Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1999

[p. 41]

De verborgen zijde van de middeleeuwse kopiist
Over de functie en de samenstelling van het Geraardsbergse handschrift
J. Reynaert

Een vraag die bij het onderzoek van verzamelhandschriften meestal een prominente plaats inneemt, is die naar de functie en de ‘bedoeling’ die achter de tekstenselectie schuilgaat. Hoewel de kwestie meestal vrij speculatief is en slechts tot wankele, in het betere geval tot min of meer geloofwaardige hypothesen aanleiding geeft, is de belangstelling die literatuurhistorici ervoor aan de dag leggen goed te begrijpen. De opzet die in een bepaalde selectie tot uitdrukking komt, geeft immers bij uitstek aan op welke wijze een vroege, nog middeleeuwse gebruiker (of een ‘collectief’ van gebruikers) in literatuur, althans in die literaire teksten die werden verzameld, geïnteresseer was.

Recent is, naar aanleiding van de editie van het manuscript Brussel K.B. 837-845 door M.-J. Govers e.a. in de nieuwe reeks Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden nogal wat aandacht uitgegaan naar de compilator van dit zgn. Geraardsbergse handschrift. Als eerste besteedde R. Lievens in zijn recensie van de genoemde editie veel ruimte aan de vraag wie voor de tekstenselectie in dit handschrift verantwoordelijk kon zijn. Zijn antwoord luidde eenvoudig, maar daarom niet minder verrassend: de gerenommeerde Geraardsbergse kopiist Guillebert de Mets, werkzaam ca. 1415-1460, die we uit andere bronnen onder meer kennen als leverancier van een aantal Franstalige handschriften bij het Bourgondische hof. De indicaties die Lievens hiervoor aandroeg, zijn, apart genomen, niet echt bewijskrachtig te noemen; maar als geheel vormen ze lichtbundeltjes die op een toch wel intrigerende wijze in de figuur van de Geraardsbergse meester-kopiist samenkomen.¹

Afgezien van het feit dat we in Lievens' hypothese met iemand van het kopiistenvak te maken hebben - wat voor een compilator vanzelfsprekend al meegenomen is - betreft het een aantal details omtrent Guillebert de Mets die met een of ander aspect van het Geraardsbergse handschrift (voortaan Gb. hs.) opvallend overeenstemmen. Van De Mets is bijvoorbeeld bekend dat hij te Geraardsbergen schepen en stadsontvanger is geweest: twee watermerken die in het papier van het Gb. hs. voorkomen, heeft men ook in de stadsrekeningen teruggevonden. In één van de door hem gekopieerde handschriften noemt De Mets zichzelf hoste de l'escu de France a Gramont: een beschrijving van een pelgrimstocht in het Gb. hs. vermeldt als laatste bestemming van de terugreis de herberg jn den vranxschen scilt te Geraardsbergen. De Mets kende goed Frans, had zijn opleiding als kopiist te Parijs genoten en kende met name Jean Gerson, die hij bijvoorbeeld in een Description de Paris om zijn vaardigheid als predikant roemt. Het Gb. hs. geeft niet alleen blijk van een goede kennis van het Frans, maar meer bepaald

1 M.-J. Govers e.a. (ed.), Het Geraardsbergse handschrift. Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 837-845, Hilversum, 1994; R. Lievens, ‘Het Geraardsbergse handschrift’, Leuvense bijdragen 85 (1996), p. 147-161.

[p. 42]

ook van belangstelling voor Parijs; het bevat bovendien een unieke vertaling van een tekst van Gerson. Verder verwijst het kroniek-handschrift waarmee het Gb. hs. nu één band vormt en dat van dezelfde kopiist is als het verzamelhandschrift, naar zekere SJodocus Croy als bezitter: vermoedelijk een lid van de adellijke familie De Croÿ, die verbonden was met de stad Geraardsbergen maar ook connecties had met het Bourgondische hof, waar, zoals gezegd, De Mets voor werkte.

Min of meer gelijktijdig en parallel met Lievens' poging om de identiteit van de compilator van het Gb. hs. in te vullen, ging G. Sonnemans van zijn kant op zoek naar het ‘profiel’ van de samensteller van de verzameling. Het resultaat van dit onderzoek werd in 1994 meegedeeld op het Nijmeegse congres Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden, waarvan de bijdragen evenwel pas in 1996 het licht zagen. Sonnemans voegde dan ook aan de tekst van zijn lezing een naschrift toe, waarin hij Lievens' inmiddels verschenen De Mets-hypothese (Leuvense Bijdragen, 1996) kort besprak en met klem afwees. Die afwijzing was, wilde Sonnemans iets van zijn eigen betoog staande houden, onvermijdelijk: zijn profiel van de compilator, op basis van een aantal constanten in de inhoud van het Gb. hs., was aan Lievens' hypothese immers om zo te zeggen tegengesteld. Kort, en in de woorden van Sonnemans zelf weergegeven, zou het hier gaan om een ‘seculier geestelijke (...) die voor zijn eigen gebruik een privé-bibliotheek in één band bijeenbracht’, waarin hij zowel plaats inruimde ‘voor pastorale vakliteratuur als voor zijn bredere literaire belangstelling en zijn passie voor de bedevaart’.²

