstening van de Drie Koningen door de apostel Thomas. De Legenda aurea was op dat ogenblik nog gloednieuw en bevat niet alle gegevens die Jacob van Maerlant verstrekt. Zij komt dus als bron niet in aanmerking. Maerlants inspiratie lijkt eerder uit de Vita Beati Eustorgii Confessoris en het daarmee verwante Relacio de Tribus Magis afkomstig, maar het is niet uitgesloten dat hij vooral informatie weergaf die algemeen bekend was in verband met de populariteit van de Heilige Drie Koningen en Keulen als bedevaartsoord. Dit alles wordt behandeld in de derde studie.

Aan de talrijke bronverwijzingen die Jacob in het evangeliedeel van zijn Rijmbijbel inbouwt, is de vierde studie gewijd. Daarbij noemt hij vaak dezelfde autoriteiten die al door Petrus Comester worden aangehaald, maar hij verwijst ook regelmatig naar de Historia Scholastica zelf als bron. Tenslotte heeft hij zelfstandig 88 verwijzingen naar de oorspronkelijke evangelietekst opgenomen. Omdat het niet voor de hand ligt dat hij deze gegevens telkens b.v. met behulp van de canontafels van Eusebius

[p. 73]

in de Vulgaat heeft opgezocht, is het heel goed denkbaar dat hij daarbij gebruik heeft gemaakt van een legger waarin de Historia Scholastica reeds van verwijzingen naar de bewuste verzen in de evangelies was voorzien. Dergelijke handschriften, die in de traditie van Stephen Langton staan, zijn inderdaad bewaard gebleven, al is er geen enkel bij dat als Maerlants legger geïdentificeerd zou kunnen worden. Mogelijk heeft de dichter deze aantekeningen in zijn tekst ingevoegd om zijn publiek van de autenticiteit van zijn informatie te overtuigen. In het geheel maken deze verwijzingen de indruk van voetnoten, wat een indicatie voor het geïntendeerde publiek zou kunnen inhouden. Het gaat blijkbaar niet om clerici zelf, maar eerder om een lekenpubliek of eventueel om ‘klerken in opleiding’. In ieder geval blijken Maerlants bronverwijzingen, ook die van het type: als ict las, als wijt horen, also alst bescreuen staet, zelden zuivere stoplappen te zijn.

Het vijfde en laatste hoofdstuk, het enige dat niet eerder gepubliceerd is, behandelt diverse aspecten van het rijm in de Rijmbijbel. Stelt men zich op het traditionele standpunt dat ‘het rijm moet samenvallen met het (hoofd)accent’ (blz. 139), dan kan men Jacob van Maerlant talrijke afwijkingen van deze regel aanwrijven en bijgevolg de kwaliteit van zijn rijmkunst in twijfel trekken. De vraag is echter of de dichter in die gevallen ‘de Middelnederlandse rijm- en accentregels’ overtreedt of dat ‘hij daar alleen maar (flexibel) gebruik van’ maakt (blz. 139, cursivering K. van Dalen-Oskam). De algemene regel blijkt te zijn dat de ‘laatste vocaal die geen sjwa is, rijmt’ (blz. 139). Wanneer de dichter dan regelmatig rijmparen van het type land: viand en coninc: dinc hanteert, blijft de vraag welke rol het accent bij het kiezen van die rijmwoorden heeft gespeeld. K. van Dalen-Oskam suggereert drie mogelijkheden. Op de eerste plaats kan niet uitgesloten worden dat het niet noodzakelijk was dat de rijmende syllabe ook het hoofdaccent droeg. Misschien volstond een nevenaccent. De tweede mogelijkheid is dat er wel degelijk hoofdaccent op de rijmende syllabe verlangd werd, maar dat Maerlant bewust een andere regel hanteerde. Een handige voordrager zou deze problemen vrij makkelijk kunnen omzeilen. De derde mogelijkheid is dat de hoofdaccentregel wel van toepassing was, maar dat het accentpatroon in het Middelnederlands aanzienlijk verschilde van dat van het moderne Nederlands. De auteur voelt duidelijk het meest voor de laatste hypothese en sluit zich daarom aan bij het onderzoek dat R. Zonneveld aan de hand van het Leven van Sinte Lutgart van Willem van Affligem heeft gedaan. De z.g. sjwaregel die daar is geformuleerd (‘een geleed woord draagt prefinaal accent wanneer het eindigt op een sjwa’, blz. 142), mag dan al wel een kern van waarheid bevatten, maar het aantal uitzonderingen op deze regel is zo groot, dat men geneigd is de (algemene) geldigheid ervan voor de dertiende-eeuwse Middelnederlandse poëzie in twijfel te trekken. Niettemin kan men ermee instemmen dat het ‘Middelnederlands [...] in vele woorden een ander accentspatroon [kende] dan het moderne Nederlands - een patroon dat bovendien in beweging was en daardoor ook doubletten kon bevatten. Dit gaf Maerlant de kans om zich binnen alle regels van de taal te bewegen bij het vormen van zijn rijmen. De enige “rek” die hij zich wellicht veroorloofde, was het naar analogie toepassen van de sjwa-regel op woorden die daar in zijn eigen regio- of ideolect eigenlijk niet door geregeerd werden’ (blz. 147).

