Pogen. Jaargang 1

[p. 179]

Josef Nadler
door Fritz Flueler.

HET is er mij niet om te doen hier een levensbeschrijving te geven van Josef Nadler: dat is de taak van de literaire geschiedschrijver of de kalenderopsteller. Niet bij het toevallige, maar bij het blijvende van deze geest wil ik stilstaan, dat is: zijn betekenis voor de Literatuurgeschiedenis in het algemeen; zijn verklaring van de Duitse letterkunde in het biezonder. Ik poog aldus in het oeuvre de Mens te vinden, en doe mijn profijt met het oude spreekwoord: ‘Ein Mann, ein Werk!’ Zo de man is, zo is zijn arbeid.

Het meest betekenisvolle werk van Josef Nadler is een ‘Literaturgeschichte der deutschen Stämme und Landschaften’, waarvan tans een tweede, omgewerkte editie moet verschijnen. Zijn andere boeken verwijzen alle naar dat hoofdwerk, of zijn er slechts uitstralingen van. Ik kies het als uitgangspunt voor mijn beschouwingen. Alhoewel enkel de Duitse stammen en landschappen in dat boek worden behandeld, toch vinden wij er in de algemene grondslagen waarop wij een literaargeschiedenis van alle volkeren en alle tijden kunnen, en naar de mening van de auteur moeten optimmeren. De hechtheid van deze grondslagen bewijst Nadler door ze te gebruiken als fondamment voor zijn gebouw van de Duitse literatuur - een proeve die in alle opzichten glanzend geslaagd mag heten.

Welke is tans de betekenis van Nadler voor de Literatuur in het algemeen? ‘Hij is gekomen tot de ontdekking, dat de dichter slechts ‘de spreekbuis is van zijn stam’ (Hermann Bahr). De literatuur van een stam is als een koor, waarin elke stem afzonderlik, gehoorzamend aan het bevel van een onzichtbare taktstok, op het gepaste ogenblik aanheft, en op het gepaste ogenblik weer zwijgt. Deze onzichtbare taktstok moeten wij niet zoeken buiten de kunstenaar; het bloed dat door zijn aderen vloeit, het bloed van zijn ouders en voorouders, dat bloed is norm, en legt de vorm vast van zijn werk. En daar bepaalde familieën zich neerzetten in bepaalde landschappen, zo moet over een literatuurgeschiedenis van stammen en landschappen worden gesproken. De scheppende arbeid van een dichter berust dus niet alleen op persoonlike begaafdheid en inspanning, maar op een gave die hij reeds in de wieg van zijn ouders en voorzaten heeft meegekregen. Nadler neemt nooit een dichter onder de loupe, zonder terzelfdertijd een verrekijker te

[p. 180]

hanteren waarmee hij schouwt in het verleden - vóór - de geboorte van de kunstenaar en speurt in het landschap en de stam waaruit hij gesproten is naar de diepe oorzaken en eigenschappen van zijn dichterschap.

Hoe zag het er uit met de literatuurgeschiedenis vóór Nadler? Deze vraag moeten wij stellen om zijn betekenis ten volle te kunnen vatten. Vóór Nadler was de literatuurgeschiedenis een kataloog van namen van de meest vooraanstaande kunstenaars, met daarnevens korte berichten over hun leven en werken; later worden er kritiese kanttekeningen aan toegevoegd, esthetiese waarde-beoordelingen. Literatuurgeschiedenis was een verzameling biographieën, hetzij van dichters afzonderlik, hetzij van hele groepen (dichterscholen), ook al van dichterlike motieven (de Faustsage, de legende van Parsival, enz.). De knapsten vermoedden wel zekere mysterieuze wetten, bovenpersoonlike normen, die de dichter én vorm én stof in zijn handen speelden, waarmee hij scheppen kon doch die hij zelf niet had geschapen, wetten die grenzen trokken rond dichters die in ruimte noch tijd alevenwel, in gelijk welke betrekking stonden tot mekaar. Doch Nadler, de eerste, zag duidelik deze grenzen, Nadler: de helderziende; aan kadans, toonkleur en ritme van de taal herkende hij de stam en het landschap waarin de fijnste en diepste vezelen van een kunstenaarsziel zitten vastgeworteld: Nadler, de scherp-horende, zoals Bahr hem noemt.

