Pogen. Jaargang 2

[p. 252]

Duitsche letteren

Ilse von Stach
door Hein Hoeben.

ILSE VON STACH, die reeds een klinkende naam bezit, verdient in ruimer mate de belangstelling van het buitenland, dan haar vooralsnog ten deel viel. En waar in Vlaanderen nog niemand, naar ons beste weten, de aandacht vestigde op het merkwaardige werk dezer duitsche publiciste, zullen wellicht eenige korte algemeene beschouwingen welkom zijn, temeer waar Ilse von Stach een wereldbeschouwing voorstaat, welke niet in zoo belangrijke punten afwijkt van die, welke ook in steeds feller klaarheid en overtuigingskracht gehuldigd wordt in dit maandblad der jonge gedachte in Vlaanderen.

17 Februari 1879 werd zij in Villa Pròbsting bij Borken in Westphalen geboren. Zij stamde uit het oudadellijke geslacht der Stachs von Goltzheim. Vroegtijdig verloor zij hare moeder en ontving van haar vader: een stram-pruisisch militair met vrijzinnige levensopvatting, een adellijke opvoeding. Reeds in haar prillen jeugd ontbloeide hare poëtische begaafdheid. En van niet te onderschatten beteekenis is het voor haar ontwikkelingsgang geweest, dat zij hare talenten vrij en in onbelemmerde zelfstandigheid tot uitbloei mocht brengen. Op zes-jarigen leeftijd schreef zij een gedicht, dat om zijn zalvenden zangerigen toon sterk reminisceert aan de verzen van haar psalmboek! Maar toch deelde zij toen reeds de overtuiging, dat men slechts zingen en dichten mag ter eere van ‘dem lieben Gott’, welke zeer merkwaardige kunstopvatting zij in modern-doorvoelde uitbeelding gerealiseerd heeft in hare hymnische liederen.

Onder de dichters waren het Goethe, maar vooral Droste Hülshoff, die haar den weg gewezen heeft naar het dichterschap. En er spreekt ook uit haar werk iets van die nuchtere bezonkenheid en ietwat cerebrale koelheid in denken en beelden van deze bekende Westphaalsche dichteres.

Langen tijd heeft zij alleen geleefd het eenzame leven van hare eentonige droefgeestige landstreek - in de beschuttende hoede van het oude sterke kasteel. Zij heeft zich als het ware vereenzelvigd met dit ingekeerde, droomerige leven in het

[p. 253]

uitgestrekte Westphalen, hetgeen vooral technisch van ingrijpenden invloed geweest op haar werk, waarop het een zuiver eigen stempel gedrukt heeft en haar aldus gemaakt heeft tot een zeer merkwaardige dichter-persoonlijkheid in de duitsch-sprekende landen. - Teekenend hiervoor is ook haar eigen getuigenis.

Man unterschätze doch nicht die Gunst des Schicksals, die für ein erwachendes Talent darin liegt, nicht gestört zù werden. Wie selten wird diese Gunst gerade einem heranwachsenden Mädchen beschieden sein. Ich aber dürfte, ohne zu ‘hauslichen Tugenden’ herangezogen zù werden, mit Bleistift und Papier Sommers im Kahne liegen, im Walde sitzen, Winters dürfte ich, mit heimlichen Schauer vor dem aufgeschlagenen Heft empfinden:

‘Ach wenn in unserer engen Zelle
Die Lampe wieder freundlich brennt.’

Na volbrachten leertijd legde zij een glansrijk examen af als leerares en nu begon haar smartelijke gang door het leven. Lange jaren onderging zij het leven van de grootstad, waaruit pijnlijk tot haar opkermde het leed der geteisterde menschheid, evenals zij levend in nijpenden nood en groote geestelijke ontbering. Dagen en nachten bracht zij door in een smartelijk zoeken naar eenig stellig steunpunt in den verbijsterenden chaos van godsdienst-richtingen, haar aangeduid vanaf de katheders der Alma Mater. Na lange omzwervingen door dit jammerlijk ontzielde leven, dat voor haar geruimen tijd vol bittere ontgoochelingen zonder hoopgevende uitkomst was - een felle gestadige strijd tusschen ziel en vleesch in eigen lichaam! - mocht zij eindelijk den lang verbeiden vrede hervinden in een gelukkigen echt met den bekenden kunsthistoricus Prof. Martien Wachernagel... in haar geliefde landstreek Münster.

