Pogen. Jaargang 1

[p. 174]

Albert Verwey en de Katholieke Mystiek
door Karel van den Oever.

WIJ blijven Albert Verwey ons voorstellen als een Noord-Nederlandsch dichter die meer ‘hollandsch’ is dan welke Hollander ook en zulks om de overwogen en heldere cerebraliteit zijner poezie die onmiddellijk aan Potgieters Muze verwant blijft. Zijn jongste verzenbundel heet ‘De Weg van het Licht’ en heeft weer eens in hooge mate dit getuigenis van zijn verstandsprioriteit, waaraan de doctrinaire Tachtiger zich ergert omdat hem Verwey's dichtkunst voorkomt als een afwijking aan de ware norm der nieuwe Gids-richting. Deze binnenkamer-twist speelt zich feitelijk af in enge grenzen en laat de wezenlijke waarde van Verwey ongerept, die mag blijven roemen zijn esthetische voorganger te bezitten in Potgieter en zijn aansluiting aan de ‘Gids’-traditie, welke eens de evenwichtige uitdrukking was van het hersens-sterke Holland. Verwey blijft de dichter en prozaschrijver vol wijsgeerige verstandelijkheid en vol verstandelijke wijsgeerigheid, zwaar aan individueele levensberedeneering, abstracte zelfbeschouwing en geestelijke gelijkenissen wier dichtvormen mathesisch zijn en daar vandaan positief-ontwikkelde esthetici fel ontroeren. En die ontroering is bij hen dan weer verstandelijk als reflexe op Verwey's verstandspoezie. Verwey is een super-individualiteit en dit belet ons, Katholieken, zijn soort ‘emotie’ bijna thomistisch te heeten, wat we gaarne deden, doordien Verwey's wijsgeerig verstand als regelaar vooraanzit op al de gewaarwordingen die uit zijn dieper wezen naar zijn strak verstands-oppervlak stijgen en daar door hem nauwkeurig opgemerkt worden. In Verwey's verstandelijkheid ligt daarom niet zijn eigen begrenzing, maar wel in het feit dat zijn innerlijk aanrakingspunt individueeler en subjectiever is dan een algemeener, historisch wereidleven van het menschdom, buiten hem om, toelaat. Niet aldus zoo sterk zijn geestelijke vader: Potgieter.

Dezes aandrang tot zelfuiting lag meer in het objectiever geval buiten hem om waarop zijn ‘sensus’ - in de hoedanigheid eener noot- of kantteekening - reageerde, al behoorde Potgieter tot die protestantsch-liberale cultuur, die een uiterste zelfeerbied had voor het ‘individu’ als zoodanig. Overdrijving van den aller-

[p. 175]

