Pogen. Jaargang 2

[p. 170]

Het Spaansche tooneel
door H. Menagé-Challa.

HET is zeer moeilijk zich een denkbeeld te vormen omtrent het tegenwoordige Spaansche tooneel zonder althans eenigszins bekend te zijn met zijn historischen achtergrond. Want het theater in Spanje heeft zijn klassieke vormen bewaard tot aan het einde van de vorige eeuw, en het zijn de schrijvers van de laatste dertig jaar, die er pas in geslaagd zijn, het geheel van de knellende banden eener verstarde traditie te bevrijden.

Nu is er waarschijnlijk in de klassieke literatuur van Spanje geen onderwerp aan te wijzen, dat zoo volmaakt dood is als het theater. Indien wij aannemen, dat in ieder letterkundig werk twee elementen aanwezig zijn, waarvan het eene niet aan tijd is gebonden, en dus afhangt van het genie van den schrijver, en waarvan het andere onderhevig is aan de ideologie, de gewoonten en het moreele en sociale panorama van den tijd waarin het werd voortgebracht, dan domineert in het Spaansche klassieke theater het laatste element, waardoor het onherroepelijk ten doode opgeschreven is. Het Spaansche en Engelsche tooneel uit den bloeitijd hebben deze eigenschap gemeen, dat beiden voor het volk geschreven zijn, in tegenstelling met het Fransche, dat meer voor een uitgezochte schaar ontwikkelden bestemd was. Doch waar heden ten dage het drama van Shakespeare in staat is ook de massa te boeien, kan dat van Lope de Vega of Calderón slechts aan enkelen, en dan nog om zoo te zeggen archaeologische redenen, belang in boezemen. Zoo rijk is het eerste, zoo arm het tweede aan algemeen menschelijke gevoelens.

De geschiedschrijvers, die het drama als het schoonste der Spaansche klassieke literatuur kenmerken, mogen wellicht uitstekende filologen zijn, zij geven m.i. blijk van zeer weinig artistiek gevoel. Het Spaansche genie heeft nooit in het theater zijn hoogtepunt bereikt, noch vond daarin zijn diepste uitdrukking. In de literatuur moet men dat buiten het tooneel zoeken, in La Celestina, de Quijote, de Romancera, Fray Luis, Santa Teresa, Quevedo, in de lyriek, mystiek en de novelle. In deze uitingen, en in die welke geboren werden in den tijd die naar het hoogtepunt voerde, de Middeleeuwen, vindt men het schoonste, dat Spanje in de literatuur heeft voortgebracht.

De critici, die dat klassieke theater op zulke wijze hebben opgehemeld, schijnen meer op de hoeveelheid, dan op de hoedanigheid gelet te hebben. Doch wat beteekent die ontzaggelijke productie, indien daaronder slechts een werkelijk meesterwerk, Het Leven een Droom, uitsteekt? Alle slechte eigenschappen der Spaansche literatuur zijn in het klassieke tooneel aanwezig, zonder dat een enkele zijner geniale kwaliteiten er in culmineert. Het is mogelijk, dat Calderón en Tirso de Molina zich zonder die funeste opvattingen omtrent vorm en gedachte tot universeele dramaturgen zouden hebben ontwikkeld, doch zoo als de zaak nu eenmaal is, zal men moeten bekennen, dat het juist die opvattingen zijn, welke hun werk voortdurend misvormen. Er zijn verzen in La Vida es Sueno (Het Leven een Droom) en El Burlador de Sevilla

[p. 171]

(Don Juan), die zoo ingewikkeld zijn, dat het moeite kost ze te lezen. En dit zijn dan nog de beste werken, om van de overige klassieke dramaturgie maar te zwijgen, wier woordverwarringen door geen enkele andere geëvenaard wordt. En aan die starheid van denken en vorm, aan die verwarde uitdrukking, paart zich dan nog het gebrek aan zielkunde en vindingrijkheid, waaraan het ten slotte te danken is, dat het klassieke drama van Spanje dat toppunt van onzinnige intrigues en argumenten bereikt heeft.

Eeuwenlang is men voortgegaan dit materiaal van traditioneele eer, trouw aan den koning, zelfmoord, duel enz. in eindelooze variaties te verwerken, en men moet zich die verstarring en dufheid wel goed bewust zijn, om de beteekenis van den man te begrijpen, die Spanje van dit rariteiten-theater bevrijdde.