_* * _*

Het werk van Ilse von Stach representeert zich in de meest rijke en verscheidene verschijningsvormen van het expressionisme. Hetgeen echter niet zeggen wil, dat zij enkel ons vergast op festoenen van kleurige woorden - die iedere daad en droom omranken met hun rijken pracht - maar zij tracht werkelijk naar de verklanking van haar innerlijk leven: haar doel is het ongehinderd

[p. 254]

weergeven van innerlijke ervaring. Het is met haar niet zooals met zoovele tijdgenootelijke dichters en dichteressen, die vanuit de voosheid hunner levenshouding enkel een uiterst-persoonlijk gevoel, een onbelangrijk individueel leven te verbeelden hebben, maar Ilse von Stach's werken worden machtig overglansd door het immens verlangen eener God-zoekende ziel. Haar leven wordt door haar werk volkomen gedekt. In haar werk, dat zeer hevig tijd-weerspiegelend is, zoowel in gedachte als in vormgeving, heeft zij een zoo zuiver-mogelijken samenklank trachten te bereiken van hare schoone verbeeldingen en ziels-beleven.

Haar schaarsche vreugden en smarten zonder tal zijn in de rijke verscheidenheid van haar oeuvre wondermooi gesynthetiseerd.

Zij zocht de vervulling harer ontelbare verlangens eerst in het leven zelf: en wel dààr, waar het sterk doorpolst was van de sterke bewogenheid van dezen tijd en hetgeen wij plegen te noemen ‘het volle leven’. Maar weldra bekroop haar een jammerlijke onvrede en geestelijke onvoldaanheid. Haar zoekende onrust en ongebreidelde zucht naar levenszekerheid deed haar bij de karige levensvreugden niet ongestoord verwijlen, want weldra voelde zij onweerstaanbaar, dat het niet de wereld was, die zij zocht, maar God! En innerlijk verruimd na dit geestelijk bad, vol nieuwe leef- en geestkracht, keerde zij haar gretige aandacht naar Gods zienlijke Vorm op aarde: Zijn Kerk. Nu zat zij peinzend neer bij de bronaar der edelste levenswaarden en haar werk vloeide over van de machtige geestdrift en bezieling harer religieuze gevoelens.

Maar hare onverzadigbare drang naar een immer dieper beleven van de allerhoogste Werkelijkheid stuwde haar geest immer hooger naar 't klare zuiver bergland der mystieke Godservaring en nog in 't bleek stervensuur zal zij roepen, onverpoosd ‘Verder, altoos verder’....

En eenmaal nu staande op den grondslag van het geopen-baarde Christendom, voelde Ilse von Stach zwaar de verplichting, om niet alleen al hare levensdaden te fundeeren op dien hechten onderbouw, maar evenzeer om deze te concentreeren rond dit Eene machtige Middelpunt van 's menschen aardschen levensgang.

Haar leven was ongemeen dramatisch van verloop: geen wonder dus, dat zij de meening is toegedaan, dat haar diepste wezen zich in het drama openbaren kan. In hoeverre zij nu

[p. 255]

geroepen is, om in de dramatiek een bijzondere rol te vervullen, valt uit hare luttele kunstproeven nog moeilijk te constateeren. Trouwens lijkt mij de vrouw reeds vanwege hare natuurlijke geaardheid minder geschikt, om de onverbiddelijke consequentie van het drama met haar sensitief wezen te realiseeren - zooals wij dan ook in gansch de wereldliteratuur geen tooneelschrijfster van beteekenis hebben.