Sonnemans' betoog weet mij, hoe zorgvuldig geadstrueerd het ook is, niet echt te overtuigen. Dat passie voor de bedevaart (het woord passie is overigens wel een beetje sterk voor waar het in het handschrift om gaat) en ‘bredere literaire belangstelling’ niet per se op een seculier geestelijke als geïnteresseerde wijzen, hoeft geen betoog. Sonnemans' identificatie van de compilator als een seculier geestelijke steunt dan ook in hoofdzaak op de aanwezigheid in het handschrift van een aantal teksten met wat hij een ‘seculier-pastoraal’ karakter noemt. Als voorbeelden vermeldt hij: een stuk over de zeven werken van barmhartigheid, officiële richtlijnen voor de biecht en een drietal teksten over de zes (of zeven) redenen om de heilige mis bij te wonen. Dit zijn, zoals gezegd, slechts voorbeelden, maar zeer overtuigend lijken mij die voorbeelden dan toch niet gekozen. We weten weliswaar dat we het intellectueel niveau van de middeleeuwse parochiepriester niet al te hoog mogen inschatten, maar voor de ‘huisbibliotheek in één band’ van de modale pastoor in de tweede helft van de vijftiende eeuw lijken me de genoemde tekstjes toch wel te schraal en als ‘pastorale vakliteratuur’ al bij al ook wel wat laag gegrepen. Want veel meer dan wat Sonnemans als voorbeelden aanhaalt, heeft wat dat betreft het Gb. hs. bij nader inzien niet te bieden. Op een totaal van 89 stukken (zoals ze door de uitgevers werden genummerd) zie ik hoop en al een dertiental teksten die een pastoor misschien als gebruiksteksten of geheugensteuntjes bij de hand heeft willen hebben³; maar zelfs in die relatief schaarse gevallen is de implicatie van een seculier geestelijke - zoals hierna zal blijken - ver van

2 G. Sonnemans, ‘Profiel van een Geraardsbergs compilator’, in: G. Sonnemans (red.), Middeleeuwse verzamelhandschriften uit de Nederlanden, Hilversum, 1996, p. 111-124 (p. 121).

3 Nrs. 47-51, 53, 55, 73-78.

[p. 43]

dwingend. Men kan zich overigens afvragen of een geestelijke, zelfs rekening houdend met de middeleeuwse souplesse terzake, de geboorte van een dochter met zoveel vreugde zou hebben verwelkomd als uit de nota op fol. 101r^o blijkt (Als leuende gheboren was ic wast te zochter/nouember xvj alyonora een dochter).⁴

De interne samenhang van het handschrift moet, zo lijkt mij, op een ander plan worden gezocht. Wat een aantal van de zgn. geestelijke teksten met veel andere stukken in de verzameling verbindt, is dat ze, zonder veel theologische inkleding, ‘rijtjes’ opsommen (van redenen, deugden, goede werken, mogelijke zonden), overzichtelijke lijstjes van belangrijke geloofszaken met alleen de allernoodzakelijkste toelichting: korte résumés als het ware die - zo meen ik uit de verdere context van het handschrift te mogen begrijpen - door hun geringe omvang én hun ‘volledigheid’ wat de te behandelen thematiek betreft, geschikt waren om als afzonderlijke kleine kopieereenheden te functioneren.

Het ‘principe’ dat aan de in dit handschrift gemaakte selectie ten grondslag ligt, lijkt me inderdaad niet zozeer in het thematische, als wel in het formele en het pragmatische te schuilen. Afgezien van de allerlaatste van de opgenomen teksten (Vanden IX besten: een 700-tal verzen) bevat het Gb. hs. opmerkelijk veel korte tot zeer korte teksten, die niet zozeer voor handschriftelijke verspreiding als wel bij uitstek voor afschrijving op een andere tekstdrager geschikt lijken.

In een aantal gevallen wordt dit ter plekke als bedoeling ook aangegeven. Zo bestaat de hele reeks teksten gaande van nr. 23 tot en met nr. 45 overwegend uit korte stukjes waarbij in het opschrift naar een bepaalde plaats of ruimte als bestemming wordt verwezen: Te scriuenen vp der stadt huus (het bekende Hoe men ene stat regeren sal, waarvan geweten is dat het inderdaad in diverse stedelijke raadszalen b.v. op een muur is aangebracht⁵), Om te scriuene in een cleen huus of deen camere, In een stal te scriuene, verder tekstjes om aan te brengen in een toilet, bij een drechoir (dientafel, buffet), een altaar, een lauoir (waskom), bij heiligenbeelden, maar ook bij afbeeldingen van de Negen Besten en van de ‘twaalf genoten van Frankrijk’.⁶ Interessant is dat tussen deze reeks ook tekstjes voorkomen waarbij zo'n geïntendeerd gebruik als op- of bijschrift niet expliciet wordt vermeld, maar waarvan (benevens het feit dat ze tussen de bijschriften staan) zowel de korte vorm als de spreuk- of wijsheid-achtige inhoud het zeer waarschijnlijk maken dat ze wél als dusdanig zijn bedoeld: zo met name twaalf (Middelnederlandse) verzen Van goeden zeden en een vers jeghen gramscip in het Latijn.⁷

4 Een nota van de kopiist, die volgens Sonnemans ook de compilator zou zijn. Hij verwijst hiervoor (p. 121) naar de codicologische beschrijving van het handschrift door H. Kienhorst in de editie Govers e.a. Kienhorst drukt zich ter zake eigenlijk vrij voorzichtig uit. ‘De samensteller van de collectie en de kopiist zijn mogelijk een en dezelfde persoon’, schrijft hij in Govers e.a. 1994 (zie n. 1), p. 25; de aanwijzingen voor de hypothese aldaar p. 20.

5 W. van Anrooij, ‘Hoemen ene stat regeren sal. Een vroege stadstekst uit de Zuidelijke Nederlanden’, Spiegel der Letteren 34 (1992), p. 139-157.