individueelsten schrijver-persoon - bij Verwey eerst verstandelijk bij Kloos vooraf emotionneel - kenmerkt de Nieuwe Gids-richting: dit was haar noodlot. Er ontstond daaruit noodzakelijk een evenwichtsverstoring tusschen - laat ze ons noemen - de historische objecten van het leven en het persoonlijk gemoed dat zich ten troon stelde als een opperste Rijkswetgever. Verwey ook heeft, naar eigen wijze en op zijn beurt, dit evenwicht verstoord en zijn persoon als individu werd de absolute toetssteen van elke ethische of historische waarde zijner omgeving die tot zijn bewustheid doordrong. In wezen is dit verschijnsel iets zuiver-protestantsch en daarom zeer nauw aangesloten aan het Noord-Nederlandsch karakter. En in zoo ver ook wijkt Verwey niet af van de Tachtiger-norm die steeds een uiterste subjectiveering van vorm en inhoud voorstaat; Kloos ondervindt slechts daar een afwijking waar Verwey zijn verstand vooraan alles doet gelden en hij aldus zijn dichterlijk gevoel ‘intellectualiseert.’ Verwey's Muze is een allervoornaamste intellectueele die slechts zooveel uit de historische ervaring aanneemt als zulks noodzakelijk blijkt voor de voeding van eigen zielsleven. De algemeener objectiviteit der historie wordt hierdoor natuurlijk geschaad en dikwijls de zedelijke kern der dingen gewijzigd, want Verwey bereikt literair niets meer dan een gesubjectiveerd verstandsbeeld der feiten; evenmin als Van Deyssel in de historische Rembrandt kon hij doordringen in de werkelijkheidskern zijner historische objecten, omdat zijn allerpersoonlijkste ikheid daartoe een doorloopend beletsel bleef. De commentaren die Verwey zoo pas, in den vorm van een ‘voorbericht’ leverde op de ‘Visioenen van Hadewych’ - in uitstekend hedendaagsch Nederlandsch door hem verwerkt - toonen zulks duidelijk aan. Evenals Ary Prins heeft Verwey de middeneeuwsch katholieke geloofsziel slechts aan de oppervlakte aangeraakt daar het innerlijk wezen van het Katholiek Geloof steeds voor hen een sterk onbekend gebied was dat enkel door katholieke genademiddelen betreden wordt; het Katholicisme - en vooral de Katholieke mystiek - is voor hen een gesloten vertrek. Zulks hoeft niemand te verwonderen: bekeerlingen als Toorop en daar straks Frederik Van Eeden, zelfs onder de wijding der genade, vergissen zich nog in de ondervinding der geloofsgave. Immers, de ‘homo vetus’ kan ook, na een bekeering, een werkelijke hindernis blijven die de dood alleen oplost. Kan het

[p. 176]

verbazen dat Verwey's commentaren op het mystiek geloofsfeit zoo weinig bereiken waar hij aan den buitenkant der Roomsche Kerk staat? Iets is daarbij erger aan hem: zijn missen eener volle overgave zijner persoonlijkheid aan een objectief gezag buiten hem dat als criterium zijn eigen super-individualisme moet vervangen m.a.w. de onbegrensde overgave van zijn verstand en gemoed aan het historisch inzicht van een Instituut dat de Roomsche Kerk is. Dit Instituut is de schat van een buitengewoon aantal christelijke levenservaringen van af Petrus tot Pius XI toe. Kan één persoonlijke, begrensde levensondervinding deze historische ervaring vervangen? Langs dien kant zal steeds elk individualisme de ‘onvruchtbare vijgenboom’ blijven. Daarbij: de hoeveelheid godsdienstige ervaring der heiligen is een geestelijke afgrond waaraan het subjectief en het individualistisch commentaar van Verwey - hoe zeer hij zich ook inspant langs lijnen van verstandelijkheid de kern te bereiken - niets toevoegt omdat dit commentaar buiten den goddelijken kring der Roomsche geloofsfeiten genoteerd werd. Het hoeft herhaald: niet de kerkelijke dogmata die de voedingsbodem waren der Heiligen, maar zijn eigen persoonlijke levenshouding daar tegenover is Verwey's criterisch uitgangspunt om Hadewych te kantteekenen en te bezingen. Het gedicht van hem ‘De Liederen van Hadewych’ in zijn ‘Weg van het Licht’ toont dit klaar aan. De kerkelijke geestesdoorvoeding van Hadewych heeft het allerminst belang voor hem, ja, wordt in zijn ‘Voorbericht’ tot de ‘Visioenen’ stout tegengesproken als ware Hadewych eerst mystiek vóór zij ‘kerksch’ was. Verwey zegt het onomwonden: ‘Vromen als de hier bedoelde waren nooit in de eerste plaats kerkelijk.’ ‘Zij gingen uit van hun innerlijk beleven en zochten daarvoor een eigen uiting’. Verwey huldigt hier het dualisme tusschen Kerk en Mystiek; hij is de meening toegedaan dat het Mystiek geloofsleven best gebeuren kan buiten ‘Onze Moeder de Heilige Kerk’; uitgangspunt is het individualistisch zielsleven en de Heilige zoekt daartoe een zelfstandige uiting. Dat is de individualistische subjectiveering van het Roomsch Mystiek geloofsfeit! De genade-inwerkende H. Kerk wordt tot een tweede-rangs-feit herleid en de persoonlijke actie van de Heilige in de plaats gesteld van de goddelijke handelingen van den H. Geest. Verwey moet dan ook van zelf besluiten dat de Roomsche leer als begrip ‘geen