Hare spelen ‘Der heilige Nepomuk’ en de christelijke tragedie: ‘Genesius’ verrukken meesr door de fijne stemmingsvolle lyriek en laten bij het zien en lezen een weldadig gevoel van stilheid en wijding achter - maar wij missen de heftige intensiteit van gevoel en de gespierde karakter-beelding, welke het integreerend bestanddeel uitmaken van de dramatiek. Het drama als literair genre lijkt mij ook dichter bij den roman te staan dan het lyrisch vers, dat altoos de meest-directen en onmiddelijke uitingsvorm blijven zal der individueele aandoeningen van geest en hart. Zeker is, dat beiden een zeer-bizondere mate van aanleg en creatieve kracht vereischen, welke zelden bij één persoon in dezelfde evenredigheid en draagkracht gevonden worden. Hebben ten slotte die reeksen bijbeldrama's in den laatsten tijd niet bewezen, dat de dramatiek zich moeilijk gelden laat in een slappe lyrische vorm?

Alleen Griseldis toont enkele dramatische elementen te bezitten. Maar de teedere toenadering en sterke algeheele vereeniging der beiden echtgenooten Azzo en Griseldis en hun onderlinge liefde tot het kind, zijn zuiver ethische momenten, die zich moeilijk overtuigend laten uitbeelden binnen het kader van een drama. Naar wij van haar mochten vernemen, heeft de schrijfster een heele reeks drama's in manuscript gereed: na publicatie dezer zal men met grooter zekerheid kunnen vaststellen, of zij werkelijk de competentie bezit, om met sterk-dramatisch vermogen en spontane natuurlijkheid, maar vooal met bondige concentratie-kracht de menschen uit te beelden in de gecompliceerdheid van hun aard en wezen en de uiteenloopendheid aan hun denken en voelen, hun willen en streven.

Haar kracht lijkt mij meer te liggen in hare romans. Haar eerstelinge ‘Die Sendlinge von Voghera’ verhaalt den droeven afval van een geleerd Dominikaan tijdens de reformatie en na een

[p. 256]

innig verkeer met de hervormers van Wittenberg, zijn terugkeer tot de eeuwige Moeder der Menschheid. De beiden tegenstrijdige levensopvattingen, die het midden-eeuwsche beschavingsleven beheerschen, de romaansche en de germaansche, zijn in dit werk wonder klaar gesynthetiseerd, hetgeen niet alleen de groote levensvraag: ‘Had God de zonde noodig in zijn verlossingsplan en laat hij haar niet vaak middel worden voor het groote Doel: Zijn Wezen dichter te benaderen’ meer volledig en overtuigend ontwikkelt, maar tevens de verscheidenheid der karakters zuiverder en directer bepaalt. Het werk is boeiend en voortreffelijk verteld en schoon men op sommige plaatsen duidelijk de onwennige hand der beginnelinge bespeurt, gaat er toch een machtige bekoring uit van het persoonlijk leven, dat zij daarin uitdrukte met vromen zin, zonder zween van pose of egotisme!

Van hoog literaire waarde is haar tweede roman: ‘Haus Elderfing’ het bekeeringsverhaal van twee menschen. Inhoud en vorm zijn hier tot een schoone eenheid samengegroeid. Diepste ernst en een oprecht maar jachtend zoeken spreekt uit dit werk. De jeugdherinneringen der schrijfster aan het schoone Munsterland overstralen het geheel met een gloed van weldadige aantrekkelijkheid en intimiteit.

Haar laatste roman: ‘Weh dem, der keine Heimat hat’ is weer een God-zoekersroman, waarin allen langs warrige doolpaden en omwegen geraken in het voetspoor van God, dat de koninglijke heerbaan der Waarheid is! Het is tevens het meest persoonlijke boek van Isle von Stach: een onbeschroomde en explosieve uitbeelding harer diepst-innerlijke gevoelens, waarvoor wij haar dankbaar zijn, omdat ook ons een blik gegund wordt in heel haar rijk en veelzijdig leven, haar jagende onrust en drang naar zekerheid en levenssteun. Het is ook een tijdsroman, want het weerspiegelt op buitengewoon klare wijze alle stroomingen van dien tijd, waaraan Ilse von Stach zich zelf eerst te ontworstelen had, alvorens zij kwam tot het christendom met zijn zonnige levensblijheid en geluk en zijn veel omvattend inzicht en zijn eeuwig bloeiende rijkdom van schoonheids- en waarheidswaarden....

