Praagse Perspectieven 2

Handelingen van het colloquium van de sectie Nederlands van de Karelsuniversiteit te Praag

[p. 101]

Communicatieproblemen met vaktalen en de oplossingen daarvoor
Guy Janssens
Karelsuniversiteit Praag/Universiteit van Luik

Samenvatting:
In de bijdrage worden twee problemen gesignaleerd in verband met de vaktaalcommunicatie en worden ook de oplossingen voorgesteld waaraan in het Nederlandse taalgebied gewerkt wordt. Een eerste probleem, dat de interne vaktaalcommunicatie bemoeilijkt, is dat van de wildgroei aan vaktermen. Om spraakverwamng te vemijden wordt een beroep gedaan op het terminologiewerk en de normalisatie, die worden uitgevoerd door het Nederlands Normalisatie-instituut en het Belgisch Instituut voor Normalisatie. Ook de Nederlandse Taalunie speelt hier een belangrijke rol. Een tweede probleem betreft de moeilijke begrijpbaarheid van vaktaalteksten voor leken. De oplossing ligt waarschijnlijk in het toepassen van een aantal strategieën om vaktaalteksten voor buitenstaanders makkelijker toegankelijk te maken, waarvan enkele voorbeelden in de bijdrage te vinden zijn.
Příspěvek se zabývá dvěma problémy, které se vyskytují při komunikaci v odborném jazyce a zároveň ukazuje možná řeŜení, kterých lze v oblasti nizozemského jaryka použít. První problém, který působí potíže pří interní odborné komunikaci, je široký rozsah a narůstání počtu odborných termínů. Aby se předcházelo nedorozuméním dovolává se odborná veřejnost zpracování terminologie a normalizace. Normalizaci provádí Nizozemský normalizační ústav (Nederlands Normalisatie-instituut) a Belgický ústav pro normalizaci (Belgisch Instituut voor Normalisatie). Důležitou úlohu hraje také Nizozemská jazyková unie (Nederlandse Taalunie). Druhý problém se týká obtížné srozumitelnosti odborných textů pro laickou veřejnost. Řešením může být používání různých strategií, které porozuméní odbornému textu usnadňují. Příspěvek uvádí některé příklady takových sirategií.

Een ernstig probleem voor de vaktaalcommunicatie vormt de enorme wildgroei aan vaktermen. Het aantal wetenschappelijke disciplines neemt gestadig toe en ook de specialisatie wordt almaar groter. Bij nieuwe ontwikkelingen op wetenschapsgebied of bij nieuwe producten worden vaak lukraak en door verschillende instanties termen ontwikkeld, waardoor het voorkomt dat binnen één vak en taalgebied of zelfs binnen één bedrijf of instelling verschillende termen worden gebruikt voor hetzelfde begrip. Dit leidt onvermijdelijk tot terminologische verwarring. Voor een dagelijks gebruiksvoorwerp als een lichtschakelaar bijvoorbeeld komen in het Algemeen Nederlands vier verschillende benamingen voor: kipschakelaar, wipschakelaar, tumbler en

[p. 102]

tuimelschakelaar. Typisch voor het Nederlandse taalgebied zijn ook de talrijke Noord/Zuid-varianten. In de verzekeringsbranche spreekt men in Nederland bijvoorbeeld van een all risk-polls en in Vlaanderen van een omniumverzekering. Om spraakverwarring te vermijden en om de vaktaalcommunicatie zo efficiënt mogelijk te doen verlopen, wordt een beroep gedaan op specialisten van het terminologiewerk en de normalisatie.

Terminologiewerk houdt in: het analyseren van (vak)begrippen, het bepalen van begripsinhouden, het onderzoeken van verbanden tussen begripsinhouden, het ontwerpen van begrippenstelsels, het beschrijven van begrippen in definities, het benoemen van begrippen met een term of een symbool, het selecteren van geschikte woorden of woordelementen om termen te vormen, het creëren van correcte nieuwe termen, enzovoort. Er zijn twee soorten terminologiewerk: descriptief en prescriptief. De eerste onderzoekt de bestaande relaties tussen termen en begrippen in de verschillende vakgebieden. De tweede schrijft voor welomschreven begrippen vaste termen voor. Hierbij sluit de normalisatie nauw aan. Normalisatie is het opstellen en toepassen van regels om eenheid te scheppen op gebieden waar verscheidenheid overbodig en ongewenst is. Het doel van het normaliseren van vakterminologie is dus het tegengaan van overbodige termenverscheidenheid.

In het Nederlandse taalgebied wordt het normalisatiewerk uitgevoerd door de terminologiecommissies van het Nederlands Normalisatie-instituut (www.nen.nl) en het Belgisch Instituut voor Normalisatie (www.bin.be). De normen die ze opstellen, worden gepubliceerd in het tijdschrift Normalisatie-Nieuws en in de BIN-Revue. Ook de Commissie Terminologie van de Nederlandse Taalunie (http://taalunieversum.org/taalunie/) speelt een belangrijke rol. Haar belangrijkste projecten en acties zijn:

-	VIP-Term, een internetvoorziening voor informatie en documentatie over terminologie;
-	Terminologiecentrale, een instantie waar bedrijven en instellingen hun terminologiecollecties kunnen deponeren. Dit maakt het mogelijk de collecties gezamenlijk te beheren;
-	Databank Overheidsterminologie, waarin in een eerste fase de terminologie van het sociaal recht verzameld en beschreven wordt.