6 M. Govers peilt in de congresbundel Middeleeuwse verzamelhandschriften (zie n. 2) naar de teksttraditie van deze bijschriften en naar mogelijke relaties met andere teksten binnen het handschrift. Het blijkt dat veel van deze teksten inderdaad aansluiten (maar dan wel met bedenkelijk veel fouten in het Latijn) bij een bestaande traditie en niet of nauwelijks raakpunten hebben met de overige teksten in het handschrift.

7 Men kan zich bij vele, zo niet de meeste van onze middeleeuwse spreukenverzamelingen afvragen of ze niet eveneens een pragmatische bedoeling hebben gehad, vergelijkbaar met die welke in het Geraardsbergse handschrift uitdrukkelijk wordt opgegeven: als doorlopende lectuur voor ‘gewone lezers’ ogen de bekende verzamelingen inderdaad meestal weinig zinvol. Voor een introductie tot de Middelnederlandse spreukenliteratuur, zie H. Brinkman, ‘“Alder wysheit fondament”. Profane ethiek in enige verzamelingen Middelnederlandse rijmspreuken’, in: J. Reynaert e.a., Wat is wijsheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde, Amsterdam, 1994, p. 230-245 en de verwijzingen aldaar, p. 223-225.

[p. 44]

Bij nader inzien kan een dergelijke functie tot zeer veel van de teksten buiten de bijschriftenreeks worden veralgemeend. De 22 nummers die aan deze reeks voorafgaan, omvatten zes raadsels (nrs. 1, 2, 4-7), een groot aantal pragmatische wijsheden of weetjes (nrs. 3, 8-21) en één wegwijzer voor wie naar Rome wil reizen (nr. 22). Als we er rekening mee houden dat nr. 17 uit negen afzonderlijke spreuken bestaat, dan tellen we hier (de Rome-route voorlopig even buiten beschouwing gelaten) in totaal 29 tekstjes die dit met elkaar gemeen hebben dat ze een direct beroep doen hetzij op de nieuwsgierigheid en de schranderheid (raadsels), hetzij op de directe herkenning of instemming van de langskomende lezer. Zoals dat bij de eerder vermelde ‘geestelijke’ teksten het geval was, gaat het ook hier vaak om ‘rijtjes’, die verder niet of nauwelijks van toelichting of argumentatie worden voorzien, maar waarvan de - vaak numeriek (of alfabetisch) ingeklede - paradigmatische afgerondheid zelf de pertinentie lijkt te bepalen. Van veel van deze stukjes kan men zich dan ook voorstellen dat ze, bijvoorbeeld aan de wand van een woonkamer, een atelier, een winkelruimte of een herberg, de geïntrigeerde, geamuseerde en, wat de algemene wijsheden betreft, voorspelbaar ook wel goedkeurende belangstelling van passanten of bezoekers kunnen hebben genoten. De teksten zijn overigens meestal zo kort dat ze gemakkelijk op een bordje, een paneel of één enkele zijde van een blad perkament konden worden aangebracht: als we de negen proverbien van nr. 17 (die twee tot vijf verzen lang zijn) als afzonderlijke eenheden tellen, bevat de reeks tot en met nr. 21 niet minder dan 24 teksten (op 29) van maximaal 20 verzen (of regels). Drie van de overige vijf tellen 24 of 32 verzen: ook hiervoor zou een wat ruimer blad (of vel) perkament kunnen volstaan. Alleen de nrs. 13 (59 regels) en 14 (90 verzen) lijken op 't eerste gezicht te omvangrijk om als wandteksten dienst te kunnen doen. Naar inhoud en strekking (in het ene geval gaat het om de bekende typering van de inwoners van de ‘steden van Vlaanderen’, in het andere om een revue van zeldzame dingen, in feite een kritiek op allerlei beroepen, standen, nationaliteiten e.d.) komen ze daar anderzijds uitstekend voor in aanmerking. Een variant van de ‘zeldzaamheden’ is trouwens inderdaad als opschrift teruggevonden, namelijk op een balk in een middeleeuws pand te Deventer.⁸ Dergelijke enumeratieve teksten - dat geldt ook voor de ‘steden van Vlaanderen’ - konden vrij gemakkelijk partieel worden aangewend: de totale lengte hoeft hier dus, met betrekking tot de hypothese die ik voorstel, niet echt een bezwaar te zijn.

Den wech te roeme (nr. 22: 54 regels) is bij dit alles een geval apart. Als wandtekst zou zo'n itinerarium vanzelfsprekend weinig zin hebben. Maar anderzijds is juist met een tekst van deze aard het gebruik op een afzonderlijke drager (in dit geval één blad of dubbelblad) zeer voor de hand liggend: wie zich op weg naar Rome begaf, zal zijn wegwijzer ongetwijfeld liever in de vorm van een handig vouwblaadje dan als deel van een volledig manuscript hebben meegedragen.

8 W. van Anrooij, ‘Middeleeuwse opschriften. Een rijmspreuk van papieren letters in Deventer’, Literatuur 1997, p. 90-91.

[p. 45]

