Pogen. Jaargang 2

[p. 174]

De wijze van spelen
door Leo Weismantel.
(Inleiding tot zijn ‘Spel van Lucifers bloed’).

HET getuigt van een groot misbegrijpen van het wezen der kunst, indien men de eis, dat de kunst de natuur op de voet volgen moet, gaat uitleggen, als moest de kunst de natuur nabootsen. Veeleer is deze natuurlikheids-eis in de kunst alléen gerechtigd, indien de esthetiese wetgever de eis aldus denkt: dat de kunst, in haar wezen, als kunst nooit ‘onnatuurlik’ kan zijn, zolang zij zich ‘als kunst’ gevoelt lijk een levendig wezen, zoals bloemen, dier en mensch natuurlik zijn: t.t.z. scheppingen des geestes in de stoffelike wereld. Artistieke scheppingen zijn in dat geval geen loutere beelden, maar wel zelfstandige wezens, die op hun tijd leven zoals ieder ander levend wezen, en op hun tijd sterven zoals alles dat verdwijnt met de zon.

Alhoewel de prinsbisschop Herman von Würzburg, de hoofd-personnage in dit spel van Lucifers Bloed, vóór vele eeuwen heeft geleefd, toch is dit spel van Lucifers Bloed en van de tocht van de prinsbisschop Herman naar het Rhöngebergte geen ‘geschiedkundig’ spel, want het werd door mij in 1922 geschreven en in datzelfde jaar door anderen gespeeld niet om daardoor een histories tafereel vóór de mensen op te hangen, maar opdat wij allen, dichter, speler en toeschouwer, de bedruktheden uit ons huidige leven en uit de tegenwoordige tijd in dat spel zouden herkennen, en uit het spel de kracht zouden halen om ons te verlossen uit de harde werkelikheid van het ogenblik. De personnages zijn juist dààrom geen historiese personnages en niet als zulke hoeven zij te worden gespeeld, maar kinderen zijn zij van onze spelende, zoekende en kampende verbeelding, - dus kinderen der kunst, - en niet alleen dàt, maar levende mensen in vlees en been, want zij zijn onze eigen spelende wezenheden, d.i. van dichter, speler en toeschouwer. Deze levende wezens leven natuurlik alleen in het spel, zoals trouwens ook de bloem alléén leeft in de zomer, er niet ook bij winterdag bloeit, zoals de zon alleen bij dag haar licht uitzendt - zo is hun levensrealiteit die van ieder kunstwerk,

[p. 175]

en alleen zó zijn zij natuur. Daaruit laat zich verklaren elke vraag die voor de spelers en de spelleider oprijst:

Het speelterrein en de uitbeelding ervan, hoe zouden die naturalisties hoeven te zijn - daar het hier toch een ‘spel’ geldt. - Het ‘kostuum’, - waarom zou de speler, die de duivelsrot in handen houdt, zich niet doodeenvoudig een papieren masker vóór het gezicht mogen binden; - eist het ware inzicht in het wezen van de kunst en van de speler niet veeleer dat de vertolker zich gééne moeite zou geven om zich aldus te vermommen dat hij de toeschouwers kan doen geloven dat onze lieve Heer in levenden lijve daar vóór ons op de planken beweegt, - dat de vertolker van een duivelsrol eerder het masker tamelik zorgeloos voor zijn gelaat bindt, zodat de toeschouwer gerust zien kan wààr het snoer is samengebonden, en wààr de naad loopt van het vel waarin de speler is gekropen, want achter het masker staat immers de mens, - of is het misschien een teken van ‘kultuur’, zich te beijveren om het ànders te doen lijken? - Waarom ook zouden wij het niet wagen ons op de planken een beeld van God te maken, God zichtbaar te laten optreden, zoals de middeleeuwse schilders dat zéér natuurlik iedere dag deden op hun schilderijen? - wanneer toch menigeen de overtuiging is toegedaan dat de speler op de planken God in eigen persoon is - welke waanzin heeft er ons toe gebracht, de speler die in de plaats van God optreedt, achter het toneel te verbergen en allen zijn stem tot ons te laten doordringen, om aldus de illusie van ‘Gods veropenbaring’ te versterken! Is een begankenis van mensen, die over het toneel heenschrijden, niet veel méér een artistieke schepping, wanneer wij die lui niet als een historiese ommegang laten voorbij marsjeren, maar wanneer die in afgemeten, edele schred ritmies langs ons voorbij danst en zweeft, één muziek in beweging, lijn en kleur, - zoals David danste vóór de ark des Verbonds. ‘Het geldt te spelen, Goden, niet te zijn!’ zei Genesius, de patroon der toneelspelers - op het ogenblik echter wanneer wij dat woord aldus gaan ómkeren: ‘Het geldt te zijn, en niet te spelen’ - en dat is wel in laatste instantie de zin van ieder spel: dat het niet alléén spel zou blijven - glijdt het spel de planken af en verdwijnt onder de toeschouwers - het spel is uit, het leven vangt aan.

(Met toestemming van de schrijver, vertaald door Wies Moens).

[p. 176]

¶ Over de scène schreed een meìsje op slanke, bruine voeten... Ik zag háár, aan wie ik reeds dikwels gedacht had doch die ik nooit had gezien: het meisje dat in de dorpen in Indië de godin van de oogst, Sauri, Siwa's gemalin, voorstelt. Een tuil wilde mimosa wordt vóór haar uit gedragen, zij gaat op haar slanke, bruine voeten door al de kamers van het huis, en op de drempel van iedere kamer hoort zij de vraag: ‘Sauri, Sauri, vanwaar zijt gij gekomen en wat is het dat gij ziet?’ - Ik weet niet wat zij antwoordt. Maar in de laatste kamer buigt de vrouw des huizes vóór haar, en zet haar zoete offerspijzen voor en zegt ‘kom op uw gouden voeten en ga niet meer van ons weg’... Wat mij tot nadenken stemde, was de bewustheid van het meisje. Zij stelt de godin voor. Gewis: zij ‘speelt’ haar niet.
... ... ...
Weer vulde mijn geest de scène, waar een bruiloft aan de gang was, met een oeroude, Noordse gebeurtenis. Hoe een onbekende door de stoet breekt van Zweedse boeren, die met het beeld van Freyr en de allerschoonste jonkvrouwe die de god werd toegewijd door het land rijden, hoe hij de heilige wagen tot staan brengt: de god Freyr gelijkend door zijn gestalte, zijn gebaar, zijn gewaad; hij neemt de offergaven van het volk in ontvangst, huwt de priesteres, zegent het land opdat het vruchten drage, - Gunnar Helming was dat, een van de groten uit Noorwegen. Hij - spéélde de god.
Martin Buber:
Gesprek na het Theater.