Een goed voorbeeld van een terminologische norm is NEN 5050 (NEN = Nederlandse norm). Hoofddoel van de norm is een lijst te geven van woorden en termen die veel in bedrijfsteksten gebruikt worden en die door hun on-Nederlandse vorming, onjuist gebruik, foutieve spelling of uitheemse oorsprong voor verbetering vatbaar zijn. In de toelichting op de inhoud wordt erop gewezen dat er voor het antwoord op de vraag of een woord of constructie goed Nederlands gis, geen absolute, vaste criteria bestaan. Als eisen waaraan een ideale term moet voldoen, worden vaak genoemd: hij moet taalkundig correct en kort zijn, gemakkelijk te spellen en uit te spreken en geen problemen opleveren voor het vormen van afleidingen. De normcommissie voor van NEN 5050 heeft gestreefd

[p. 103]

naar praktische oplossingen, omdat de zakelijke taalgebruiker niet gebaat is bij overdreven wetenschappelijke voorzichtigheid noch bij extreem purisme. Waar het ging om het vinden van goede equivalenten voor buitenlandse termen, heeft ze allereerst gezocht naar een mogelijkheid om het vreemde woord te vernederlandsen (bijvoorbeeld fade in > infeden), maar dat kan slechts bij uitzondering. Waar mogelijk, is voor samengestelde woorden een ontlenende vertaling aanbevolen, bijvoorbeeld pilot plant > proeffabriek. Soms wordt het vreemde woord aanvaard: computer bijvoorbeeld heeft in het Nederlands burgerecht verworven. Maar de vorm computergestuurd wordt als on-Nederlands verworpen (goed is: door/met een computer gestuurd) en ook anglicistische constructies als het 2004-budget worden als ongewenste vreemdelingen beschouwd (goed is: het budget voor/van 2004). Verder wordt erop gewezen dat onjuiste constructies en termen alsook foutieve spellingen (bijvoorbeeld bijts in plaats van beits) vaak al zodanig ingeburgerd zijn dat het erg moeilijk is ze door de aanbevolen termen te doen vervangen.

Vaktalen zijn in de loop der jaren niet alleen een ernstige barrière gaan vormen voor de interdisciplinaire communicatie, maar ook voor de contacten tussen vakman en leek. De taal die bijvoorbeeld de jurist, de arts, de ambtenaar of de technicus gebruikt in het verkeer met de leek, is vaak moeilijk of niet toegankelijk, en dat niet alleen door jargongebruik. Zo zou bijvoorbeeld door het gebruik van passiefconstructies de snelheid van begrijpen met tien procent afnemen. De burger eist tegenwoordig dat in die gevallen waar hij als communicatiepartner bij de zaak betrokken is, zoals bij een dagvaarding voor de rechtbank of bij informatieverstrekking over medicamenten in bijsluiters, de gehanteerde vaktaal zo begrijpelijk mogelijk zou zijn. Er is de laatste decennia heel wat onderzoek verricht om de communicatieproblemen tussen vakman en leek in bepaalde domeinen concreet aan het licht te brengen, er is actie ondernomen om de betrokken vakspecialisten voor die communicatieproblemen te sensibiliseren en er zijn oplossingsstrategieën voorgesteld. Suggesties om bijvoorbeeld juridische teksten toegankelijker te maken zijn: het weglaten van vaktermen waarvan de juridische noodzaak ontbreekt, het vervangen van vaktermen door juridisch evenwaardige synoniemen die gebruikelijker zijn (bijvoorbeeld geding door proces, comparanten door partijen), het vervangen van vaktermen door omschrijvingen of ze zodanig inbedden dat uit de context de betekenis blijkt, het vervangen van schrijftaalrelicten (zoals woonplaats kiezende) door moderne equivalenten, de traditionele ellenlange juridische zinnen in mootjes hakken, enzovoort. In sommige vakgebieden worden zulke raadgevingen daadwerkelijk toegepast. Maar dat is niet altijd tot volle tevredenheid van de vakspecialisten. Zo was het Openbaar Ministerie in Amsterdam in 1994 begonnen met een experiment om dagvaardingen en tenlasteleggingen in gewoon Nederlands te formuleren in plaats van in juridisch jargon, maar deze taalrevolutie is een jaar later door de Hoge Raad afgekeurd.

[p. 104]

Bibliografie

Janssens 1997 - G. Janssens, ‘De Nederlandse vaktalen in de twintigste eeuw: evolutie, lexicografie, onderzoek, normalisatie’. In: Handelingen van de Koninklijke Zuid-Nederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis XLIX. Brussel 1997, p. 21-41.

Temmerman e.a. 1990 - R. Temmerman, F. Simonis & L. Luyten: Terminoligie, een methode. Leuven/Amersfoort, 1990.