Een analoge functie - en hiermee richten we nu onze aandacht op de teksten die volgen op de bijschriftenreeks - kan ook tekst nr. 69 (72 r.) hebben gehad. Volgens het opschrift handelt dit stuk over de ‘volle aflaat’ die men om de zeven jaar te Aken in de maand juli kan verdienen. In werkelijkheid gaat de aandacht niet alleen naar de aflaat en de vele merkwaardige relikwieën van O.L. Vrouw te Aken, maar ook naar de relikwieën en aflaten van St.-Servaas te Maastricht, van St.-Cornelis en van de dom te Keulen. Dat het ook hier in de eerste plaats om een mogelijke reisbestemming gaat, blijkt uit het laatste deel van de tekst; daar wordt, met vermelding van een aantal toeristische bezienswaardigheden (de brug te Maastricht, de brug te Luik, diverse kastelen langs de Maas) de terugweg gedetailleerd beschreven: de Maas stroomopwaarts tot Namen, dan Marbais, Nijvel, roesbeke⁹, Edingen ‘en dan te gheeroudsberghe jnden vranxschen scilt’. Bij nader inzien heeft eigenlijk ook het eerste gedeelte van de tekst reeds een (toeristisch) wervend karakter. Heiligenverering en de eraan verbonden aflaten waren op zich natuurlijk al redenen genoeg om op reis te gaan; maar bovendien valt op hoe vaak de opgesomde relikwieën telkens als merkwaardig of prachtig om te zien worden beschreven. En wat meer bepaald Keulen betreft, gaat de belangstelling niet alleen naar de relikwieën van de Drie Koningen en van de Elfduizend maagden, maar ook naar de stad zelf als interessante reisbestemming: ende sonderlinghe weerde dinghen vele ende es een rikelike stede. Zou deze tekst - durf ik, dit alles in acht nemend, voorzichtig suggereren - niet hebben gefunctioneerd als een documentje (voor mijn part: als een soort reisfolder) ten behoeve van mogelijke gegadigden voor een om de zeven jaar vanuit Geraardsbergen (meer bepaald wellicht vanuit de herberg ‘Het Franse schild’) georganiseerde bedevaart naar Maastricht, Aken en Keulen? Dergelijke bedevaarten werden, zoals bekend, inderdaad vaak in groep ondernomen. Een opzet van deze aard lijkt me hoe dan ook plausibeler dan dat we met reisherinneringen voor persoonlijk gebruik of met een individuele ‘passie voor de bedevaart’ te maken zouden hebben. Het vrij uitvoerige en vrij neutraal informatieve opschrift dat aan de tekst voorafgaat, wijst op zich al veeleer in de richting van een ruimer dan puur individueel gebruik.¹⁰

In de reeks volgend op de laatste uitdrukkelijk als bijschrift aangeduide tekst (nr. 45: Neuen sente joris beelde te londres) neemt de ‘reis naar Keulen’ (nr. 69) door zijn pragmatisch-informatieve inhoud weliswaar een heel aparte plaats in. Toch kan men zich ook bij veel andere nummers in deze tweede reeks een afzonderlijk gebruik als bijschrift, als zelfstandige wandtekst of als aparte schrijfeenheid van één blad of dubbelblad heel goed voorstellen. Dat is bijvoorbeeld zonder meer het geval met de korte religieus- of profaan-ethische wijsheden nrs. 49 (4 regels), 52 (2 verzen), 54 (5 r.), 56 (4 v.), 59 (21 r.), 60 (2 v.), 61 (4 r.), 62 (8 v.), 63 (2 v.) en 64 (2 v.). Ook de teksten nrs. 83-88 zie ik gemakkelijk (sommige zelfs bij voorkeur) als afzonderlijke eenheden functioneren: het gaat ook hier weer om lijstjes, ‘paradigma's’ van kennis of weetjes

9 Dit roesbeke kan ik op de landkaart niet terugvinden. Vermoedelijk gaat het om het huidige Rebecq: vgl. M. Gysseling, Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226), s.l., 1960, p. 827.

10 Eigenaardig is dan wel dat ene zinnetje in het Frans over Marbais temidden van een verder puur Vlaamse tekst: marbay ou est gibet nomme flesche de diuerse facon. De verklaring kan zijn dat het hier hoe dan ook een metalinguïstische mededeling betreft, waarvan wellicht de betekenis (woordspeling?) in vertaling verloren ging.

[p. 46]

Misviering: miniatuur in Gregorius, Dialogues (Parijs, B.N., Ms. Fr. 911, fol. 221r^o). Voor een weergave in kleur, zie: M.P.J. Martens (ed.), Lodewijk van Gruuthuse. Mecenas en Europees diplomaat ca. 1427-1492 (Brugge, 1992), p. 123.

omtrent zeer basale, meestal zeer pragmatische zaken als de vier complexien, de ‘verboden daghe’ (kwade dagen waarop men maar beter aan niets begint dat van enig belang is), de ‘vercoren daghe’ (gunstige dagen om iets te beginnen), andere diverse dagen, een kalender op rijm met aanduiding weer, naast de eigenlijke tekst, van de verboden dagen en uren, en een mnemotechnische rijmtekst om ‘den kalendier vp de hant te wetene’, meer bepaald om de datum te kennen van de belangrijke feest- en heiligendagen (een zgn. cisiojanus). Voor de volledige rijmkalender (nr. 87), die 365 verzen telt, zou weliswaar vrij veel perkament nodig zijn (een groot vel, drie folia met twee of zes folia met één kolom per bladzijde¹¹), maar verder betreft het ook hier toch wel een tekst die velen met het oog op gemakkelijke en frequente consultatie ongetwijfeld graag in de vorm van een kleine afzonderlijke kopieereenheid direct bij de hand zullen hebben gehad. Van een aantal andere types van kalenders is alvast, dank zij enkele

11 Op registerformaat konden dan weer gemakkelijk twee maanden op één bladzijde worden gekopieerd, wat de benodigde omvang voor de kalender tot drie bladen reduceert. Er is ten minste één middeleeuwse kalender als afzonderlijke kopieereenheid bekend waar voor dit formaat werd geopteerd: vgl. G. Dogaer, ‘Een ongewone 14de-eeuwse Middelnederlandse kalender’, in: R. Lievens, E. van Mingroot & W. Verbeke, Pascua mediaevalia. Studies voor Prof. Dr. J.M. de Smet, Leuven, 1983, p. 644-660.