De paragraaf over de fonetische dubbelvormen in de rijmen toont nogmaals Maerlants flexibiliteit zoals die ook al in diverse beschouwingen over zijn taal aan het licht is gekomen. Het is niet uit te sluiten dat de dichter wat de flexie van een aantal nominale woordklassen betreft in talrijke gevallen kon profiteren van het feit dat deze in de dertiende eeuw nog volop in beweging was, waarbij er ook regionale variatie in het spel kan zijn. Hij kon dus moeiteloos en zonder overtreding van de grammaticale regels vormen van diverse oorsprong gebruiken. Dezelfde flexibiliteit wordt ook in het vervoegingsparadigma van de werkwoorden geconstateerd. In een paragraaf die aan de syntaxis is gewijd wordt o.a. het veelvuldig optreden van gepostponeerde adjectieven ter sprake gebracht, eveneens een variant die handige rijmmogelijkheden schept. Ook inhoudelijke veranderingen (toevoegingen en weglatingen) en de verschillende omgang met een aantal synoniemen binnen het vers en in rijmpositie kunnen eveneens in een aantal gevallen als gevolg van rijmdwang verklaard worden.

Het proefschrift van Karina van Dalen-Oskam heeft op een aantal punten belangrijke nieuwe inzichten opgeleverd. De auteur heeft plausibel gemaakt dat de opdrachtgever van de Rijmbijbel niet noodzakelijk zelf deel uitgemaakt moet hebben van het geïntendeerde publiek ervan. Dit laatste be-

[p. 74]

stond waarschijnlijk uit leken of uit ‘geestelijken in opleiding’, minder waarschijnlijk echter uit theologisch geschoolde vaklui. De ‘vriend’ die als opdrachtgever voor het Wrake-gedeelte wordt genoemd, kan blijkens een aantal parallelle teksten evengoed op een topos berusten als een reële persoon zijn. Al is voor ‘een aantal door eerdere onderzoekers gesignaleerde toevoegingen in de Rijmbijbel [...] nog geen bron gevonden’ (blz. 195), toch levert het namenonderzoek belangrijke gegevens op over enkele additionele werken die Jacob van Maerlant bij het vertalen van de Historia Scholastica heeft gebruikt. Hierbij blijkt herhaaldelijk dat deze informatie wel eens in Maerlants Latijnse legger van de Historia Scolastica gestaan zou kunnen hebben, wat speculaties veroorlooft over het uitzicht van het handschrift dat Jacob gebruikt heeft. Het rijmonderzoek onderstreept eens te meer de virtuositeit en de moderniteit waarmee de dichter ‘ware woorden en kunstige rijmen’ (blz. 203) wist te verbinden.

Karina van Dalen-Oskams Studies over Jacob van Maerlants Rijmbijbel is op basis van de uitgebreide bronnenkennis, het grondige detailonderzoek en de voorzichtige maar gerechtvaardigde conclusies een boeiende bijdrage aan het onderzoek naar het werk van een buitengewoon taalvaardige en erudiete dichter. Een aantal bijlagen per hoofdstuk en drie indices op het hele boek (een algemene en telkens een op de besproken Rijmbijbel-verzen en de behandelde woorden) zorgen voor een optimale toegankelijkheid van deze dissertatie.

Adres van de auteur: Westfälische Wilhelms-Universität, Institut für Niederländische Philologie, Alter Steinweg 6/7, d-48143 Münster