Pogen. Jaargang 1

[p. 73]

Over Vlaamsche pastoorspoezie
door Karel van den Oever.

OM Van Eeden's sofisme uit zijn voorbekeeringstijd (1913) dat dichters en priesters ‘doodsvijanden’ zijn, verzamelde Joris Eeckhout deze gedichten. De dichterlijke feiten alleen konden de ontkenning zijn van Van Eeden's ideologische non-sens: want slechts realiteit heeft waarde, ook in de dichtkunst. Maar de ‘oude’ Van Eeden zou wellicht antwoorden dat priesters dan eerst dichters waren wanneer zij, hun ‘versteenden God’ één oogenblik vergetend, ongeketende en vrije dichters werden; de absurditeit ware dan echter niet te overzien. On-delicaat schijnt het toch dat Joris Eeckhout, midden van Van Eeden's bekeerings-roem, een verloochende stelling van dezen Tachtiger tot uitgangspunt nam dezer bloemlezing; en juist een priester had hier moeten omheen gaan.

De materieele opeengepaktheid der verzamelde gedichten is onoogelijk; verzen en nog eens verzen tippelen elkaar de hakken af; de benauwdheid eener massa. De keus zelf kon het romantisme en verouderd taal-geluid van veel dezer verdienstelijke priesters-poëzie - waarin de west-vlaamsche resonantie overheerscht - niet mooier maken; Eeckhout had eenvoudig te aanvaarden. Maar of nu Jacobus Muyldermans en Arthur Coussens werkelijk ‘dichters-bij-Gods-genade’ zijn? Bij weg-lating had niemand er om getoornd! En verder bestond er niet zulke noodzakelijkheid - eene uit rechtvaardigheidszin b.v. - om deze priesters-literatuur als een soort ‘caste-poëzie’ afzonderlijk uit te geven, daar de meesten en de besten van onze vlaamsche priesters-poëten in de gemeenschappelijke bloemlezingen voorkomen, wat de ‘caste-bloemlezing’ overbodig maakt. Tenzij de noodzakelijkheid van... Maar hierover aan het einde van dit opstel.

_**_*

Deze bloemlezing is volledig tot Gerry Helderenberg (1891) toe; nadrukkelijk typeert zij de ‘vlaamsche pastoorspoëzie’ als een vormelijke stilstand rond Gezelle; want Eeckhout bewees nu dat er ongeveer 20 zuid-nederlandsche priesters planetarisch om Gezelle zwerven, maar niet dat één de europeesche universaliteit had - zij die dan ook eerder breed dan diep - van Pol de Mont, noch de internationale atmosfeer

[p. 74]

van de ‘Jeune Belgique’, noch het werelduitzicht van Van Nu en Straks, noch de moderne reflecteering van de tegenwoordige tijd. Hun vers bleef meestal, als men Gezelle's innerlijke verscheurdheid uitzondert, de landelijke impressie. - doorwaasd van geloof -, de regionalistische indruk als subjectieve ‘gestaltung’ van het Katholiek Vlaanderen; men moet terug tot katholieke leeken-dichters als Constant Eeckels en Prosper van Langendonck, om het groot christelijk accent van strijd en zonde terug te vinden. Er was bij hen noch behoefte naar Amsterdam, noch drang naar Brussel; het verfranschend ‘belgische’ verleidde hen niet, noch het Groot-Nederland trok aan uit afkeer voor de bekende ‘germes de l'hérésie’. De Vlaamsche clerus, destijds anti-Napoleontisch en anti-Jacobijnsch, wantrouwde, - godsdienstig berechtigd, - de liberaliseerende culturen binnen en buiten de grenzen, zoodat een soort regionalistische cultuur-zelfstandigheid ontstond die de ‘Vlaamsche Tale’ gered heeft, de ethische traditie, - trots de Van Nu en Straksimport-ethiek, - in leven hield en, uit dit behoud, de kunstmatig-vervroegde broeikast-cultuur van '90 met haar traditieloosheid schaak zette en overleefde. De toenmaals dichtende vlaamsche clerus, gehecht aan de regionalistische bescheidenheid, heeft nu zijn vormelijk eindpunt geplaatst: hij moet een nieuwe kaap omzeilen. Hij-zelf was daarvan reeds lang aanmelding in den persoon van den volstrekt niet-flamingantischen Gezelle, die, met de andere provincialistische scholen, de vage voorbereider is van het nationalistisch Vlaanderen, zooals hij, onvoorbedacht, Holland dichter tot Vlaanderen deed naderen: en niet omgekeerd. Want Gezelle heeft Holland dichter tot Vlaanderen gebracht, maar Vlaanderen vertraagt in zijn cultureele toenadering tot Holland; Gezelle vorderde te lang onze aandacht op voor het West-Vlaamsch regionalisme dat nu zienderoogen terugebt onder het wassend getij van het ‘algemeen-nederlandsch’. Was het verschijnen van een tijdschrift als ‘Ter Waarheid’ in West-Vlaanderen niet beteekenisvol? Het is de groot-nederlandsche, internationale terugslag op het Kortrijksch provincialisme en de sterk-bewust uitgesproken gedachte van het opkomend nationalisme dat actief anti-belgisch voelt en niet a-belgisch zooals Gezelle. Vooraf is de Jong-Dietschland-traditie aan eigen cultureele uitputting bezweken door verkeerde exploitatie van zijn voedingsbodem, zooals Van Nu en Straks aan vroeg-geboorte bezweek. Niet dat Jong-Dietschland geen ‘wegwijzer’ zou geweest zijn naar het tegenwoordig nationalisme, maar wel dat het de spaansch-oostenrijk-

