Pogen. Jaargang 1

[p. 236]

Nederlandsche letteren

Proza

‘THISS’ door D. Th. Jaarsma.

THISS heet een werk van D. Th. Jaarsma, Thiss, dat twaalf delen moet beslaan, waarvan er nu reeds twee verschenen zijn: Het Ontwaken en Dageraad.

Een grote onderneming. Bij voorbaat beklemt u de angst, dat de schrijver er niet voor berekend zal zijn. Ook in de Jean-Christophe van Romain Rolland is veel literaire ballast. En de taal van deze Hollander is zo gedrongen, hij maakt een zo ruim gebruik van gewichtige adjektieven dat het verhaal er weleens weinig voortvarend door wordt.

Toch zijn deze eerste twee delen zo mooi, dat ge hem gaarne krediet geeft voor het vervolg. Zij spelen in een milieu van diepgelovige Friese boeren, een voor 'n modern stedeling wel vreemd milieu: een leven zonder gaten, waarvan de zin door allen die er deel aan hebben volgens een vast, geëerbiedigd, steungevend dogma wordt bevroed. ‘Ze voelden den zin en de genade, en 't wonder van de Pinksteren’ leest ge op blz. 6. Ze spreken elkaar toe, ze plagen elkaar soms in bijbeltaal, zozeer dat, in het eerste deel, hun gesprekken soms ietwat bombasties klinken in ons zuiders oor. Hùn godsdienstigheid is meer beredeneerd, het katholicisme is minder bewust (omdat het ouder is?) Toch moeten we bij de lektuur dikwijls aan Streuvels denken. Er is wel één gemeenschappelike Nederlandse bodem.

Het milieu is uitstekend geschilderd. Ge vergeet nooit meer die statige boerinnen die op Zondag ‘hun zakdoek besnuffelen’ waar overdadig als snuif een dure odeur op is, noch de winterdagen waarop de jonge boer zijn boerin in de slede zet en ‘vloog met haar de vaarten op, de dorpen door, over den eindeloozen ijsvloer machtige, bewogen tochten door het heilig winterland’.

Op zulke achtergrond ontwikkelt zich het verhaal, dat een prospektus als volgt samenvat:

In het eerste deel (Het Ontwaken) wordt de liefde beschreven van de hoofdpersoon Thiss voor een blind meisje, Titia, hare

[p. 237]

wederliefde, hun huwelik en Titia's dood. Door de smart van dit sterven ontwaakt Thiss tot het leven uit de droom van zijn onbewust en landelik geluk. Het leven echter vindt hem onvoorbereid, de door de dood van zijn vrouw uiterlik afgesloten periode van zijn leven is hij niet in staat ook innerlik af te sluiten. Doch hij rijpt er naartoe en op de dag dat hij voelt nu ook innerlik te kunnen afsluiten is de dageraad van het leven voor goed voor hem aangebroken (II. Dageraad). Dat leven voert hem thans in zijn woelende branding (III. De branding). Hij worstelt, doch wordt teruggeworpen op de kust, die hij verliet. Hij zoekt ontmoedigd het oude geluk, doch moet ervaren, dat het voor goed geweken is (IV. Het verloren huis). Dan neemt het leven hem opnieuw mede. Het oude wijkt steeds verder, nieuwe waarden doemen op, doch hij mist het orgaan, ze te erkennen en te waarderen. De wanhoop aan het leven overvalt hem (V. De groote twijfel). Opnieuw echter wordt hij voortgedreven, hij worstelt en zoekt het geluk langs vele wegen (VI. Aan vreemde kusten). En juist op het ogenblik, dat hij in wanhoop wil opgeven en de stilte van de dood begeert, vindt hij de parel en de grote omkeer is gekomen (VII. Wending). In de dan volgende delen (VIII. Aan gene zijde. IX. Het groene dal. X. De middaghoogte. XI. Laeto animo. XII. De grote stilte) wordt de opgang uit het tot dan beschreven leven gegeven tot dat andere, waar Thiss het geluk niet meer zoekt buiten zich, doch in zich. En daar vindt.

Wat is nu de grote aantrekkelikheid van deze boeken, die zeker tot de merkwaardigste behoren die sedert jaren in Holland werden voortgebracht?

De zuivere zinval eerst, zo goed waarneembaar in ons zwaar Nederlands, en waaraan het kunstenaarschap onmiddelik te toetsen is. Lonend zou het zijn, hier uit te wijden over de methode van hun taal, over de evenwichtige, symetriese verdeling van de adjektieven, op de wijze van de landman die met geregelde stoten zijn spade in de akker steekt:

‘Hij stortte mijn geest uit over 't open aanschijn der doorzonde wereld, en deed dien nederdalen, zienderoogen, op den adem der gedreven winden, met verdeelde tongen als van vuur’ (1-2).

Of op blz. 94:

‘O, 't was een oord van rust bezijden den grooten heirweg,

[p. 238]

een koel vertrek in eene heete vlakte, 't was gelijk een vogel, gelijk een duif, neergedoken tusschen 't hoog geboomte’.

Het verhaal is nog te zeer in zijn begin om het op zichzelf reeds te gaan beoordelen. De verlossing met dodelike afloop op het einde van het eerste deel is een krachtig en diepmenselk stuk. Overal is de idee eenvoudig en kloek. Het twede deel boeit reeds meer dan het eerste. Hie voelen we een volledige bevrediging.

EUG. DE BOCK.