Die man was Benito Pérez Galdós, en het drama waarmede hij de revolutie tot stand bracht, Realidad (Werkelijkheid), bracht heel wat opschudding teweeg. Het werd in 1890 voor het eerst opgevoerd, en hoewel het publiek niet met de nieuwe richting was ingenomen, ging Galdós op den eenmaal ingeslagen weg voort, zoodat het hem tenslotte gelukte voor goed een einde te maken aan de klassieke traditie.

Het gegeven van Realidad zou ook een dertig jaar geleden weinig tegenstand ondervonden hebben van de zijde van het West-Europeesche publiek. - Een vrouw, wier minnaar zelfmoord heeft gepleegd, onderdrukt haar verlangen alles aan haar man te bekennen, en zwijgt. Doch haar overtuiging, dat de echtgenoot niet op de hoogte is van haar misstap, is onjuist, hij weet alles, doch laat de bestraffing aan haar geweten over. - Uit het bovenstaande zal wellicht duidelijk zijn, dat deze oplossing zoo'n groote aanslag was op de Spaansche traditie, dat het publiek zich niet gewonnen kon geven.

Galdós was bij de verschijning van dit eerste drama reeds een zeer bekend novellist. Dit werk, en in min of meerdere mate ook zijn latere, vertonen dan ook de fouten van een novellist, die tot de dramatiek overgaat: breedsprakige dialoog, te groote karakteruitbeelding ten koste van de behandeling. Doch zijn scherpe wedergave van de samenleving, de eenvoudigheid en ernst van zijn streven, en bovenal de revolutie, die hij tot stand bracht, maken dat hij de baanbreker van het moderne Spaansche theater is geworden.

Het drama van Galdós heeft vele navolgers, en ook vele tegenstanders gevonden. Zoowel door den aard van dit artikel, als om de mindere beteekenis van hun theater, bepalen wij ons tot dat van Benavente, hetwelk zoo groote beroemdheid heeft verworven, over de Pyreneeën is gekomen, en tenslotte zijn schepper den Nobelprijs bezorgde (1922).

Ongetwijfeld behoort Jacinto Benavente tot de beste der moderne tooneelschrijvers, ook al is hij in zijn pogen een algemeen menschelijk drama voort te brengen, gefaald. Doch het is absurd hem, zooals men dat in de Ver. Staten deed, een Spaanschen Shakespeare te noemen. In Benavente zien wij een man, begaafd met bijna geniale dramatische kwaliteiten, die te midden der verdorvenheid objectief tracht te blijven, en tenslotte toch niet aan den invloed van zijn omgeving ontkomt. Dezelfde kringen, die hij heeft gehekeld hebben hem besmet. Madrid heeft hij willen schilderen, doch Madrileen is hij geworden, geestig, brillant, maar met een negatief idealisme, satyriek. Telkens en telkens

[p. 172]

heeft hij getracht zich uit die morbide Madrileensche atmosfeer te bevrijden, doch slechts in zijn drie beste werken, Los Intereses Creados, Senora Ama en La Malquerida is hij daarin, en dan nog slechts gedeeltelijk, geslaagd. Indien in Los Intereses Creados de eene hoofdfiguur, verpersoonlijking van het kwade, geniaal ontworpen is, dan staat daar tegenover dat de tegenfiguur, het goede, slap en vaag geteekend is, omdat de pessimistische schrijver niet gelooft in positieve, goede eigenschappen van den mensch. Die aanvaarding van het kwaad, ‘het noodzakelijke kwaad’, domineert in het geheele werk van Benavente, onder den invloed van zijn eigen karakter, de Madrileensche omgeving en de wijsbegeerte van den Jezuïet Gracián, zooals die tot uiting komt in El Criticón (1651-53-57), en waarvoor Schopenhauer zoo'n bewondering had.

