Pogen. Jaargang 2

[p. 168]

Aphorismen bij ‘Tristan & Isolde’
door Karel van den Oever.

1^o Isolde eindigt haar leven waar Margaretha van Cortone het hare begon. Sint Franciscus is de moreele keerzijde van Tristan.

2^o De slepende horlepijp van de herder die tusschen de zee-rotsen van Tristan's burcht gedurende het derde bedrijf hoorbaar is: Tristan's nirwhanische sterfzang, ‘die alte Weise’. Als muziek ooit morphiniseeren kan is het deze eenzame wijze-zonder-hoop die initieert hoe ‘vroom’ men sterven kan zonder God.

3^o Als Tristan sterft vervloekt hij de tooverdrank ‘Verflucht wer dich gebrau't’: Het is de eenige ‘gods’ erkenning van Tristan, want de erkenning zijner afhankelijkheid van een lage, zinnelijke macht die God vervangt.

4^o De morbiede decadentie van Burne Jones in zijn ‘King Cophetua’ en deze van Gabriël Rosetti heeft Wagner in ‘Tristan en Isolde’ evenveel bereikt. In zich-zelf-gekeerde zinnelijkheid die eigen wezen tot begin- en eindpunt nam. Het leven verteert in zinnelijke vlammen. Het is zielsverbranding, geen ziels-uitzui-vering. De beide geliefden hebben geen enkele zedelijke wet tot richtsnoer: hun ongeregelde hartstocht is hoofdleider en beider bederf de gedetermineerde uitkomst.

5^o De zwoele, wulpsche muziek van Wagner heeft de giftige groenglinstering der Paradijs-slang. Wagner bezweert haar met zijn hypnose, Zoo drinken de toehoorders eerder aan de toover-filter dan Tristan en Isolde: de werkelijk-drinkende is het zinnelijk Publiek. Er is cocaïneverdooving die minder zielsgevaarlijk is dan deze charme die met de zelfmoord koketteert.

6^o Tristan is de meest-onmaatschappelijke mensch. In zekeren zin een anti-christ. Zijn mentaliteit is bouddhistisch en streeft naar lyrische zelf-vernietiging.

7^o Isolde is feitelijk de verleidende Eva. Weer eens biedt zij, niet de appel, maar zijn symbool de tooverfilter, aan de Man. Zij is opnieuw Eva die Adam hervormt naar haar zinnelijke hartstocht en hem volledig onderwerpt. Isolde heeft niets in zich van een Christin: zij is de tegenfiguur der ‘mulier fortis’. Zij is liefde uit de zwoele macht van bloed en zinnen: Lilith.

[p. 169]

8^o Tristan en Isolde doorleven beiden een uiterste krisis van neurasthenische geslachtsdrift die smacht naar wederzijdsche dood: de dood die de wederzijdsche persoonlijkheid opheft en de nirwhanische versmelting als hoogste geluk toelaat. ‘Endlosewig, ein-bewusst’. De tuinzang in het tweede bedrijf is dan ook een ontzaggelijke hypnose die het moreel delirium verwekt en elke evenwichts-stand in ziel en lichaam wegneemt. Volstrekter overgave aan de narcose der aardsche liefde is er nooit geweest en de vreeselijke, erfzondelijke kern van het eerste Paradijs-drama is nooit psychisch zoo dicht benaderd.

9^o Isolde en Maria. De zwoele verschroeidheid van Isolde's liefdeverlangen heft de inwendige vrijheid op van Tristan. Het zijn de omgekeerde verhoudingen tusschen Jozef en de H. Maagd, die beiden in veredelde en geestelijke vrijheid leefden. Isolde verlamt de wilsvrijheid van de Man. Maria bevrijdt de Man uit de sexueele dwang. Wagner schiep in Isolde de Astartè bij wie vleesch en stof dermate de geest doordrong dat elke zielscontrool onmogelijk werd: zoo werd Isolde de zedelijke tegenfiguur der H. Maagd.

1^oo Tristan's en Isolde's ongezonde liefde-verhouding: deze begon bij het drinken van den tooverfilter. Symbolische vorm van het Ananké? Liefde werd voor hen een onverbreekbare dwangtoestand: ziekelijke bezetenheid. Vóór dat Isolde aan Tristan zijn innerlijke vrijheid ontnam werd deze haar ontnomen door het Noodloot. Tristan en Isolde: onverantwoordelijke slachtoffers van het fatum der goden.

11^o Wagner groeide uit Weber's ‘Freischütz’. Maar Weber schiep Agatha, de kristelijke, reine, onschuldige maagd. Daarenboven Wagner schiep Isolde: de nirwhanisch-zinnelijke Vrouw waarin de zedelijke grenzen opgeheven waren. Agatha: de heerlijk-beloonde deugd na het vreeselijk konflikt met de macht der duisternis. Isolde: de morbied-zinnelijke Vrouw die met Tristan ellendig ineenstort in de uiteindelijke vernietiging. Ineenstorting, zonder strijd en met volle passieve overgave aan het wanhopig Noodlot. Agatha en Isolde zijn elkaars zedelijke tegen-figuren, want antipodisch. Weber schenkt geluk door den triomf zijner Voorzienigheid. Wagner versombert en bedroeft door de ontastbaarheid van zijn Noodlot.