[p. 47]

betrekkelijk recente vondsten, bekend dat ze inderdaad als afzonderlijke eenheden hebben bestaan.¹²

Ook bij de Mariagebeden nrs. 81 en 82 is een bestemming als apart kopieerwerk min of meer voor de hand liggend: men kan zich althans goed voorstellen dat algemeen geliefde of gewaardeerde gebeden afzonderlijk of in kleine groepjes op losse (dubbele) bladen of in losse katernen zijn verhandeld. Een schilderij van Petrus Christus geeft trouwens op overduidelijke wijze aan dat gebeden met het oog op de privédevotie wel degelijk als afzondelijke eenheden zijn uitgevoerd én als wandteksten zijn aangewend¹³ (wat het gebruik in kerkgebouwen betreft: zie hierna).

Op 't eerste gezicht verzetten zich vooral de door Sonnemans gereleveerde ‘clericaal-geestelijke teksten’ tegen de functionele interpretatie die ik hier voorstel. De stukken over de ‘deugden’ van de mis (versta: de voordelen die aan het mishoren verbonden zijn: nrs. 47, 48, 50), over de cardinale deugden (nr. 53) en over de werken van barmhartigheid (nr. 55) behoren tot het soort eenvoudige catechetische didactiek dat wij doorgaans niet als wandteksten zien functioneren; wel zijn ze relatief kort en beantwoorden ze aan het signalement van de basale ‘rijtjes’. In de Leidse universiteitsbibliotheek is alvast een afzonderlijk blad met een gedicht over de tien geboden en de hoofdzonden bewaard, waarvan men mag aannemen dat het als wandtekst heeft gefunctioneerd. G. Warnar beschouwde dit, in de catalogus bij een recente tentoonstelling, als een voorbeeld van catechese aan de wand: dergelijke teksten werden, zo vermoedt hij, wel meer in kerken en huiskamers aan de muur gehangen.¹⁴

Heel wat moeilijker voorstelbaar lijkt echter het gebruik als wandteksten bij de langere, vrij ‘technische’ teksten over de biecht nrs. 73 en 74, de eucharistie nr. 75 en de christelijke begeleiding van stervenden nr. 77. Nu wil het geval dat net het eerste, tevens het langste van deze stukken (nr. 73: 218 regels) in het begeleidende opschrift uitdrukkelijk naar zo'n bestemming als wandtekst verwijst, althans met betrekking tot de oorspronkelijke Franse tekst van Jean Gerson waarvan het Gb. hs. de Middelnederlandse vertaling geeft:

Hier naer volcht een verclaers van eener biechten vten walsche in dietsche ghetranslateert de welke biechte meester jan jarcoen compileerde ende dede in elke prochie een copie hanghen te parijs

Wie tot zo'n prochie behoorde, kon dus bij wijze van voorbereiding op de biecht Gersons uitvoerige zondencataloog van de muur aflezen (zo begrijp ik toch de mededeling in het opschrift; of ging het veeleer om losse panelen, als op de miniatuur afb. 1?) of delen ervan raadplegen. A fortiori blijkt het nu, bij nader inzien, dus helemaal niet zo ondenkbaar dat een parochiepriester, om zijn kerkbezoek te stimuleren, de veel kortere teksten over de voordelen van het bijwonen van de mis ergens in zijn kerkgebouw zou hebben geafficheerd. Ook devotionele teksten als de Bedinghe van

12 P.F. Obbema, ‘A fifteenth-century calendar as a folding sheet’, Quaerendo 24 (1994), p. 296-304 en de literatuur aldaar in de noten 2, 3 en 4.

13 Weergegeven in J. Oosterman, De gratie van het gebed. Overlevering en functie van Middelnederlandse berijmde gebeden, dl. 1, Amsterdam, 1995, p. 166; zie aldaar dl. 2, p. 396, noot 1 voor verdere literatuur.

14 Leiden UB, BPL 2454:3; zie m.n.G. Warnars commentaar in: J. Oosterman, Lezen voor een zuiver gemoed. Over het lezen van Nederlandse geestelijke teksten in de late Middeleeuwen, Leiden, 1996, p. 50-51.

[p. 48]

onser vrouwen (nr. 81) en Stabat mater dolorosa (nr. 82) komen vanzelfsprekend voor een dergelijk gebruik in aanmerking. De in de Brugse St.-Salvatorskerk nog steeds bewaarde uitvoering als wandpaneel van Antonis de Rooveres Lof vanden Heylighen Sacrament zal in zijn soort immers niet uniek zijn geweest.¹⁵ Zo komen in Eduard de Denes Testament rhetoricael een aantal gedichten voor die de auteur niet alleen opdraagt aan een bepaalde kerk, maar waarbij hij ook aangeeft waar men de tekst in het kerkgebouw precies zal aanbrengen, zodat hij er door de gelovigen kan worden gelezen. Zo bijvoorbeeld in St.-Salvatorskerk:

Dees kerke als busschoplicke kercke voorwaer
Representerende thooft van andre kercken daer
zynde onder der doornycxscher diocesen
ion ick een Refereyn datment openbaer
inde voorkercke yeuwers mach schicken claer
vp dat de godsvruchteghe mensschen Lesen
hoe dhelighe kercke Als gods kercke ghepresen
ghefondeert mach wesen.¹⁶

Na alles wat tot hier toe ter sprake is gekomen, blijven er slechts relatief weinig stukken over (het zijn vooral ‘literaire’ teksten in engere zin) die zich aan mijn hypothese omtrent de functie van het handschrift lijken te onttrekken. Misschien zou, wanneer voor elk apart de vraag indringend zou worden bekeken, toch ook weer blijken dat voor sommige van die teksten, telkens om een andere reden, een reproductie in de vorm van afzonderlijk ‘stukwerk’ heel goed mogelijk of zelfs plausibel is. Zo wordt nr. 57 gepresenteerd als een exempel om twee parsoene deen jeghen dander te lesene, met andere woorden als een dialogisch op te voeren klein toneelstukje: het kon zinvol zijn van zo'n tekst, ten behoeve van degenen die zich geroepen voelden bij een of andere gelegenheid een opvoering van de tweespraak te verzorgen, een (of twee) losse kopie(ën) te maken. Nr. 67 is de bekende ‘brief van St. Bernardus vp dbeleet van eenen huuse’. een keur (eigenlijk een ‘lijst’ ook weer) van goede raadgevingen over het bestuur van een huishouden, waarvan men zich zou kunnen voorstellen dat iemand ze bijvoorbeeld ter gelegenheid van een huwelijk aan de bruidegom op een blaadje heeft willen meegeven.

