Praagse Perspectieven 2

Handelingen van het colloquium van de sectie Nederlands van de Karelsuniversiteit te Praag

[p. 89]

Het (zelf)beeld van de Nederlandse letterkunde in Tsjechië
Olga Krijtová
Karelsuniversiteit Praag

Samenvatting:
Aan de hand van Tsjechische vertalingen van Nederlandstalige letterkundige werken van 1880 tot 1989 behandelt deze bijdrage de vraag of er een scheefgetrokken beeld van de Nederlandse letterkunde in Tsjechië bestond, zoals de Nederlandse ‘canonmakers’ beweren.
Příspěvek se zabývá problémem, zda v České republice existuje pokřivený pohled na nizozemskou literauru, který by vznikl jako důsledek překladů děl nizozemské literatury z obdobi 1880 až 1989 do češtiny.

Het thema van de Praagse Perspectieven 2: ‘Het zelfbeeld in de Nederlandse letterkunde’ is uitermate intrigerend. Naast alle wetenschappelijke bijdragen die allemaal met imagologisch perspectief van concrete boekwerken te maken hebben, veroorloof ik me een onwetenschappelijk, zuiver empirische impressie weer te geven over het beeld van de Lage Landen die de Tsjechische lezer zich decennialang, eeuwenlang kon vormen op grond van vertalingen die hij las. Ik probeer even aan te stippen hoe het beeld (het image, het imago) van de Nederlanden en zijn bevolking in een andere doeltaal overkwam. En aangezien één van de vele definities van het imago luidt: ‘geïdealiseerd, in de jeugd gevormd beeld van een geliefd persoon’, beperk ik me tot dit beeld, want de al lang geleden gestorven, of al zeer oude vertalers voelden zich m.i. altijd aangetrokken tot geliefde boeken en auteurs, wier beeld ze over wilden brengen aan hun landgenoten.

Gemakshalve neem ik onder de (zeer beslagen) loep alleen de boeken vanaf pakweg, eind negentiende eeuw tot het laatste decennium van de twintigste eeuw, en laat ik de recente vertalingen onbesproken. Hun auteurs en hun cultboeken (Reve, Cremer) werden immers in de Praagse Perspectieven apart behandeld. En bovendien duikt in de laatste tijd bij de keuze van Nederlandstalige, voor vertaling geschikte boeken een nieuw criterium op. De vertalers van de huidige, in Nederland erkende auteurs worden niet alleen gemotiveerd door hun persoonlijke voorliefde en waardering voor de gekozen schrijvers, maar vooral door de subsidie van het Nederlands Literair Produktieen Vertalingenfonds. Zonder de Nederlandse steun in klinkende munt waagt na de ‘fluwelen revolutie’ geen enkele uitgeverij een vertaling uit het Nederlands op de markt te brengen. Daardoor wordt dus de keuze van de auteurs en boeken medebepaald door de Nederlandse literaire smaakmakers en hun canon. Tot en

[p. 90]

met de negentiger jaren van de twintigste eeuw (toen men nog zonder de financiële steun uit het buitenland werkte) werd hier het beeld van de Nederlandse letterkunde door andere (binnenlandse) maatstaven, behoeften en beweegredenen bepaald.

Welke waren dat? Laten we proberen ze te reconstrueren.

Wanneer men uit een bepaald taalgebied vertaalt, wil men natuurlijk iets brengen wat in de inheemse literaire tuinen nog niet bloeit. Dat óók, maar meestal zoekt men (of precies gezegd zocht men) naar iets wat een zekere verwantschap met het hier bestaande beeld vertoonde. Men zocht naar trefpunten, raakvlakken, het herkenbare. Men leest weliswaar graag over andere landen, over iets ongewoons en onbekends, maar men zoekt in elk nieuw boek altijd ook naar iets, waarmee men zich in zijn denkvermogen kan identificeren, wat men enigszins herkent. De ‘gelijke golflengtes’, van schrijver en lezer oefenen een magische aantrekkingskracht uit. Is dat misschien de reden waarom Lof der zotheid, Moriae enkomion, uit 1509 (bewerkt in 1511) al in 1513 in het Tsjechisch verscheen, dus in de volkstaal, terwijl de intellectuelen de tekst in het Grieks of Latijns konden lezen? Men zocht uiteraard naar dezelfde denkbeelden, die later, maar niet veel later, bij de Tsjechen in de beweging van Jan Hus uitmondden.

Met de schone letteren is het precies hetzelfde geval. Bepaalde werken hebben meer waarde als tijdsdocumenten dan als literatuur, maar hun receptie kan door allerlei - weer opspoorbare - redenen in een bepaalde tijd en bij bepaalde lezers buitengewoon groot zijn. Er waren in de tachtiger en negentiger jaren van de negentiende eeuw zeker betere schrijvers in de gehele Nederlandse literatuur ter beschikking dan Hendrik Conscience, en toch was het in die tijd en ook in de daaropvolgende twee decennia meer dan begrijpelijk dat juist hij zo buitengewoon vaak in het Tsjechisch werd vertaald. De Tsjechen, het zogenoemde verdrukte volk in de Oostenrijks-Hongaarse monarchie, konden zich weerspiegelen in de deugden en roem van de Vlamingen.

