Praagse Perspectieven 5
(2008)– [tijdschrift] Praagse Perspectieven–
Auteursrechtelijk beschermdHandelingen van het Regionaal Colloquium Neerlandicum van Midden-Europa aan de Karelsuniversiteit te Praag
[pagina 195]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Nederlandse woorden in het Slowaaks
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
InleidingIn dit artikel worden meer dan 50 woorden in de Slowaakse hedendaagse woordenschat die van Nederlandse origine zijn geanalyseerd. Het doel is (eerder illustratief) te wijzen op de circulatie van uitdrukkingen uit talen van gemeenschappen die de hele wereld doorkruisten, sporen in andere talen achterlieten, maar ook woorden uit exotische werelddelen meenamen en in Europese talen achterlieten, met name in Germaanse en Slavische. We hebben niet slechts een zuiver linguïstische analyse en etymologische interpretatie gemaakt, want - metaforisch gezegd - niet alleen het stof op de schoenen van de vliegende Hollanders kwam uit vele landen; ook de zwervende woorden hebben een hele weg afgelegd. Het ging immers niet altijd om rechtstreekse overnames: de woorden volgden omwegen via ettelijke kanalen, door verscheidene landen, langs verschillende talen. De methodologische zoektocht naar die woorden zelf was dan ook niet eenvoudig. We hebben ontleningen uit het Nederlands in andere talen nagekeken (bv. De Vries et al 2003, Janssens 2003, Willemyns 2003, Vandeputte 1997), maar van de | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 196]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Slavische talen werd in deze publicaties enkel het Russisch vermeld. Andere interessante publicaties waren die van Krijtová (1993), die het Tsjechisch vermeldt en Nikolova (2000) voor het Bulgaars, Raksányiová (2007, 2008) voor het Slowaaks. De Slowaken uit vorige eeuwen hadden weinig rechtstreeks contact met het Nederlands, maar toch onstonden er bruggen tussen beide talen, die gebouwd werden door bijvoorbeeld het Duits. In de woordenboeken van de Duitse taal Duden en Wahrig (met 120.000 woorden) vonden we bij meerdere woorden een indicatie over de Nederlandse of Middelnederlandse oorsprong. Sommige van die lexemen belandden ook in het Slowaaks, maar de Slowaakse vreemdewoordenboeken (Ivanová-Šalingová & Maniková 1983, Šaling e.a 1997) vermeldden slechts de Duitse bron. Die hebben we dan zelf aangevuld, zoals in het geval van het Slowaakse woord vafle. Blijkbaar kennen de Slowaakse vreemdewoordenboeken enkel de “eindleverancier”, bijvoorbeeld het Duits, Frans of Engels. We volgden parallel betrouwbare Nederlandse en Duitse bronnen en door die dubbele controle ontdekten we dat er aan de oorsprong van veel overgenomen lexemen in het Slowaaks een Nederlands of Middelnederlands (afgekort Mnl.) woord staat. Het Slowaaks etymologisch woordenboek is momenteel nog niet op de markt, dus we konden er geen gebruik van maken om de verschillende weergaven van de afkomst te controleren. We hebben bewijzen gevonden over de samenhang met het Nederlands in betrouwbare Nederlandse en Duitse secundaire bronnen en baseren onze conclusies op deze woordenboeken, ook als de informatie soms afwijkt van de Slowaakse woordenboeken. Onderstaande ontdekkingen bieden we aan als weinig bekende illustraties van interlinguïstische en socioculturele relaties. De “export” van Nederlandse uitdrukkingen naar andere talen is een boeiend thema, want achter die ontleningen vinden we interessante verhalen uit het verleden van Europese en exotische landen. Migratiegolven vanuit het Nederlandse taalgebied exporteerden het Nederlands naar de rest van Europa. We vermoeden dat die migranten bepaalde elementen uit hun woordenschat meenamen naar Duitsland, Polen en Hongarije, vanwaar ze ook naar Slowakije konden worden gebracht:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 197]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Waarschijnlijk heeft de expansie in de omliggende landen een indirecte invloed op het Slowaaks gehad. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Etymologische vraagtekensDe historische reconstructie van de oorsprong en overname van woorden is een moeilijk karwei en het is onmogelijk daarbij enkel op het niveau van de linguïstiek te blijven. De invloed van extralinguale factoren op de migratie van elementen uit het Nederlandse vocabulaire is erg groot. In het geval van de reislustige en extraverte Nederlanders waren de contacten met andere samenlevingen en vreemde talen zeer levendig: actieve handels- en kooplui, bankiers, scheepslui, kolonisten en kolonisatoren, maar ook verspreiders van innoverende technologieën exporteerden onder andere hun eigen uitdrukkingswijzen naar andere talen (Duits, Engels, Frans, Russisch). Via deze talen konden Nederlandse woorden ook talen bereiken waarmee geen rechtstreeks contact bestond (zoals bijvoorbeeld het Slowaaks). Fonetische en semantische verbanden zijn niet altijd een betrouwbare indicatie voor de oorspronkelijke afkomst van een woord uit een bepaalde taal. Woorden circuleren en daarom kan er bij veel lexemen gediscussieerd worden over hun primaire afkomst. Dit maakt dat er ook onder etymologen en lexicografen meningsverschillen te vinden zijn. De tocht voert niet slechts via verschillende talen, maar ook door uiteenlopende historische tijdperken, waardoor de plaats van afkomst soms verborgen blijft. Er zijn aanwijzingen dat dit ook voor leenwoorden uit het Nederlandse geldt. Als Slowaakse tweetalige woordenboeken beknopt informeren over de afkomst van de kern van een woord, de stam, geven ze die informatie als nuttige randinformatie. Het doel van deze woordenboeken is de betekenis te verklaren. Ze vervangen dan ook geenszins het Slowaakse etymologische woordenboek, dat nu in druk is. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Migratie van woordenWoordmigratie, taalcontacten en overnamefases zijn complexe problemen. In het Nederlands vinden we verschillende voorbeelden van hoe een woord van de ene taal naar de andere verschuift. Het woord albatros heeft Arabische wortels, maar werd later door de Spanjaarden overgenomen. De veronderstelling dat manekýn of bulvár uit het Frans komen blijkt bij dieper etymologisch onderzoek niet te kloppen. De Franse woorden mannequin en boulevard zijn afgeleid van het Nederlandse mannetje (Mnl. mannekijri) en bolwerk (Mnl. bolwerc). In de modebranche worden in het Slowaaks tegenwoordig eerder de woorden model, modelka gebruikt. Het adjectief bulvárny wordt gebruikt in bulvárna tlač, boulevardpers, of ook kortweg bulvár. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 198]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
In de moderne Germaanse, Romaanse en Slavische talen zijn veel woorden waaraan een Engelse origine wordt toegeschreven. Het is bekend dat de Nederlanders die zich in Amerika vestigden met hun taal en dialecten het Engels beïnvloedden. Ondertussen hebben heel wat van die woorden als quasi Engelse woorden de weg naar Europa teruggevonden. Van het woord brandy, ook zo in het Slowaaks, is de Engelse origine bekend, maar verschillende (bv. Duitse) etymologische woordenboeken geven aan dat brandy oorspronkelijk van het Nederlandse brandewijn is afgeleid. Ook in het geval van het woord boss weten de meeste gebruikers niet dat de wortels in het Nederlandse baas liggen. In het Slowaaks heeft het woord boss eerder een negatieve connotatie, zoals bijvoorbeeld mafiánsky boss (maffiabaas), boss podsvetia (baas van de onderwereld). De door commercie ontwijde Amerikaanse figuur Santa Claus is afgeleid van de term die Nederlandse migranten naar Amerika brachten, de geschenkjes uitdelende sinterklaas. In Slowakije wordt de term Santa Claus weliswaar gebruikt, maar de meerderheid van de bevolking geeft er een negatieve connotatie aan omdat de traditie haar eigen Slowaakse Mikuláš heeft. Aan de lekkere vafle (adjectief vaflový, bv. vaflové cesto - wafeldeeg, vaflová forma - wafelvorm) wordt in het Slowaakse vreemdewoordenboek een Duitse oorsprong toegeschreven (Waffel), maar het Duitse lexicon verwijst naar de Nederlandse origine, het woord wafel. Een Slowaakse smokkelaar wordt ook wel šmugler genoemd, een woord dat uit het Duits werd overgenomen (Schmuggler), maar daar dankzij het Nederlands belandde. Er bestaan ook andere voorbeelden van woorden die via of uit het Nederlands het Slowaaks binnenslopen: van het Spaanse woord huracán maakten de Nederlanders orkaan, en in het Slowaaks wordt het woord orkán gebruikt; corcho veranderde in kork (Mnl.)