Praagse Perspectieven 4

Handelingen van het colloquium van de sectie Nederlands van de Karelsuniversiteit te Praag

[p. 1]

Letterkundig thema
Literaire roem?

[p. 3]

Inleiding tot het thema Literaire Roem?

De titel van het letterkundig onderwerp op dit congres draagt een vraagteken: ‘Literaire roem?’

In een aantal lezingen worden bijzondere gevallen van literaire roem besproken, zoals roem die pas na de dood van de auteur opkomt, of juist snel na de dood verdwijnt, dan wel roem die een andere opmerkelijke curve vertoont. Het vraagteken lijkt dus te verwijzen naar de onbestendigheid van de literaire roem.

Er is nog een tweede reden voor het vraagteken. Wat is de betekenis van het begrip literaire roem? Roem is niet het zelfde als succes, een begrip dat met verkoopcijfers te maken heeft. Literaire roem verkrijgt een schrijver als resultaat van door anderen toegekende lof. Maar in het begrip ‘lof’ schuilt het probleem van de roem.

De term ‘literaire roem’ riekt naar een verouderde, louter op de auteur gerichte geschiedschrijving, en kan geassocieerd worden met een statisch begrip als ‘meesterwerk’, dat door een ‘genie’ wordt geschreven. Uit dezelfde gedachtewereld stammen adjectieven als ‘onsterfelijk’ en ‘vergankelijk’. Onsterfelijkheid roept lauwerkransen in gedachten, en Petrarca die op z'n 37^e jaar op het Capitool met de dichterskroon gekroond wordt. In de negentiende eeuw geloofde men daarin nog heilig, zo blijkt uit het opstel over Tollens.

Bruikbaarder dan de term ‘literaire roem’ is tegenwoordig het begrip literaire canon, waarmee werken aangeduid worden die door het ‘literaire veld’, (uitgevers, critici. literatuurhistorici en literatuurdocenten) een zogenaamde gecanoniseerde status kregen toegewezen. Literaire werken die behoren tot de literaire canon zijn terug te vinden in literair-historische handboeken. De canon wijzigt zich constant onder invloed van zich wijzigende literaire opvattingen, lof heeft geen eeuwigheidswaarde, en dat maakt de gecanoniseerde status voor schrijvers hachelijk. Zo is het woord roem een tijdgebonden begrip geworden, dat inmiddels zeer gerelativeerd is. Schrijvers kunnen ook roem vergaren door de lancering van een nieuwe trend in de vorm van een nieuwe opvallende manier van schrijven of dichten, of door aandacht te trekken in de pr-sfeer, bijvoorbeeld door een leuke gimmick in het optreden voor de media. Belangrijk is dat de schrijver gevoel voor de tijdgeest heeft, en daarbij in zijn werk bewust of onbewust weet aan te sluiten. Literaire roem kan als sneeuw voor de zon wegsmelten. Reputaties zijn breekbaar en een slechte kritiek kan het begin van de val inzetten die onomkeerbaar blijkt. Niets is gemakkelijker beïnvloedbaar dan de publieke opinie: volgens het sneeuwbalsysteem gaat de schrijver bergafwaarts. Onverwachts blijven de uitnodigingen uit en verstomt het applaus: de van zijn troon gevallen schrijver zint en broedt op een come-back.

In de hier gebundelde opstellen worden dergelijke meer of minder dramatische gevallen van literaire roem (in de zin van een hachelijke

[p. 4]

gecanoniseerde status) belicht in een vijftal case-studies, te weten over Focquenbroch, Tollens, Richard Minne, Székely-Lulofs en de Vijftigers.

René van Stipriaan laat zien hoe de erotische en komische Focquenbroch ten onder ging in een smaakverandering die al aan het einde van de zeventiende eeuw was begonnen. Zoals Hermans het formuleerde werd de cultuur van speelse dubbelzinnigheden in de houdgreep van de morele ernst genomen. Hermans zelf echter legde alle feiten die de miskenning van Focquenbroch relativeren (zoals het feit dat hij veel herdrukt werd) terzijde en creëert zo zelf een miskenningsmythe. Focquenbroch als de voorloper van de onbegrepen bohémien Multatuli, die ook zo te leiden had van de Nederlandse bekrompenheid. In de tweede helft van de twintigste eeuw ontstond een grootscheepse herwaardering van Focquenbroch, die echter niet resulteerde in wetenschappelijke edities van zijn werk.

De literaire roem van Tollens is bijna spreekwoordelijk in de Nederlandse literatuur. Verheerlijkt door tijdgenoten, en verguisd bijna onmiddellijk na zijn dood, is Tollens' geschiedenis het prototype van vergankelijke roem. Tijdens zijn leven zijn echter al aanvallen op zijn werk gedaan, die niet verhinderden dat zijn roem weer naar ongekende hoogte groeide ten tijde van de Belgische opstand. Tollens beleeft dan opnieuw hoogtijdagen van roem, terwijl ook zijn gedichten over de bevrijding van de Fransen een revival beleven. Zonder de politieke beleving van zijn tijd is Tollens' roem niet te begrijpen.

Yves T'Sjoen weegt de wisselende opvatting over de samenstelling (en de wenselijkheid) van het verschijnsel van de literaire canon. Hij laat zien, dat de poëzie van de Vlaamse schrijver Richard Minne in de loop van de voorbije eeuw zeer wisselend is onthaald. Minnes gedichten onderscheidden zich van de poëzie van Het Fonteinje door de non-conformistische zegging, ironie en geest van relativering, maar het heeft tot na de tweede wereldoorlog geduurd voor hij van het aura van Fonteinjesdichter werd bevrijd. Uiteindelijk formuleert T'Sjoen de meest vindingrijke invulling van het begrip literaire roem door het toe te passen op een dichter (als Richard Minne) die in het scheppend oeuvre van volgende generatie voortleeft.

Olf Praamstra laat aan de bijzondere curve van de roem van Madelon Székely Lulofs zien hoe zeer ook ‘orkestratie’ in het spel kan zijn bij de beoordeling door critici. In het begin van de jaren dertig werd Madelon Székely-Lulofs als een nieuwe Multatuli ingehaald door haar felle aanklacht tegen de koloniale uitbuiting, maar juist die vergelijking riep de toorn van Ter Braak en Du Perron over haar af. In navolging van hun oordeel werd zij uit de Nederlandse literaire kringen verdreven. Na een positieve beoordeling van Rudy Kousbroek in 1983 beleeft haar werk een revival die tot heden voortduurt, zodat Praamstra vaststelt, dat zij na zeventig jaar de aanvallen van Ter Braak en de zijnen glansrijk heeft doorstaan.

[p. 5]

Emese Szabó uit Debrecen tenslotte bespreekt de vraag in hoeverre Gerrit Komrij heeft getracht de literaire roe in van de Vijftigers onder tafel te werken in zijn bloemlezing Dichters van de 19^de en 20^ste eeuw in 1000 en enige gedichten.

Bij drie van de vijf besproken auteurs is er sprake van hedendaagse herwaardering door het lezerspubliek, te weten bij Focgenbroch, Madelon Lulofs en Richard Minne, terwijl Tollens alleen (mondjesmaat) nieuwe lezers in het wetenschappelijk circuit vindt. De Vijftigers lijken als groep afgedaan te hebben, maar individueel opvallende dichters houden stand.

Ellen Krol