Deze ontdekking is van betekenis niet alleen voor de geschiedenis van het geschreven woord, maar voor de ganse levende kunst. Voortaan zal de artiest weten: tot waar de grenzen reiken van zijn kunnen, welke liederen hij zal moeten zingen om geen vals gekras te laten horen. Ook weet hij, waar hij de wortelen van zijn kracht moet gaan opsporen; hij weet, op welke stameigenschappen hij verliefd moet worden om dátgene, wat sluimert in het diepe onderbewustzijn van zijn volk, op te heffen naar het klare hoogland van de kunst. Het licht van zijn stam moet hij zetten op de korenmaat.

Is het niet een wonderbare lotsbeschikking dat juist in onze tijd, waarin zich weder een zoeken openbaart naar de grote gemeenschap, naar het bindende, naar dat wat verenigt, Nadler tot de ontdekking moest komen van het onpersoonlike in wat het meest persoonlike van een mens wordt geacht? En dat de ontdekker een katholiek is, d.i. lidmaat van de alomvattende Kerk?

[p. 181]

De betekenis van Nadler's grondslagen worden ons best door een voorbeeld duidelik gemaakt, en wel door zijn eigen verklaring van de Duitse letterkunde. Dat voert ons meteen tot het tweede deel van deze beschouwingen.

De Duitse letterkunde, zoals die tot ons is gekomen, is niets anders dan een onafgebroken reeks van Renaissances. Volksverhuizingen geven daartoe aanleiding. Een volk heeft zijn kracht ontwikkeld, en vindt geen voldoende speelruimte meer in het landschap waar het zich heeft neergezet. Het dringt binnen in een andere ruimte en moet, op een of andere wijze, zijn kracht meten met die van de bezitter van deze ruimte, het volk dat over deze ruimte heerst als gastheer. Het gevolg van deze krachtmeting is altijd een Renaissance, waarvan het karakter verschilt naar gelang het de gastheer is die overwint, of de vreemde bezoeker die zijn sterker kultuur weet op te dringen.

Onder Karel de Grote maken de Germanen zich meester van het Roomse Rijk; kultureel echter blijft Rome de schepter zwaaien, arbeidt voort aan het erfdeel van haar eigen stam, terwijl de Karolingers begerig grijpen naar de vreemde eeuwenoude schat. Dat is de eerste Duitse Redaissance die ons is bekend. De laatste, tot op de huidige dag, vinden wij in de Romantiek. Het gemengd ras aan de rechter oever van Elbe en Oder tracht de geestesgeschiedenis van het moederland aan de rechter oever van de Elbe te achterhalen. Dit gemengd ras heeft een Slaviese kern, doorzeefd met het bloed van Duitse kolonisten die sinds het jaar 1000 de Elbe en de Oder overstaken, binnendrongen in Slaviese landen en hun taal en gebruiken aan de overwonnen, straks bevriende stam opdrongen. Deze stam nu, die een lang droom-leven achter zich had, begon te zingen ten tijde van de Duitse Romantiek die hij bevruchtte met het Mysticisme en het Erotisme, deze eigenschappen van de slaviese ziel.

Doch de heerlikste Duitse Renaissance, de Barok, werd door Nadler's methode in een gans nieuw daglicht gesteld. Zij verscheen hier als de meest-volmaakte kultuurperiode. De moderne school is Nadler hierom biezondere dank verschuldigd!

_**_*

Hoe komt het toch dat de roem van Nadler, wiens leer een zo hoge betekenis heeft, nog niet is doorgedrongen in alle wereldhoeken en alle universiteiten?

[p. 182]

Nadler is katholiek en leeft verstoken in het stille Zwitserland, te Freiburg in het Üchtland.

Wat ons niet beletten kan in hem een ontdekker te huldigen. Ik laat het aan meer bevoegde lui over een eindoordeel over hem uit te spreken. Herman Bahr noemt zijn Literatuurgeschiedenis de ‘zielsgeschiedenis van de duitse stammen, zij is niet langer meer een geschiedenis van toevallige talenten, uit toevallen zien wij in haar een beschikking geboren worden, uit stammen een gemeenschappelik wezen, een natie ontstaan.’

(Vertaald uit het Duits.)