/kurk en vandaar in het Slowaakse korok (adjectief korkový). Ook de Slowaakse vorm pasát komt van de Nederlandse passaat(wind). Nederlandse reizigers namen bamboe mee uit Maleisië (de Maleisische vorm is bambu), in het meervoud bamboes, en dat woord werd in verschillende talen overgenomen, waaronder in het Slowaaks: bambus (adjectief bambusový). Een Slowaaks woord van erg gemengde, waaronder Nederlandse, afkomst is lotéria, dat via het Duitse Lotterie de taal binnenkwam, maar het Duits haalde de mosterd bij het Nederlandse woord loterij. De etymologie is echter complexer, want ook het Franse woord lot en het Italiaanse lotto speelden in het verleden een rol. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Terminologische ontleningenDe overname van Nederlandse woorden was een logisch gevolg van de expansieve vaardigheden van de bewoners der historische Nederlanden, die vooral uitblonken op gebieden als scheepsbouw, kaasproductie, landbouw en waterbeheer. Van deze landbouwkundige en technologische gebieden werden heel wat termen in Europese talen overgenomen. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 199]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ook in het Slowaaks gebruiken we maritieme termen die vaak van Middelnederlandse woorden zijn afgeleid:
Op het gebied van waterbeheer worden onderstaande termen in het Slowaaks gebruikt:
Door geïmporteerde levensmiddelen belandden sommige gastronomische benamingen in het Slowaaks:
Andere technische termen nam het Slowaaks waarschijnlijk via het Duits over, bijvoorbeeld de Duitse woorden Holländer en Klinker die als Nederlandse ontleningen gemarkeerd worden:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 200]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Vanuit de landbouw werden de volgende woorden genaturaliseerd:
Ook woorden die samenhangen met de Nederlandse geschiedenis werden in het Slowaaks opgenomen:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Aardrijkskundige en volkskundige termenGeografische eigennamen worden vaak gebruikt om typische Nederlandse of Vlaamse producten of voorwerpen die in die regio werden uitgevonden te benoemen. Elke toerist kent in het Slowaaks het woord gracht, zij het met Slowaakse uitspraak. Het Slowaaks werd verder verrijkt door de volgende woorden:
Bij deze groep van geografische en volkskundige termen hoort ook de economische term holandská dražba (Hollandse veiling), een veiling waarbij een voorwerp onder de startprijs wordt verkocht, al is de etymologische motivatie bij die uitdrukking niet zo duidelijk. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 201]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
In het Slowaaks worden verder de volgende woorden van Nederlandse afkomst gebruikt:
Een vraagteken voor romanisten is de term flamenco, de Spaanse (Andalusische) muziek- en dansstijl die typisch is voor Spanje, want het woord flamenco in het Spaans betekent Vlaams, flámsky. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Afleidingen van eigennamenBuiten de hierboven aangevoerde namen eidam en gouda heeft ook het veelgebruikte woord burza een plaats gekregen in de internationale en Slowaakse terminologie. Achter de bekendere betekenis van het woord gaat de naam van een rijke Vlaamse familie schuil. De etymologie van burza is interessant gezien het Slowaaks dit woord als een homoniem gebruikt: voor wat de betekenis van ‘zak’, ‘tas’, ‘tasje’ betreft, ligt de oorsprong bij het Latijnse bursa dat overgenomen werd van het Griekse býrsa. Verder zijn er de bekendere betekenissen van de technische term burza: (1) markt voor waardepapieren, (2) plaats om ruilhandel te bedrijven, (3) gebouw waar die handel plaatsvindt. In tegenstelling tot