En tenslotte moet met betrekking tot een aantal (literaire) gevallen worden aangestipt dat ze op de keper beschouwd ook weer uit (nu weliswaar narratief of allegorisch ingeklede) lijstjes bestaan: de maagschap van St. Anna (nr. 46), de symbolische bomen, bloemen en dieren in de vergiere van zuuerheden (nr. 66), de vijf letters waarmee men vvijf (vrouw) spelt (nr. 80), de Negen Besten (nr. 89). Zoals blijkt uit de tekst over de Negen Besten in de bijschriftenreeks (tekst nr. 36), had dit gegeven voor de compilator ook iconografisch betekenis. Ik vraag me dan ook af of het uitvoerige stuk nr. 89 niet eerder als een documenterende achtergrond bij die iconografische belangstelling heeft gefunctioneerd. En ging het de kopiist in de vergiere van zuuerheden wel echt om

15 Vgl. D. Hogenelst & F. van Oostrom, Handgeschreven wereld. Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen, Amsterdam 1995, p. 278-279.

16 W. Waterschoot en D. Coigneau, Eduard de Dene. Testament rhetoricael I, Gent, 1976 (Jaarboek ‘De Fonteine, 1975, dl. II), p. 92. Vgl. verder b.v.p. 169, 172, 181.

[p. 49]

de mystieke inhoud van dit stuk, en niet veeleer - mogelijk eveneens vanuit een iconografische belangstelling - om de bloemensymboliek e.d.?

De tekst over de Negen Besten (nr. 89) vertoont overigens een bijzonderheid die mogelijk op een directere wijze dan via het iconografisch belang in de richting gaat van onze hypothese. Zoals H. Slings op schrandere wijze heeft opgemerkt, vormt de Negen Besten-versie in het Gb. hs. een herschrijving waarin een latere bewerker elk onderdeel van de tekst tot 40 of tot een veelvoud van 40 verzen heeft ‘afgerond’, meestal door de nodige verzen bij te schrijven, twee maal door een aantal verzen te schrappen zodat het lagere ‘veertigvoud’ werd bereikt.¹⁷ Zo werd een aanvankelijke proloog van 44 verzen tot 40 v. gereduceerd, werd Hector van 68 tot 80 v. uitgebreid, Alexander van 66 tot 80, Julius van 109 tot 120, en zo verder. Rekening houdend met wat uit vergelijking met het Comburgse handschrift in het Gb. hs. defect blijkt te zijn, zou het Geraardsbergse afschrift idealiter uit 800 verzen bestaan (40+80+80+120+40 +40+80+120+40+120+40). Slings verklaart dit als een typisch geval van middeleeuwse getallensymboliek.¹⁸ Een andere, heel wat banalere, maar misschien niet minder plausibele verklaring kan zijn dat de bewerker een bepaalde lay-out voor ogen heeft gehad waarin bijvoorbeeld een afbeelding van elke held als het ware zonder codicologische ‘leemten’, zonder witregels, op de hem betreffende tekst kon volgen. Allerlei combinaties zijn in principe denkbaar, maar zeer plausibel lijkt mij dan met name een afschrift met twee kolommen van 40 regels per bladzijde - ter vergelijking: het Beatrijs-afschrift heeft twee kolommen van 37, het Reinaert-gedeelte in het Comburgse handschrift twee kolommen van 42 regels - met dus twintig kolommen tekst (800:40) en telkens één kolom voor elk van de negen afbeeldingen: in totaal negenentwintig kolommen, afgerond vijftien bladzijden, met andere woorden netjes binnen de perken van één standaard katern van vier bifolia.

Ik vat even samen en formuleer een voorlopige conclusie. Tot en met tekst nr. 45 verzamelt het Gb. hs. in veruit overwegende mate korte tot zeer korte stukken die hetzij als bijschriften bij beelden of als zelfstandige wandteksten bedoeld zijn (en die bedoeling meestal ook expliciet aangeven), hetzij op een andere wijze als zelfstandige kopieereenheden kunnen hebben gefunctioneerd. Dat de eerste helft van alle teksten aan dit signalement beantwoordt is op zich al significant: bij het opzetten van het handschrift stond dit criterium blijkbaar voorop. Na nr. 45 wordt de zaak minder evident, of althans minder duidelijk. Ook in de tweede helft van de teksten treffen we weliswaar nog heel wat stukken aan die waarschijnlijk of mogelijk als afzonderlijke kopieereenheden hebben gefunctioneerd; de kwestie moet hier per geval of per kleinere

17 H. Slings, ‘De Negen Besten ontcijferd. Getallensymboliek in het Geraardsbergse afschrift van “Van den Negen Besten”’, Queeste 3 (1996), p. 25-42.