[p. 177]

toegang had’ tot de vizioenen van Hadewych, niettegenstaande zeer duidelijk de Roomsche kerkelijke dogmata uit de veertien Vizioenen te onderscheiden zijn. Het is bij Verwey hetzelfde gebrek aan ‘sensus catholicus’ als bij Kloos, toen deze de ‘Navolging Christi’ vertaalde; zelfs Van Eeden, na zijn bekeering, bleek zoo zwaar belast met de oude duisternis dat ‘Het Roode Lampje’ en ‘Uit Jezus Openbaar Leven’ gevaarlijk-kettersche boeken zijn. Katholieke mystici hebben meer dan een maal de individualisten van '80 bekoord omdat deze meenden in hen gelijkgeaarde en gelijkbesnaarde zielen te vinden, wier persoonlijk zielsleven kern en uitgangspunt was van elk hunner mystieke handelingen. Onbegrepen vreemdsoortigheid van apparte zielen lokte aan omdat de individualiteit van den mystieken of ascetischen Heilige daarin een zeer groote rol speelde; van daaruit de psychologische fout alsof niet de leer maar de Heilige-individu bron en oorzaak was van zijn mystiek geloofsleven; op het stuk van verklaring en toelichting moesten Tachtigers zich dus hierover noodwendig vergissen en is dan ook, in het onderhavig geval, een commentaar van Verwey over Hadewych voor Roomschen vrijwel waardeloos en weinig wetenschappelijk. Weliswaar, mystici zijn in de Roomsche Kerk steeds geweest individueele geloofspersonen, wier ervaring Gods buiten de gewone massa-ervaring omging, zoodat de Kerk uit voorzichtigheid niet altijd onmiddellijk aanvaardde; hun inwendig mystiek geloofsleven was toch altijd van dien aard dat hun geestelijke aandrang uit Jezus' Kerk ontsprong en er zich niet buiten waagde; trouwens katholieke mystici hebben het experiment dat hunne uitzonderlijke geloofswegen gevaarlijk zijn en de geest der duisternis menigmaal te bedriegen poogt onder een vermomming des Lichts. Zij hebben zich gedurig angstvallig gehouden onder de controol der Kerk en de scrupulen der H. Theresia, omtrent den waren aard harer buitengewone verlichtingen, waren tegenover hare biechtvaders sterk uitgesproken. Christus en zijn Kerk waren steeds zuurdeesem en voedingsbodem der Katholieke mystici en het individu was slechts de bevoorrechte ‘resonnantiekast’ van den H. Geest; de mystici bleven instrumenteel en in zoover medewerkers aan eigen buitengewoon zielsleven dat hun geloofsverlichtingen werkelijk ontstonden uit de heiligheid hunner werken. Om hun deugd en volmaaktheid werden zij de bevoorrechte instrumenten van den Heiligen Geest,

[p. 178]

die zich op een bijzondere wijze dan doorheen hun individualiteit verklaarde.

Buiten deze psychologisch-godsdienstige vergissing om blijft de overbrenging door Verwey van Hadewych's vizioenen in hedendaagsch Nederlandsch een buitengewoon-klassieke daad, waaruit Roomschen, die een zuivere mentaliteit hebben, meer profijten halen dan de bewerker voor zich-zelf. We mogen ons fel vereerd achten dat een der magnifiekste proza-schrijvers uit Noord-Nederland door moderner vernederlandsing Hadewych dichter bij ons geloofshart gebracht heeft. Verwey was de naarstige bij die deze vrome honig ontdekte, wellicht op het spoor daarvan gebracht door den beproefden Hadewych-kenner Pater Van Mierlo S.J. De overbrenging hield zich wel zeker aan den oorspronkelijken middeneeuwschen tekst.