Haar lyrische werkjes: ‘Missa poëtica’ en ‘Requiem’ waarin zij ons openlegde haar diepst-godsdienstig sentiment, zijn vaak van een geestelijke schoonheid, die ons tot zwijgen brengt.

[p. 257]

Zij zijn de meest expressieve uiting van hare toegewijde devotie tot de verheven mysteriën van ons geloof.

Er leeft in Ilse von Stach een onvermoeibare scheppingsdrang, want zij zal steeds rijker en dieper met hart en ziel het goddelijk geopenbaarde geloof beleven en hiervan zal zij steeds moeten getuigen, daar al hare gedachten en liefde-verlangens gekeerd staan naar den Hemel. En met de bouwkracht der liefde - die haar voedingsbodem vindt in de Kerk, waar deze het meest intens en gestadig en rijk aanwezig is - zal zij streven om met haar werk het Godsrijk hecht te construeeren onder de menschheid van dezen haren tijd!

_* * _*

Indien wij de schrijfster hierin recht lieten wedervaren, moet de opmerking ons uit de pen, dat hare werken vaak de aantrekkelijke boeikracht missen, om onmiddelijk te overtuigen. Wij bedoelen hiermede niet, dat zij hare dichterlijke gaven had moeten misbruiken aan een pittig onderhoudende compositie en schoolschen zinsbouw. Een boek, dat moet opvallen, behoeft daarom nog niet geheel onleesbaar gemaakt te worden van cerebrale abstractie! Overborrelend van levenslust en schrijversmoed wilde Isle von Stach blijkbaar steeds iets origineels en nieuw-pittigs leveren en scheen doodbenauwd, om in langgerekte dorheden of saaie herhalingen, aangeslibt van nietszeggende individueele bijkomstigheden, te vervallen. Maar door deze werkwijze door te voeren tot hun uiterste consequenties werd zij onleesbaar van abstracte duisterheid en vaak ook van vage onbezonkenheid, die het tekort aan critisch onderscheidingsvermogen en klaar evenwicht pijnlijk aan 't licht bracht. Maar wij willen Ilse von Stach dit niet al te zwaar aanrekenen, temeer omdat uit haar werk steeds een eigen persoonlijkheid spreekt, met zuiver eigen stem begaafd en een eigen geloofsdrang, die uiting en vorm zelf vaak praegnant bepaalt. En dit is ongemeen verdienstelijk! omdat men vooral bij de uitdrukking van ethisch-godsdienstige ideeën bij voorkeur zijn zoo graag geaccentueerde moderniteit en actualiteit onder stoelen of banken steekt en gemakzuchtig, als zonder besef van hun diepe geestelijke waarden, zijn heil zoekt in de prosodische voorstellingswijze van rijm en kadans en galmtonen!

[p. 258]

Zeker, Isle von Stach is zelve ten volle overtuigd van het onvoldragene en ontoereikende van haar werk - er is daarin altijd nog een zoeken, doorvlamd van een liefdevollen, bijna goddelijken levensernst. Maar in haar zoeken doft niet meer de trieste weemoed om 't smartelijk niet-vinden, maar glinstert bijwijlen ook de zonnige blijheid van 't verworven geluk in Christus. Zelf uit de donkere dalen van het intellectueele genieten en God miskennen, langs de grillige paden van ontgoocheling en verzaking opgetrokken naar 't klare bergland van Godsgeloof en katholieke wereldbeschouwing, van waaruit het zoo weldoend is, het leven en zijn mysterieuse betrekkingen met God te overzien, heeft zij ook in haar werk iets willen behouden van haar smartelijk zoeken en eindelijk vinden in een herboren menschelijkheid. Hare belangwekkende boeken voor den letterlievende stellig een verrijking van meer dan voorbijgaanden aard, wenschte ik in handen van iederen katholiek! Want niet alleen zijn ze een droef vertoon van de ontbindingsteekenen eener beschaving, die God gebannen heeft uit haar domein en daarom zich-zelf verteert - maar ook en vooral de blijde betuigenis eener ziel, wier eerlijke en oprechte schoonheidszoeken en groote menschenliefde beloond werd met de grandiose zekerheid van 't Godsgeloof en de kennis der Waarheid, qui superat omne sensum!...