18 De auteur formuleert bij deze interpretatie zelf al enkele bedenkingen. Wat is inderdaad de zin van zo'n getallensymboliek wanneer, bij ontstentenis van een versnummering, geen lezer of toehoorder die kan hebben waargenomen? Slings' antwoord op deze vraag weet mij niet helemaal te overtuigen. Opmerkelijk is verder toch ook dat, naar Slings' eigen bevindingen, de bewerker een naar de inhoud minder goede, minder coherente, minder precieze tekst aflevert: zou er iemand die met de grond van de zaak relatief nonchalant omsprong zo veel aan gelegen geweest zijn om aan de tekst een getallensymbolische meerwaarde toe te voegen? En ten slotte: het getal 40 blijkt al bij al weinig relevante symbolische connotaties te bieden: vgl. Slings, p. 38.

[p. 50]

Hieronymus II Francken, Het vette varken den ketel injagen. Op het wandbord links het motto dat de afgebeelde satire toelicht: Ick en wil naer/recht noch na Onrecht vraghen/Mach Ic het vet verken/In den ketel jaghen. Ook bij de gerechtsscène op de achtergrond is een wandtekst op de muur aangebracht. Voor een duidelijker weergave in kleur, zie: A. Balis & P. Coessens, Kunst in de Bank. Een keuze van Rubens tot Magritte, Mercatorfonds, 1997, p. 103.

reeks van gelijkaardige teksten worden beredeneerd. Een vrij beperkte groep van relatief omvangrijke ‘literaire’ teksten tenslotte laat zich moeilijk tot de aangegeven gebruikshypothese herleiden. Maar daar blijkt dan, via de historische, allegorische of symbolische motieven, een verband denkbaar tussen kopieerwerk en iconografie, zoals zich dat ook in het eerste deel van het manuscript in een aantal bijschriften manifesteert. Het Geraardsbergse handschrift lijkt me dus typisch (om de term scriptoriumhandschrift nu maar eens te vermijden) een werkinstrument voor een kopiist: in eerste instantie een repertoire van gebruiksteksten voor andere dragers dan het klassieke manuscript en, accessoir, van achtergrondinformatie omtrent rijtjes van uitbeeldbare historische of allegorische figuren en abstracties.

Lievens' Guillebert de Mets-hypothese krijgt met onze bevindingen dus een flinke steun in de rug. Sonnemans had tegenover die hypothese, afgezien van het ‘chronologisch’ probleem (waar ik zo dadelijk op terugkom), in hoofdzaak de volgende twee vragen. Wat moest een kopiist/schepen/herbergier als Guillebert de Mets met de ‘pastorale teksten’ nrs. 73-77? En kan men zich voorstellen dat Guillebert de bedevaart be-

[p. 51]

schreven in nr. 69 mee ondernam: de verwijzing naar de herberg ‘Het Franse Schild’ als eindpunt lijkt dit immers te impliceren. In beide gevallen biedt onze ‘instrumentele’ interpretatie van de tekstenselectie op voor de hand liggende wijze uitkomst.

Het Gb. hs. kan niet aan Guillebert de Mets zelf (zijn actieve leven situeert zich ca. 1415-1460) worden toegeschreven: op het ogenblik dat het gekopieerd werd (ca. 1465) was Guillebert vermoedelijk al gestorven.¹⁹ Ook Lievens geeft toe dat dit ‘chronologisch wat moeilijk’ ligt: het Gb. hs. zou volgens hem daarom veeleer ‘teruggaan’ op een door Guillebert aangelegde verzameling.²⁰ Vanuit het profiel waartoe mijn analyse van de inhoud mij brengt, is zo'n afhankelijkheid van een andere kopiist natuurlijk heel goed voorstelbaar.²¹ Dat we hier voor een deel mogelijk te maken hebben met een afschrift van een door een andere kopiist gemaakte compilatie zou tevens een verklaring kunnen bieden voor het - vanuit de aanvankelijke opzet bekeken - wat hybride karakter van de verzameling naar het einde toe. Dit alles wijst op zich vanzelfsprekend nog niet in de richting van Guillebert de Mets als oorspronkelijke compilator; maar enkele details blijven als indicaties in die zin toch wel verdere aandacht waard.²²

Dwingender als conclusie uit wat hier voorafgaat, en wellicht ook belangrijker dan de vraag naar de exacte identiteit van de compilator, lijkt me de volgende aanbeveling: dat wij ons in onze beeldvorming omtrent de middeleeuwse kopiist en zijn professionele activiteit niet blind staren op het ‘normale’ schrijfwerk dat tot ons is gekomen via het manuscript, maar ook rekening houden met de afzonderlijke afschrijving van teksten als inscriptie op borden of andere voorwerpen, bij (of op) afbeeldingen, als wandschrift, vouwblad e.d. Meer nog dan het boek zijn deze andere tekstdragers naar men mag aannemen ten prooi gevallen aan slijtage, verlies en afdanking. Zeer veel bewijsstukken van deze verspreidingsvormen zijn, naar mijn weten, dan ook niet bewaard gebleven.²³ Maar dat de middeleeuwse scriver vaak meer deed dan alleen maar handschriften afschrijven, daarvoor zullen ongetwijfeld wél allerlei aanwijzingen te vinden zijn, niet alleen op miniaturen en schilderijen waar de bedoelde alternatieve tekstdragers worden weergegeven (zie, afgezien van de afbeelding die voorafgaat, bijvoorbeeld nog afb. 2), maar ook in archivalische gegevens die betrekking hebben op kopieerwerk. Zo blijkt

19 Paleografisch blijkt er ook geen sprake van identiteit tussen de twee kopiisten: Sonnemans 1996, p. 122, noot 34.

20 Enkele van Lievens' argumenten verliezen hiermee, zoals Sonnemans terecht heeft opgemerkt, toch wel hun bewijskracht, meer bepaald de argumenten ontleend aan het watermerk en aan de eigendomsinscriptie van SJodocus Croy.