[p. 75]

sche vesting rond Vlaanderen liet voortbestaan. En deze wordt met den dag verder opgeruimd; reeds ruilden de ‘petits-vicaires’ van na den oorlog de priesterlijke Gezelle-poëzie voor politiek-religieus nationalisme en algemeen-sociale arbeid, als logische ‘umwertung’ der vroegere litteraire waarden. De vormelijke stilstand der priesterlijke poëzie ontstond, die liever tijdelijk het letterkundig middel verwaarloost dan een practisch nationalisme dat, langs lijnen van internationalisme, straks ook de ‘belgische’ grenzen zal doen verzinken. Staat dus, sinds '14, de letterkundige plejade der ‘levende priesters uit Vlaanderen’, naar vorm en aanvoeling, buiten het tegenwoordig literair moment - ze reageerde nog in ‘dichterlijke taal’ op de europeesche oorlog - de nieuwe plejade priesters heeft de lijn verlegd naar de politieke en sociale ontbolstering: en deze is doelbewust van haar tijd. Er is eindelijk, op die wijze, erkenning dat de katholieke poëzie in Vlaanderen tijdelijk doodgeloopen is in een literair slopje, waarheen Gezelle - die onbewuste aankondiger van vlaamsch nationalisme en Groot-Nederland! - de per se sterk-misleidende handwijzer was. Speciale vooroorlogsche literaire toestanden in Vlaanderen hebben zich steeds naar dien wijsvinger van Gezelle gericht. Cuppens, Verriest, Winters, Mervillie, Van Haute, Walgrave en Cesar Gezelle probeerden - onbewust van de tegenwoordige resultaten - het provincialistisch dialect om te zetten tot de gelijkwaardigheid van het Hollandsch: Kortrijk en Hasselt waren éénmaal brandpunten van dialectische priesters-literatuur, die nog zwakjes naklaart in Gezelle's tijdschrift ‘Biekorf’. Weliswaar, een veel later dichter als Hilarion Thans is antipodisch aan Gezelle, maar heeft zich als een barok afgodsbeeld omhangen met al de dichterlijke taal der Tachtigers. Verschaeve alleen onderkende het eerst de schadelijke uiteindelijkheid der west-vlaamsche afwijking: hij richtte bijtijds zijn geestelijke voelhorens naar Noord-Nederland. Verschaeve was het die, konsekwent maar rhetorisch, inzag dat de ondergrond dezer regionalistische priesters-literatuur bankroeteerde, daar deze aangetast was door een overdreven afkeer voor den ‘ketterschen Noorderduivel’ en van daaruit gemakkelijk oversloeg tot een romantische overschatting van eigen cultuur die - ondanks Gezelle's betrekkingen met Thym - geen behoefte had naar een buitenlandsch verband, o.a. met het modern cultureel Roomsch-Nederland. Is het te veel beweerd dat de vlaamsche pastoors-vroomheid zich destijds gehinderd dacht door het modern

[p. 76]

‘reveil’ van den Binnewiertz-tijd, waaraan zij eigen provincialisme de voorkeur gaf? Bij vergelijking der uitkomsten ervaren we nu een steeds sterker uitslaande groei der Roomsche cultuur-idee in Noord-Nederland - ginds ook wellicht tot tijdelijke schade der literatuur - en een gestadige inzinking van Roomsch leven in Vlaanderen, waar het eensdeels zich tracht te handhaven in de oude regionalistische omperking, en anderdeels door de nationalistische en sociale gedachte verruiming zoekt. De geestelijke verlamming van het ‘Davidsfonds’, dat zich nog altijd naar den uitgedoofden, ouden vuurtoren richt, met opzettelijke bevreesdheid voor elke internationale cultuur, moet verergeren wanneer het niet spoedig tot inzicht komt dat tusschen haar en de Noord-Hollandsche, Roomsche cultuur de soort saamhoorigheid behoort, die we heeten zullen: christelijk-nederlandsche vervuldheid.

Het Vlaamsch-Nationalisme en de cosmopolitischer strekking van de clerus geven kansen dat de verengde geestelijke insluiting van ons zuid-nederlandsch priesters-intellect een einde neemt en de afsluiting omverwerpt die het Roomsch-internationaal verkeer - vooral naar het Noorden - belemmert.

_**_*

De verschijning dezer bloemlezing is een dikke streep onder het voltrokken bewustzijn van het Gezelle-Vlaanderen; iets zoo noodzakelijk als de punt op het einde van een regel. Vooraleer de vlaamsche clerus, als dichterschap, een nieuwe snaar aantokkelt, zal ze vooraf de scherpe crisis van het politiek bewustzijn doormaken. Het is maar goed dat deze bloemlezing de deur op het Gezelle-verleden afgrendelt!