Indien Benavente minder literair, minder gracieus, minder ‘senorito’ was geweest, indien hij in plaats van de immoraliteit van Madrid te karakteriseeren, de geweldige latente krachten van het Spaansche ‘volk’ vergeestelijkt had, en zijn geloof in het goede even sterk was geweest, als zijn kennis van het kwade, dan was hij wellicht de grootste schrijver van onzen tijd geworden. En dan had hij ook een heilige plicht tegenover dat volk vervuld. Nu is hij een groot satyricus, doch geen groot mensch gebleven. - Noch hij, noch de tallooze Spaansche dramaturgen van dezen tijd, wier werken vrijwel buiten beschouwing kunnen blijven, hebben hun plicht gedaan, hebben hun plicht kunnen doen. En naarmate mijn geloof en eerbied voor dit volk groeit, zooals ik het in zijn best verdedigde schuilhoeken heb leeren kennen, ver van het West-Europeesche verderf, vermindert mijn belangstelling, klimt mijn afkeer voor het literaire Madrid, alle geniale Benavente-satyriek ten spijt. En indien ik zou moeten kiezen tusschen Galdós en Benavente, geloof ik, dat ik den technisch zwakken Galdós den voorkeur zou geven, omdat hij grooter mensch, omdat hij grooter spanjaard geweest is.

_* * _*

Dat de pogingen tot wederopvoering van drama's uit de gouden eeuw schipbreuk hebben geleden, zal na hetgeen bij den aanvang van dit artikel over het klassieke drama werd medegedeeld, geen verwondering baren. Het repertoire bestaat dus hoofdzakelijk uit moderne schrijvers, Benavente, Linares Rivas, de gebroeders Quintero, Arniches en vele anderen. In Madrid is men sinds de laatste jaren ook begonnen de beste buitenlandsche schrijvers op te voeren, doch de nationale worden hoofdzakelijk, en in de provincie nagenoeg uitsluitend gespeeld. Alhoewel Spanje over tooneelspelers beschikt, die in de vertolking van eigen schrijvers wellicht hun weerga niet vinden, laat de interpretatie van vreemde auteurs veelal te wenschen over. Wat de opvoering van buitenlandsche klassieken betreft, geloof ik dat slechts Shakespeare blijvend op het repertoire zal komen, en dat hij ook met groot succes in de provincie zal kunnen worden gespeeld.

Van een materieele theatercrisis is in Spanje geen sprake, hetgeen duidelijk is, als men de groote liefde van het Spaansche volk voor het tooneel in aanmerking neemt, het regionale leven, waardoor een stuk, dat

[p. 173]

maanden achtereen te Madrid wordt vertoond, daarna zeer langen tijd in Barcelona, Bilbao, Valencia, Granada, Sevilla, enz. kan worden opgevoerd, en bovenal de ontzaggelijke uitgestrektheid van het taalgebied, die tournées van jaren door Spanje en de Zuid-Amerikaansche republieken mogelijk maakt. Dientengevolge hebben de acteurs steeds contracten, verdienen de schrijvers soms op een dag ettelijke tantièmes, en is het theater een geweldig bedrijf, waar duizenden en duizenden door leven.

Doch noch uit dit bedrijf, noch uit de schrijvers die het voedsel leveren wordt iets schoons geboren, omdat zoowel zij als het publiek nu eenmaal deel uitmaken van een vereuropizeerde en verworden samenleving. En het eenige levende, het eenige waarachtige, dat uit het tooneel ontstaat is dan ook niet het drama, doch de reactie van den naïven toeschouwer. - De wondere vertooningen op het land en in de bergen. Dat is de komst van het reizende troepje in de herberg van het dorp, de vreugde der mannen, de angstige opwinding der vrouwen, de verbazing van de kinderen. Dat is een dag van spanning, het gesprek met de spelers in de gelagkamer, waar de wijnzak rondgaat, de boerenmaaltijd - sappige schotels, beste wijn, schransende tooneelspelers op kosten van den waard in wiens herberg zij spelen, - En's avonds de aarzelend binnenkomende vrouwen, die anders hier nooit komen, spanning, doodsche stilte. - Na het eerste bedrijf breekt de opwinding los. Wild bewogen gedachten, waaruit zich tenslotte de houding van medelevenden ten opzichte van het gebeuren samentrekt. Reeds is er stof genoeg om den avond met gesprekken te vullen. Luid gepraat van de mannen, gefluister der vrouwen. - En naarmate de intrigue zich ontwikkelt, pakt zich de atmosfeer samen, zoodat tenslotte spelers en publiek één zijn geworden.

Voor den spontanen, onbesmetten, edelen Spaanschen boer zou ik een theater wenschen. Doch God geve, dat intellectueel, literair, Europeesch Madrid er niet de proef mee gaat nemen.