21 In tegenstelling tot wat Sonnemans meent, lijkt mij het Gb. hs. een compilatie die niet in haar totaliteit aan de kopiist zelf kan worden toegeschreven: daarvoor zijn de fouten tegen het Latijn te flagrant en te talrijk. Vgl. J.P. Gumbert, ‘Nogmaals: Latijn te Geraardsbergen’, Queeste 4 (1997), p. 161-162, m.n. wat op p. 162 staat naar aanleiding van bertrandus in tekst 36; zie over het Latijn van de kopiist ook de eerdere bijdrage van Gumbert in Queeste 3 (1996), p. 66-71.

22 Een andere kandidaat voor het samenstellen van de oorspronkelijke verzameling - waarvan het Gb. hs. (gedeeltelijk) een kopie zou zijn - is Pieter den Brant, de enige Geraarsbergenaar die in het verzamelhandschrift als auteur bij name genoemd wordt. Zoals zijn bijnaam de drayere suggereert, kan deze man, behalve (snel)rijmer, ook houtbewerker geweest zijn: vgl. H. Pleij, ‘Literatuur en stad in de middeleeuwen’, Literatuur 4 (1987), p. 116-123 (p. 123). Dan heeft hij mogelijk balken, muurpanelen of -bordjes, meubelen (drechoirs o.a.) en andere houten voorwerpen, houten voetstukken of nissen voor heiligenbeelden, omlijstingen voor afbeeldingen of teksten e.d. gemaakt of versierd, kortom precies dat soort tekstdragers waarvoor een aantal van de stukken in het Gb. hs. geschikt lijken.

23 Er is tot voor kort aan het verschijnsel ook nauwelijks aandacht geschonken. De laatste tijd komen echter steeds meer bewijsstukken boven water: vgl. hierboven noot 12 en nu vooral ook W. van Anrooij met zijn reeks ‘Middeleeuwse opschriften’ in Literatuur 1997 (p. 11-12, 100-101, 158-159, 210-212, 368-370).

[p. 52]

bijvoorbeeld uit de Gentse stadsrekeningen dat zekere Gheraert van Woelbosch²⁴, bouc scriuer (zo wordt hij ten minste één keer expliciet genoemd), omstreeks 1450-1475 een aantal vergoedingen kreeg voor het maken van berdekins met de namen van de schepenen, voor het schrijven van een ‘voorghebot in grooten Letteren dat ghestelt was ende ghehecht ter hooft brugghe’ en ‘van XII brieven ... omme te slane voor de huusen af ghewonnen vanden fugetiuen’.²⁵ Van Guillebert de Mets zelf is dan weer bekend dat hij, naast zijn gewone kopieerwerk, ook een document vervaardigde dat bestemd was voor de muur van de schepenkamer.²⁶ Om literaire teksten gaat het in de hier genoemde gevallen kennelijk niet, maar ze bewijzen alvast wel dat middeleeuwse bouc scriuers meer deden dan alleen boeken kopiëren. Het Geraardsbergse handschrift vormt daar, als ik het goed voorheb, op een vrij specifieke wijze eveneens een illustratie van.

24 Zeer waarschijnlijk een nakomeling van de Gheert van Woelbosch die ons bekend is als de kopiist van een fragment van een toneelstuk, nu bewaard in de U.B. te Gent: vgl. J. Reynaert, Catalogus van de Middelnederlandse handschriften in de Bibliotheek van de Universiteit te Gent, dl. II/1, p. 11-12.

25 Gent, Stadsarchief, respectievelijk: SAG 400, 24, fol. 93v^o (vgl. SAG 400, 23 fol. 88r^o); SAG 400, 22, fol. 84r^o; SAG 400, 17, fol. 204r^o. Gheraert van Woelbosch werkte overigens ook als boekbinder voor de stad: SAG 400, 17, fol. 113r^o.

26 S. Gierts, ‘Geraardsbergen 1392-1443. Deel III. Prosopografie der Geraardsbergse functionarissen’, Het Land van Aalst 49 (1997), p. 81-127 (p. 93).

Résumé

Le manuscrit Bruxelles, Bibliothèque Royale 837-845 contient une série de 89 textes en moyen-néerlandais. Cette collection est curieusement disparate, tant du point de vue de la longueur des textes (de 2 à 711 vers) qu'en ce qui concerne leur contenu: il s'agit de moralisation profane et religieuse, de catéchèse, d'itinéraires de pèlerinage, d'inscriptions (murales) à usage domestique et religieux, mais aussi de textes vraiment ‘littéraires’, entre autres d'une longue pièce en vers sur les ‘Neuf Preux’. La présence de quelques textes de caractère typiquement ‘pastoral’ (sur les oeuvres de miséricorde, la préparation à la confession et les bonnes raisons d'assister à la messe) ont donné lieu à l'hypothèse que le compilateur aurait été un curé de paroisse intéressé également à la littérature et à la moralisation profane. Cette hypothèse nous semble insuffisante. Nous pensons qu'il s'agit plutôt d'une collection de textes à l'usage d'un copiste, plus particulièrement de textes qui se prêtent à être copiés individuellement comme inscriptions sur objets, murs, écriteaux, feuilles séparées etc. En ce qui concerne les textes très courts de caractère gnomique ou pratique cette conclusion s'impose d'elle-même. Mais nous croyons pouvoir démontrer que les textes plus longs et de contenu beaucoup plus complexe ont également pu fonctionner de cette façcon.

Adres van de auteur:

Universiteit Gent

Vakgroep Nederlandse Literatuur

Blandijnberg 2

B-9000 Gent