Onze taalstrijd, onze nationale herleving had immers alle goede - en ook kwade - kenmerken en beperkingen van de Vlaamse beweging. Het beeld van de Nederlandse letteren hier ten lande was toen eerder het roemrijke strijden van een zelfbewust volk in De leeuw van Vlaenderen (van 1838) of De Boerenkryg (van 1853, vertaald 1884) dan het kwijnen van Jan Salie van Johannes Potgieter, of zelfs het geïdealiseerde beeld van het verleden in de historische romans van Jacob van Lennep. [Een aantekening apart verdient het feit dat van het gehele oeuvre van deze Amsterdamse rijksadvocaat niet zijn roemrijke historische romans, maar juist de - in Nederland omstreden - zedenroman De lotgevallen van Klaasje Zevenster (1865) hier in 1880 vertaald werd.]

En zo kunnen we doorgaan. Voor elk waarom? vinden we een redelijk daarom bij de verklaring waarom het beeld van de Nederlandse letteren in een bepaald decennium zus en niet zo was. Ook de vraag waarom van Antoon Coolen op drie werken na alles tijdens het interbellum in het Tsjechisch vertaald

[p. 91]

werd, is te beantwoorden. Of waarom Couperus hier zulke hoge ogen gooide nog vóórdat zijn beroemde Haagse romans in Nederland verschenen. De toenmalige vertaler (in 1896) benadrukt zelf in het voorwoord de verwantschap van de moderne Nederlandse letteren met de zgn. Tsjechische moderna, die in die tijd haar manifest declareerde. Men zou nog lang kunnen doorgaan met het aandragen van argumenten en die met voorbeelden te staven. Maar laten we ermee stoppen.

Het is een scheefgetrokken beeld van de Nederlandse literatuur, dat hier tientallen jaren lang bestond. Spijtig maar begrijpelijk. Frapperend is echter dat dit beeld min of meer (eerder méér dan min!) correspondeert met dat in andere landen. Als men de lijsten van de uit het Nederlands vertaalde boeken in het tijdschrift Ons Erfdeel doorneemt, ziet men in de vroeger Oost-Europese landen markante overeenkomsten in de keuze van bepaalde genres, bepaalde schrijvers, bepaalde boeken. De canonmakers uit het Nederlands bolwerk vinden die keuzen ‘eigenaardig’ of ‘wonderlijk’. (dat zijn de gebruikte termen in een artikel in het NRC-Handelsblad van 23-3-1990 over de Poolse neerlandistiek, dus nog voordat de massale subsidiepolitiek en medezeggenschap vanuit Nederland begon). ‘De Polen moeten een eigenaardige indruk hebben van de Nederlandse literatuur als zij geloven dat de belangrijkste vertegenwoordigers daarvan Ward Ruyslinck, Ivo Michiels en Hugo Raes zijn.’ Natuurlijk hoeft een krantenartikel niet uitputtend te zijn. Ook in het Tsjechisch en vooral in het Slowaaks verschenen toen (zij het misschien minder vaak dan in het Pools) de vertalingen van deze drie schrijvers. [Een pikante kanttekening is dat de persklare vertaling van Ruyslincks Het reservaat hier uiteindelijk niet mocht verschijnen omdat het boek ‘ongewenste associaties’ zou kunnen wekken.] Toch vraagt men zich bij het opsommen van deze drie ‘wonderlijke keuzes’ lichtelijk gepikeerd af: vanwaar die onvrede? Het hangt toch ook van de sprekers van de doeltaal af welke boeken men kiest, wanneer men voelt, dat daarin herkenbare aanknopingspunten zijn te vinden. Blijkbaar waren de zenders en de ontvangers op dezelfde golflengte afgestemd, toen juist deze boeken voor vertaling gekozen werden. Bijna altijd kan men de drijfveren van de toenmalige (en ook hedendaagse) vertaler opsporen, verklaren en rechtvaardigen. Het vertaalde boek was in een bepaalde periode in het doel-land, dus in het land van aankomst, nuttig en belangrijk, al scheen het in het land van herkomst vaak omstreden te zijn. De metatekst - en het metabeeld - bleek dus belangrijker dan de prototekst.

Een neerlandicus pur sang kan onder deze feiten gebukt gaan. Maar ja: de vertalingen uit een bepaald taalgebied kunnen nooit het beeld van de gehele literatuur van dat land weergeven. Het zijn alleen maar steentjes van een bont mozaïek, steentjes die qua tint soms licht, soms expres donkergekleurd zijn. Zo'n ramp is dat uiteindelijk ook niet. De hedendaagse vertalingen uit het Nederlands, die al verschenen zijn of binnenkort nog zullen verschijnen: vooral die van Grunberg, Cremer, Reve, zullen het onvoltooide beeld met sprankelende sextinten aanvullen. Of voltooien? Neen, een voltooid beeld zal het nooit zijn.

[p. 92]

Maar elk steentje draagt ertoe bij. Dankzij het gulle Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds. Of eerder: Goddank.

[p. 93]

Mevrouw Ida van Veldhuizen, Nederlands ambassadeur te Praag, opent het colloquium

De toehoorders in de zaal

[p. 94]

Het hoofd van de vakgroep, Zdenka Hrnčířová

[p. 95]

Jan Oosterholt

Nop Maas