het Nederlands betekent het Slowaakse burza niet ‘studiebeurs’. Die semantische lijn is terug te voeren op de naam van het Vlaamse koopluigeslacht Van der Burse, dat in de stad Brugge woonde en waarvan het wapenschild drie zakken bevatte. Voor het huis van deze familie ontmoetten handelslui elkaar en voerden intensieve onderhandelingen.’Ga naar eind1 Burza heeft in het Slowaaks nog een andere betekenis: als plaats voor uitwisseling, voor interessante handel, bv. filatelistická burza (filateliebeurs), waar postzegelverzamelaars postzegels kopen en verkopen, burza detského šatstva (kinderkledingbeurs). Bakelit - ook in het Slowaaks betekent dit woord een harde, broze kunststof die vernoemd werd naar zijn Belgische uitvinder L.H. Baekeland. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 202]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De semantische evolutie van enkele woordenEr bestaan Nederlandse leenwoorden die in het Slowaaks een andere betekenis hebben gekregen, of waarvan de betekenis enigszins is verschoven. Daarbij horen de hierboven genoemde woorden: het al wat verouderde manekýn en bulvár (bolwerk). Andere interessante gevallen zijn: droga - van het Ned. droog: het Nederlandse woord werd waarschijnlijk door het Frans overgenomen als basis voor de benaming van droge planten en bewerkte stoffen met halucinogene effecten, in het Frans drogue. Het substantief droga werd opgenomen in het Slowaakse vocabulaire en wordt gebruikt in de woorden drogovat', nadrogovaný, drogový diler (drugs nemen, high, drugdealer); lavlrovanie (subst.), lavlrovat' (werkwoord) heeft in het Slowaaks verschillende betekenissen, waarvan er een is afgeleid van het Nederlandse laveren. De Slowaken namen het woord echter niet over als scheepsterm, maar in overdrachtelijke zin: zich ontwijkend opstellen, ontwijken, afwachten, manoeuvreren; haprovat' - is een woord uit de spreektaal dat wellicht het Slowaaks binnenkwam via het Duitse hapern, waarvan Duden aangeeft dat het een Nederlandse ontlening is van het woord haperen. In het Slowaaks wordt het gebruikt als een apparaat niet werkt, als iets niet in orde is, of iemand niet betrouwbaar is. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Metaforische afleidingen en bijzonderhedenVoorbij de grenzen van Nederland en Vlaanderen ontstonden benamingen die afgeleid werden van eigennamen en een eerder metaforische, overdrachtelijke of zelfs spottende betekenis kregen. Nederlandstaligen kennen die betekenissen meestal niet. We hebben er twee van die categorie gevonden: Flám - (1) (historisch) inwoner van het graafschap Vlaanderen en (actueel) een Nederlandstalige (of Vlaamstalige) Belg, flám (2) als spreektaal voor een nachtelijk feest, en de afleiding flamender, flámovat' (uitbundig feestvieren), woorden die uit de 17e eeuw dateren toen Vlaamse huurlingen zich hier ophielden tijdens de dertigjarige oorlog (en door hun levenswijze blijkbaar de aandacht trokken); brajgel - dit woord is informeel en betekent chaos, wanorde. Vermoedelijk is het geïnspireerd door de drukbevolkte drinkgelagen en kroegscènes op de schilderijen van Pieter Breughel (1528 - 1638), die in de vakliteratuur Bruegels worden genoemd. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 203]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Tot slotBinnen het etymologisch onderzoek bestaan uiteraard geen mathematische precisie en eenduidige oplossingen. De lijst van moeizaam bijeengezochte woorden die we met eigen opmerkingen hebben aangevuld, stellen we voor zonder aanspraak op volledigheid, perfectie en eenduidigheid. We bieden dit artikel aan aan hen die geïnteresseerd zijn in de banden tussen de neerlandistiek en de slowakistiek. Moge dit tevens een bewijs zijn voor het feit dat de rondzwervingen van andere volkeren ook ons tot onverwachte ontdekkingen leiden, als we bereid zijn om op onze eigen manier in hun voetsporen te treden. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bibliografie
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 204]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|